Morgunblaðið - 20.12.1975, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. DESEMBER 1975 25
Ástir og ferðalög
Kristmann Guðmundsson:
STJÖRNUSKIPIÐ. 155 bls.
Alm. bókaf. 1975.
Otgefandi bannar að bók
þessi, Stjörnuskipið, sé afrituð
án leyfis, hvort heldur er að
hluta eða heild. Erfitt er að
segja álit sitt á bók ef ekki má
skfrskota til hennar með bein-
um tilvitnunum. Þess verður þó
freistað.
Á titilblaði Stjörnuskipsins
segir að þetta sé „geimferða-
saga“. Rétt er það svo langt sem
það nær. Sagan gerist á ferð um
geiminn. Hins vegar tel ég ekki
vera nema hálfan sannleika að
kalla þetta vísindaskáldsögu
eins og mig rekur minni til að
hafa heyrt hana nefnda. Krist-
mann Guðmundsson sýnist ekki
vera tæknilega sinnaður rithöf-
undur f þess orðs eiginlegri
merking. Og þó svo að hann
kunni að binda vonir við vís-
indalegar framfarir í heimin-
□ Jón Þórðarson
frá Borgarholti:
□ Á FLEYGRI STUND
□ Ljóð. 78 bls.
□ Fjölvi. Rvík 1975.
JÓN Þórðarson frá Borgarholti
er aldurhniginn maður. Sjötíu
og þriggja ára sendir hann frá
sér eins konar æskuljóð.
Aldursins vegna, ljóðanna i
bókinni sömuleiðis, hefði hann
eins getað sent þau frá sér fyrir
fimmtíu árum. Kvæði Jóns
sverja sig í ætt við ljóð þau sem
islensk skáld voru að yrkja
fram eftir fyrsta fjórðungi
aldarinnar. Við sjáum hilla
þarna undir nýrómantísku
skáldin um aldamótin. Þor-
steinn Erlingsson stendur
álengdar. Ofurviðkvæmnin,
sem réð hér ríkjum í ljóðlist-
inni um 1920, gefur líka einn
tóninn í samhljómi þessara
kvæða. Það er annað en gaman
þegar klukkan stansar og stend-
um gætir þess lítt í þessari
sögu. Hins vegar er hann höf-
undur dulspeki og dulhyggju.
Og á þau mið er einmitt róið í
þessari sögu, miklu fremur en
hin vísinda- og tæknilegu. Dul-
spekin kennir að ekki sé allt
sem sýnist og að ekki sjáum við
heldur allt sem til er, ekki einu
sinni þaðsemnæstokkur hrær
ist. í sjálfu sér er ekki óvfsinda-
iegt að hugsa þannig, getur
meira að segja talist hávísinda-
legt ef svo ber undir. Ástæða
þess að dulspekingar eíga litla
samleið með vfsindamönnum,
vægast sagt, er hins vegar sú að
þeir eru oft jafnóvísindalegir í
hugsun og rökfærslu og vfs-
indamennirnir eru að hinu leyt-
inu lítið dulspekilegir.
Nei, þessi sagá er ekki vís-
indi. Miklu fremur tel ég þetta
til ævintýra. Með þvf að láta
mann þjóta frá jörðinni á fljúg-
andi diski er aðeins verið að
tengja ævintýrið hlutlægum
ur í hálfa öld! Ég sé fyrir mér
viðtökurnar sem þessi bók
hefði hlotið fyrir fimmtíu ár-
um. Þær hefðu orðið góðar, get
ég mér til. Nafn höfundar hefði
óðara verið letrað á ungskálda-
listann.
En látum lönd og leið
strauma og stefnur og tísku og
spyrjum um gæðamatið eitt
saman. Þá ætti varla að skipta
máli hvenær bók kemur út; og
þá víst ekki þessi fremur en
aðrar. Jón Þórðarson yrkir
býsna vel og það ætti að vera
nóg á hvaða tíma sem er. Ljóð
hans eru vandvirknislega unn-
in. Hann er næmur á fínu
strengina á ljóðhörpunni. Og
viðvaningsbragur er ekki til-
takanlegur á þessum kvæðum
hans, síður en svo, enda er
hann enginn nýsveinn á Braga-
bekk, hefur sent frá sér kveð-
skap áður þó hvorki hann né
aðrir hafi gert veður út af því.
Yrkisefni Jóns eru fyrst og
veruleika í samtímanum. Sam-
tíma þjóðsögum — væri ef til
vill réttara að kalla það. Ferða-
lagið væri engu furðulegra þó
flogið væri á teppi, aðeins forn-
legra.
En til hvers er maður svo að
fara út í geiminn? Meðal ann-
ars til að víkka sjónarsvið sitt,
safna reynslu, verða víðsýnni
og þá hugsanlega betri maður
eða yfirhöfuð f sama skyni og
maður ferðast, hvar sem hann
er og hvenær sem er. En í fjar-
lægðinni gefst einnig tækifæri
til samanburðar. Geimfari, sem
komið hefur til annarra hnatta,
hlýtur að meta jarðlífið á nýjan
hátt í ljósi þess samanburðar
Bókmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON
fremst landslagið, náttúran, séð
með augum hins brottflutta
sveitamanns. Hann unir við sól
og vor í faðmi grænna dala og
blárra fjalla undir heiðum
himni, nýtur góðs veðurs af
hjartans lyst. Og velur landinu
orð sem tjá fegurð og eru sjálf
fögur (það er að segja lipur að
kveðandi, létt að hrynjandi).
Orðasafn Jóns er hefðbundið,
sótt til skáldanna sem áður get-
ur — skáldanna sem ortu sig
inn að hjarta æskunnar þegar
Jón var ungur að árum; skáld-
anna sem gáfu kynslóð hans
draumaland náttúrunnar í
vöggugjöf. Að þeirri gjöf mun
kynslóð sú alla tið búa.
Og eins og títt er um þá sem
slitu barnsskónum i sveit en
hafa svo Iifað fullorðinsárin í
þéttbýlinu hugsar Jón til
heimahaganna með söknuði og
þakklátum huga. Staddur í
London yrkir hann kvæði sem
sem hann hefur við líf annars
staðar. Söguhetjan í Stjörnu-
skipinu kemst að raun um að
jarðlífi okkar er fundið hitt og
annað til foráttu þar efra og að
fbúar annarra hnatta bera ekki
í öllum greinum traust til jarð-
arbúa. Einnig kemst hann að
því að við hér neðra stöndum
ekki öllum framar að andlegum
þroska — eigum margt ólært.
Stjörnuskipið er þvi ádeilusaga
öðrum þræði.
En ástin? Hvernig væri saga
eftir Kristmann þar sem engin
væri ást? Er ekki auðveldara að
ímynda sér geimferð en slíka
sögu. Kristmann hefur alltaf
verið fyrst og fremst ástaskáld.
Og er það enn. Geimfarar hans
hitta fagrar konur og njóta ást-
arunaðar í faðmi þeirra.
1 Stjörnuskipinu er þó tæpast
á ferðinni nein þrfskipting efn-
is: geimferð, ádeila, ást — held-
ur er þetta allt samþrinnað.
Astin í skáldsögum Kristmanns
— hversu áköf og heit sem hún
er — hefur alltaf lýst sér sem
leit að einhverju háleitu og há-
tíðlegu og dulúðugu — leit að
fullkomnun. Astin birtist lika
þarna sem guðlegur innblástur
heitir „Hugsað heim“ og byrjar
svona:
Næturdjúpsins litla Ijós,
láttu geisla þfna
bláum fjöllum, brekkurós
bera kveðju mfna.
í ferskeytluforminu eða brag-
arháttum, sem standa því
nærri, tekst Jóni best upp. Til
að mynda þessi ,,Staka“ — er
hún ekki smellin?
Ifún er undur létt f lund,
— Ijúfa hrund ég kenni,
eina stund á Edens grund
átti ég fund með henni.
Nokkrum lengri kvæðum i
bókinni, t.d. síðasta kvæðínu,
,,Papar“, mun skáldið ætla
meiri hlut, hygg ég, en bregst
þá fremur hvort tveggja, orða-
val og hagmælska, það eru
þvert á móti léttu og lýrísku og
stuttu kvæðin sem bera uppi
bókina, gefa henni stemming.
Krlstmann Guðmundsson.
sem að vísu tengist efninu
stund og stund en varir ekki
heldur lengur en innblásturinn
helst.
Þó elskendurnir i sögum
Kristmanns séu ekki alltaf ríkt
fólk og voldugt, síður en svo,
gerir hann það ávallt rikt og
voldugt í ást sinni, það lifir
ástina sem nokkurs konar hlut-
deild í ódauðleika og verður
Framhald á bls. 26
Ekki vílar Jón fyrir sér að
yrkja tækifæriskvæði og birta
þau. Sömuleiðis á hann til að
yrkja undir annars nafni. En
hvorugt mundi hvarfla að
skáldum sem taka sig hátiðlega
nú á dögum; þarf því kjark til
— eða er ekkisvo?
Eitt neikvætt: tæpast kann ég
við að rætt sé um óhlutlæg hug-
tök í annarri persónu, t.d.: „Þú
heillar mig hálftýnda sögn“
(Papar). En Jón er víst ekki
uppfinningamaður þeirrar að-
ferðar.
„Á fleygri stund" (nafnið er
ekki alls kostar frumlega valið
samanber „Fleygar stundir"
Jakobs Thorarensens) er snot-
urlega útgefin bók. Til að
mynda blasir strax við heilmik-
ið málverk framan á kápu. Höf-
undur þess er og enginn annar
en Magnús Þór Jónsson en þar
mún saman kominn í einni og
sömu persónunni sonur höf-
undar og hinn margfrægi Meg-
as. Svo mikil er sveitasælan i
kápumyndinni að maður segir
ósjálfrátt við sjálfan sig: En
rómantískur ungur maður!
Aftanskin minninganna
Geysispenn-
andi njósnasaga
Landafund-
irnir miklu
□ Dusko Popov.
Q] Njósnari nazista f
þjónustu Breta.
Q Almenna bókafélagið.
□ Þýðandi Björn Jónsson.
Maður er nefndur Dusko
Popov, kominn af auðugum ætt-
um I Dubrovnik á Adrihafs-
strönd. Lauk lögfræðiprófi i
Júgóslavíu um miðjan fjórða
áratug aldarinnar og hélt þá til
framhaldsnáms í Freiburg í
Þýzkalandi. Þar sökkti hann sér
niður í fræðiiðkanir og gleðilíf,
kynntist ungum og efnuðum
Þjóðverjum, skammaði nazista
í útlendingaklúbbnum og
komst í kast við Gestapo um
það bil er hann varði doktors-
ritgerð við háskólann.
Svona hljómar í sem fæstum
orðum æskusaga þess manns,
sem átti eftir að vinna einhver
furðulegustu njósnaafrek síð-
ari heimsstyrjaldrjnnar Að
námi loknu hélt Popov aftur
heim til Júgóslavíu og starfaði
þar sem lögfræðingur. Þegar
stríðið hófst kom vinur hans og
skólabróðir, Jóhann Jebsen, að
máli við hann og fékk hann til
þess að aðstoða sig við sölu
þýzkra skipa til Bretlands.
Þetta var auðvitað stranglega
bannað, en alltaf er hægt að
leika á yfirvöldin, ef maður
hefur rétt sambönd. Jebsen var
andnazisti og til þess að komast
hjá herþjónustu gekk hann i
Abwehr, sem var undir stjórn
Canaris flotaforingja. Þar
komst hann til mikilla áhrifá og
fyrir hans tilstilli gerðist Popov
njósnari Þjóðverja í Bretlandi.
Hvorugum þeirra mun þó nokk-
urn tíma hafa komið í hug að
Popov yrði alvörunjósnari
Þjóðverja. Hann hafði þegar í
stað samband við fulltrúa
brezku leyniþjónustunnar á
Balkanskaga og bauð honum
þjónustu sína. Hana þáðu Bret-
ar og þegar Popov kom til Eng-
lands tóku fulltrúar þeirra á
móti honum. Bretar Iögðu hon-
um til falskar upplýsingar til
þess að mat Þjóðverja á hann
flutti þær gjarnan til Lissabon
til höfuðstöðva Abwehr þar.
Þaðan voru þær sendar til Berl-
ínar, og villtu óumræðilega fyr-
ir þýzku herstjórninni. í Lissa-
bon komst Popov á snoðir um
margar helztu fyrirætlanir
Þjóðverja og frá þeim gat hann
skýrt yfirmönnum sínum í
London þegar þangað kom.
Ekki er vafi á því, að starfsemi
Popovs átti mikinn þátt I vel-
gengni Bandamanna f styrjöld-
inni. Hann dró Þjóðverja hvað
eftir annað á tálar, og sagt var
að hann hefði með upplýsing-
um sínum haldið miklum þýzk-
um herafla fjarri orrustusvæð-
inu þegar innrásin í Evrópu var
gerð.
Bðkmenntlr
eftir Jón
Þ. Þór
Árið 1941 tóku Þjóðverjar
uppá þvi að senda Popov til
Bandaríkjanna til þess að
byggja upp njósnastarfsemi
þeirra þar. Bretar vissu eðli-
lega um þetta og höfðu sam-
band við Bandaríkjamenn, sem
með þessu móti hefðu getað
stjórnað þýzka njósnakerfinu i
landi sínu. Ymsar mikilvægar
upplýsingar hafði Popov i fór-
um sínum er hann hélt vestur
um haf, m.a. gat hann skýrt
Bandaríkjamönnum frá fyrir-
hugaðri árás. Japana á Pearl
Harbour fjórum mánuðum áð-
ur en hún var gerð. Af ein-
hverjum dularfullum orsökum
var þessum upplýsingum ekki
sinnt, og árásin kom banda-
riska hernum algjörlega að
óvörum. Sennilega kemur ein-
feldni, hroki og heimska J.
Edgars Hoovers, hvergi nötur-
legar fram en í þessari bók. Af
för Popovs til Bandaríkjanna
varð enginn árangur.
Þannig er saga þessa ævin-
týramanns f stuttu máli. Sumir
íegja að hann muni vera fyrir-
myndin að James Bond, en
sjálfur segir Popov, að Bond
hefði varla haldið lifi í tvo sól-
arhringa, ef hann hefði verið
njósnari. Frásögn Popovs er
geysispennandi frá upphafi til
enda. Saga hans er miklu betri
Framhald á bls. 28
Þriðja bókin í bókaflokknum
„Lönd og landkönnun" er
komin út, og ber hún heitið
Landafundirnir miklu. Höfund
ur bókarinnar heitir Duncan
Castlereagh og hefur hann frá-
sögnina með því að ræða hina
sögulegu nauðsyn, sem leiddi
til landafundanna: sókn
múhameðstrúarmanna, eftir-
spurn eftir austurlenzkum
vörum í Evrópu o.fl. Þessu
næst kemur langur kafli um
siglingar Portúgala suður með
Afríkuströndum og leit þeirra
að sjóleiðinni til Indlands. Sagt
er skýrt og nákvæmlega frá
könnunarleiðöngrum, sem
farnir voru að frumkvæði
Hinriks sæfara, og fyrstu ferð
Vasco da Gama til Indlands er
skemmtilega lýst, auk annars.
Nær þessi frásögn yfir nær
helming bókarinnar. Þessu
næst hefst frásögn af Kólumusi
og ferðum hans og annarra
sæfara, þar á meðal Cabot-
feðga, til Ameriku. Loks er sagt
frá hnattsiglingu Magellans.
Frásögn bókarinnar er öll
mjög skýr og skemmtileg, en
hins vegar er ekki jafnvægi i
því hve mikið er sagt frá
hverjum þætti. Mun meir og
nákvæmar er sagt frá land-
könnun Portúgala í austurvegi
en frá fundi Ameríku og land-
könnun þar. Lítið sem ekkert
er skýrt frá landkönnun i S-
Ameriku, en vera má að það
verði efni næsta bindis.
Höfundur gætir hlutleysis i
frásögn sinni, og er ástæða til
að gagnrýna efnismeðferð
hans, þótt hann velji að vísu
nokkuð á milli skoðana
fræðimanna á þessu sviði.
Margt í sögu landafundanna
er enn óljóst þótt heimild-
ir séu rikulegri en frá
fyrri landkönnunarferðum.
Höfundur gerir góða grein
fyrir útbúnaði og tækjakosti
landkönnuðanna og sýnir
þar glöggt, hve mikið afrek
þessar ferðir voru. Hið
eina semaðokkur Islendingum
snýr, og ef til vill er ástæða tii
þess að gjalda varhug við, er, að
höfundur telur nær fullvíst að
Kólumbus hafi komið til Is-
lands og fengið þar fregnir af
löndum í vestri. Um þetta eru
menn alls ekki sammála svo
ekki sé meira sagt.
Eins og fyrri bækur í þessum
flokki er þessi mikið mynd-
skreytt og er myndavalið ágætt.
Þarna eru myndir af gömlum
málverkum og teikningum af
söguhetjunum og skipum
þeirra, myndir eru af ýmsum
þeim stöðum, sem fjallað er
Framhald á bls. 28