Morgunblaðið - 03.07.1977, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. JULl 1977
Reikaó um
Vesturbyggdir
Eftir Gísla Guðmundsson
Á síóustu áratugum 19. aldar,
miklu harðinda- og hprmunga-
timabili, streymdu þúsundir ís-
lendinga vestur um haf til
Norður-Ameríku og settust þar
að, aðallega í Kanada. Þetta var
hroðaleg blóðtaka fyrir þjóð sem
þá var töluvert innan við 100 þús-
und að höfðatölu enda magnaðist
mikil andúð, jafnvel fjandskapur,
gegn þessu útstreymi hér heima
fyrir og allir fögnuðu einlæglega
er þvi slotaði um aldamótin. Lik-
legast hafa aldrei átt sér stað önn-
ur eins bréfaskipti hér á íslandi
eins og við þetta þjóðarbrot fyrstu
áratugina. Man ég vel sem strákl-
ingur á heimili foreldra minna
eftir mörgum og löngum bréfum
að vestan er til þeirra bárust, svo
og blöðum og bókum. Þá urðu
nöfn eins og Manitoba, Gimli,
Winnipeg, Blaine okkur heima-
mönnum ámóta kunnugleg og
Borgarnes, Ólafsvík, Stykkis'-
hólmur og í minum barnshuga
urðu þau að ámóta byggðarlögum.
Svo kom fornvinur foreldra
minna að vestan í heimsókn, dálít-
ið framandlegur í tali og háttum í
fyrstu en aðlagaðist fljótlega
gömlum siðum og mér fannst það
staðfesta enn betur hugmyndir
mínar um þessar fjarlægu en
kunnuglegu sveitir.
En svo skall á langvarandi
heimsstyrjöld, samgöngur urðu
efríðar og strjálar og þá einnig
bréfin og blöðin. Kanada varð
styrjaldaraðili og stríðsáróður
hertók hugi manna þar en hér
heima á íslandi urðu miklir þjóð-
flutningar úr sveitinni á mölina,
berangur lítt hvetjandi til bréfa-
skrífta. Brauðstritið varð æ tíma-
frekara og svo kom kreppan, yfir-
þyrmandi báðum megin hafsins.
Enn skall á styrjöld, nú ekki leng-
ur fjarlægt fyrirbæri sem fólk las
um heldur hertók hún landið,
færði gull i hvers manns greipar
og gróðafíkn i huga. Hér heima
var komin ný kynslóð er hafði
sama og engin persónuleg tengsl
lengur við fjarlæga frændur
vestanhafs og því takmarkaðan
áhuga fyrir þeim. Vestra hafði
hið sama gerst, tengslin við land
feðranna í órafjarlægð voru slit-
rótt og íslenskan ekki lengur töm
á tungu. Ný kanadísk þjóð var að
finna eigind sína eftir eldskirn
tveggja hrikalegra styrjalda og
hún var alveg staðráðin í því aó
halda henni til haga þrátt fyrir
nábýlið við hinn volduga ná-
granna í suðri.
LÍFSEIGUR ARFUR
En í þetta sinn fór nú samt eins
og svo oft áður að arfur genginna
kynslóða reyndist lífseigur og
ræturnar traustar. Hínar uppvax-
andi kynslóðir báðum megin hafs-
ins fundu það greinilega að í ann-
ríki og átökum líðandi stunda var
þetta þeim nauðsynleg kjölfesta
og að án hennar yrði þeirra lifs-
sköpun innantómt yfirborðs-
tildur. Það varð einnig gæfa kana-
dísku þjóðarinnar að eignast
hugsandi, framsýna leiðtoga sem
áttuðu sig á því að menningar-
arfur hinna mörgu þjóðarbrota
mátti ekki glatast, að með þvi að
halda honum lifandi yrði kana-
diskt þjóðlif litrikara og traust-
ara. Það mun almennt viðurkennt
þar vestra að islenska þjóðarbrot-
ið hafi i þessum efnum sett faguft
fordæmi sem önnur þjóðarbort,
flest mun fjölmennari, tóku til
eftirbreytni.
Gfsli Guðmundsson
Er heimurinn fór aó ná sér eftir
hremmingar stríðsins og þjóðir
hans snéru sér á ný að friðsamleg-
um samskiptum beindist athygli
þeirra fljótlega að nýjum ferða-
máta, loftferðum, sem breytti
löngum og oft óþægilegum sjó-
ferðum yfir úthöfin í nokkurra
klukkustunda makráða flugferð.
Landar okkar vestanhafs voru
fljótir að átta sig á þessum nýja
feröamáta og sumarið 1952 kom
fyrsti hópurinn flugleiðis að vest-
an. Þessum heimsóknum fjölgaði
og hóparnir stækkuðu uns þeir
náðu hámarki þjóðhátíðarárið
1974. En frændur okkar voru ekki
ánægðir þvi að straumurinn lá
aðeins hingað. Þeir vildu fá að
endurgjalda frændum og vinum
frábærar móttökur sem höfðu
gert þeim dvölina á gamla land-
inu svo ljúfa.
En sumarið 1975 rákum við
rækilega af okkur þetta ámæli því
að þá fóru um 1400 manns vestur
um haf til að taka þátt í afmælis-
tátíð Nýja-íslands og til heim-
sókna í hinar dreifðu byggðir
landa okkar vestanhafs. Ég ætla
að leyfa mér að fullyrða, þó að
málið sé mér skylt, að lengi verði
til þessara ferða jafnað hvað
undirbúning og framkvæmd
snertir og hve máttarvöldin voru
öllúm hliðholl að afstýra hvers
konar óhöppum og slysum. Það
voru þjóðræknisfélögin í Reykja-
vík og á Akureyri sem stóðu fyrir
þessu mikla fyrirtæki og upp-
skáru ómælt þakklæti og nokkurn
hagnað.
HIN NVJU IIEIMKYNNI.
Eftir öll þessi samskipti og
gagnkvæmu heimsóknir erum við
heimamenn nú störum fróðari um
líf og starf þjóðarbrotsins vestan-
hafs og byggðir þeirra en við áður
vorum en þó tel ég að sá fróð-
leikur sé í flestum tilvikum tölu-
vert bundinn við ákveðin svæði
eða staði, hvaðan fólk hefur kom-
ið i heimsókn hingað eða verið
farið til héðan. Þvi er það að ég
ætla að bregða upp nokkurri yfir-
litsmynd af þessum byggðarlög-
um vestanhafs og um leið teikna
inn á hana nokkra sögulega
drætti til að gæða hana meira lífi.
Og ég byrja þá á byrjuninni, ferð-
inni vestur eins og hún er nú
farin af flestum i einum áfanga tij
Winnipeg.
Þessi flugleið liggur um norð-
lægar slóðir, fyrst yfir jökla
Grænlands, sem eru eftirminnileg
sjón i björtu veðri, og vestar yfir
aðra mikla jöklaeyju, Baffins-
land, en þar er stundum lent til
eldsneytistöku. Síðan liggur leið-
in inn yfir norðurhjara Kanada.
Ekki er útilokað að í góðu skyggni
sjáist norður yfir viðáttu Hudson-
flóans þar sem miklir flákar af
vetrarisum eru á sveimi fram
undir júlílok. Svo birtist afar mik-
ið stöðuvatn niðurundan, Winni-
pegvatn, og skammt suður af því
stórborgin Winnipeg, höfuðborg
Manitobafylkis. Þessi flugleið er
um 5500 km og flugtíminn 6—6‘A
st. eftir veðri.
Manitobafylki er að flatarmáli
um 640 þús. ferkm. eða 6 sinnum
stærra en ísland. Það er hið aust-
asta af þremur sléttufylkjum
Kanada, Manitoba, Saskatchewan
og Alberta, en austan við það er
Ontariofylki. Aðeins lítill hluti
fylkisins er þó hluti af hinni frjó-
sömu sléttu, þríhyrningslagað
landsvæði norðan við bandarisku
landamærin, innan við 100 km á
breidd austast en um 300 km við
vesturjaðarinn. Allur búskapur
er á þessu landsvæði og mikill
meiríhluti íbúanna, sem nú eru að
nálgast milljónina. Allur austur-
og oorðurhlut4-fylkisins er á hinu
sérkennilega og gróðurrýra forn-
bergssvæði Kanada (Per-
Cambrian Shield) sem einkennist
af nöktum berghryggjum með
óteljandi vötnum í lægðum á
milli, rytjuskógi sunnantil en
sifreramýrum norðar. Þessi
hrjóstur teygja sig um 1000 km til
norðurs, indíánar voru þar á
strjálingi og einu nytjarnar loð-
skinn og dálítið af vatnafiski. En
er kom fram á þessa öld fundust
þar verðmætir málmar í bergi og
nú standa f jölmennir námabæir á
dreif um berangurinn. Auk þess
renna þarna um vatnsniklar ár
norður i Hudsonsflóa sem ýmist
er búið eða er verið að virkja
ibúum fylkisins til mikillar hag-
sældar.
Winnipeg byggðist upp á kross-
götum, mótum tveggja fljóta,
Rauðár og Assiniboineár, sem á
timum loðvöru og landnáms voru
lífæðar allra samgangna um þess-
ar miklu víðáttur. Þessari aðstöðu
hélt hún á tímum járnbrauta og
hún gerir það enn að mestu leyti á
öld hraðbrauta og þotuflugs.
Frumbýlingsleg hefur hún verið
árið 1875, með um 2000 ibúa í
misjöfnum húsakynnum á dreif
meðfram Rauðánni, sem þá var
eini tengiliðurinn við umheiminn
til suðurs. Koma fyrsta islensku
landnemahópsins þetta haust var
þvi meiriháttar viðburður i fá-
breyttu bæjarlifi enda fara sögur
af því að þeir hafi hópast niður að
lendingarstaðnum til að horfa á
og skopast að þessum vaðmáls-
klædda hópi og fylgjast með fram-
ferði hans og undirbúningi að síð-
asta áfanga langrar reisu, glæfra-
ferð niður Rauðá og norður um
Winnipegvatn til fyrirheita lands-
ins. Það kom sér vel að þetta fólk
var misjöfnu vant frá heimaland-
inu en líklegast hefur það þó
aldrei reynt eins óþyrmilega á
þolrifin i þvi og hin nýju heim-
kynni áttu eftir að gera. Þá
hörmungasögu ætla ég ekki að
rekja hér því að hún er nú flest-
um kunn en mun aðeins víkja að
nokkrum þáttum hennar síðar
vegna samhengis i frásögn minni.
Verður nú brugið upp heildar-
mynd af byggðum landa okkar
norðan Winnipeg eins og þær
þróuðust er tímar liðu.
FYRSTA BYGGÐIN.
Frá Winnipeg eru um 50 km
norður að suðurenda Winnipeg-
vatns en þaðan breiðir það úr sér
um 400 km til norðurs þar sem
Nelsonáin rennar úr þvi norður í
Hudsonflóa. Vatnið er um 220 m
yfir sjávarmáli og áin þvi mikill
orkugjafi. Sem flutningaleið á
vatnið sér langa og viðburðarika
sögu sem ekki verður sögð hér.
Frá Winnipeg liggur elsti þjóð-
vegur fylkisins norður með Rauð-
ánni til bæjarins Selkirk sem
dregur nafn af Selkirk lávarði er
kom hingað með hóp skoskra inn-
flytjenda snemma á 19. öld og
ntjóu munaði aö hann yrði höfuð-
borg fylkisins, járnbrautarstæð-
inu að austan breytt á siðustu
stundu til Winnipeg. Selkirk var
töluverður umsvifabær á meðan
fiskiveiðar á vatninu og flutning-
ar um það stóðu í blóma. Vestur-
íslendingar hafa verið þar all fjöl-
mennir frá fyrstu tið og nú eiga
þeir þar mikið fyrirmyndar heim-
ili fyrir aldraða. Hinn forni vegur
liggur norður með vatninu, fram-
hjá vinsælum sumardvalarstöðum
og svo kemur fyrsta íslenska
nafnið, Húsavík, fámenn byggð
við suðurjaðar Nýja-íslands og
þaðan aðeins snertispölur norður
Framhald á bls. 38