Tíminn - 17.06.1965, Síða 6

22
TÍMINN
FIMMTUDAGUR 17. júní 1965
Jónas Kristjánsson, magister:
Seint á 14. öld, fáum árum fyrr
en plágan mikla geisaði á íslandi,
lét auðbóndi einn í Húnaþingi rita
fornar sögur á tvær miklar skinn-
bækur. í þessum bókum hvorri um
sig voru að nokkrum hluta geymd-
ir tveir meginflokkar íslenzkra
fornsagna. En svo sem þar runnu
tveir straumar bókmenntanna, svo
varð og saga þessara handrita með
tvennum hætti og má kallast
dæmisaga allra íslenzkra hand-
rita. Önnur bókin hefur varðveitzt
eins og bezt verður á kosið. Þykir
hún nú einhver dýrastur gim-
steinn meðal norrænna fomminja,
og er geymd bak við lás og loku
í konunglega bókasafninu í Kaup
mannahöfn. Hinnar bókarinnar
biðu grimmileg örlög. Henni var
skipt í tvennt, og var annar hlut-
inn smám saman murkaður í sund
ur hér heima á íslandi, en hún
barst til Kaupmannahafnar og
fórst þar í eldsbrunanum mikla
árið 1728.
í Sjávarborgarannál segir svo
við árið 1647: „Vísiteraði
M. Brynjólfur Sveinsson í þriðja
sinn um Vestfjörðu og messaði
að Flateyjarkirkju á Breiðafirði
12. sunnudag eftir Trinitatis. Þá
skenkti Jón Finnsson Þar biskup-
inum kóngabókina gömlu, sem
lengi lá í Flatey og hans lang-
feðgar höfðu átt.“ Frá sama at-
burði segir og séra Jón Halldórs-
son í Ilítardal í biskupasögum sín
um, en villist raunar á þeim nöfn-
um og frændum Jóni Finnssyni
og bróðursyni hans Jóni Torfa-
syni, sem einnig bjó í Flatey. En
frásögn Jóns Halldórssonar er á
þessa leið:
Jón bóndi í Flatey, sonur síra
Torfa Finnssonar, átti stóra og
þykkva pergamentisbók með gamla
munkaskrift, innihaldandi Noregs-
kóngasögur og margt fleira, og
hér fyrir var hún almennilega köll
uð Flateyjarbók. Hana falaði M.
Brynjólfur til kaups, fyrst fyrir
peninga, síðan fyrir fimm hundr-
uð í jörðu, fékk hana þó ekki að
heldur. En er Jón fylgdi honum til
skips úr eyjunni, gaf hann hon-
um bókina, og meinast að biskup-
inn hafi hana fullu launað. Síðan
sendi og skenkti M. Brynjólfur
hana kónglegri Majestat.“
Sýnt þykir, að annállinn fari
með réttara mál, að það væri Jón
Finnsson en ekki Jón Torfason,
sem Brynjólfi biskupi gaf Flateyj-
arbók. Jón Finnsson lifði að
minnsta kosti tíu ár- fram yfir
þennan tíma, og hann hefur með
vissu átt bókina, því,að á fyrsta
blað hennar hefur hiann skrifað
svofellda áletrun: „Þessa bók á
ég, Jón Finnsson, að gjöf míns
, sáluga föðurföðurs Jóns Björnsson
ar, svo sem bevísingar til finnast
skulu, en var mér af mínum sál-
uga föður Finni Jónssyni sjálfum
persónulega afhent og þeirri
meiningu til eignar fengin. Til
merkis mitt nafn hér fyrir neðan.
Jón Finnsson með eigin hönd.“
En tildrög þess að Brynjólfur
biskup ágirntist Flateyjarbók og
sendi hana síðan Friðriki konungi
þriðja að gjöf, voru þau, að kon-
ungur hafði falið honum „að út-
vega hér í landi þær antiquitates,
sögur og gömul dokument, sem
fást kynni hans Majestati til þén-
ustu og þóknunar og til að auka
hans konglega biblothecam."
En hver var þá uppruni þessar-
ar miklu skinnbókar, sem ekki var
föl fyrir fimm hundruð i jörðu,
og hvernig var hún komin í eigu
beirra Flalesiarfeðea á 17. öld?
Ókunnugt er um flest hin fornu
skinnhandrit okkar, hverjir ríkis-
menn hafa látið gera þau og hverj
ir þeir drátthögu menn hafa ver-
ið, sem skrifuðu þau og skreyttu
með myndum. En Flateyjarbók er
undantekning í þessu efni. Svo vel
vill til að upphafsmaður hennar
hefur á fyrstu blaðsíðu bókarinn-
ar látið rita greinargerð um verk-
ið, þar sem nafn hans er nefnt
og slíkt hið sama nöfn þeirra
tveggja 'listfengu lærdómsmanna,
sem bókina hafa fært í letur og
myndskreytt:
„Þessa bók á Jón Hákonarson.
Er hér fyrst ákvæði, þá hversu
Noregur byggðist, þá frá Eireki
víðförla, þar næst frá Ólafi kon-
ungi Tryggvasyni meður öllum sín
um þáttum. Því næst er saga Ólafs
konungs hins helga Haraldssonar
með ölluin sinum þáttum og þar
með sögar Orkr.eyja jarla. Þá er
Sverrissaga, þar eftir Hálronar
gamla með sögu Magnúsar kon-
ungs sonar hans. Þá er þáttur
Einars Sokkasonar af Grænlandi,
þar næst frá Helga og Úlfi hinum
illa. Þá hefur upp annál þegar
heimurinn er skaptur, tekur hann
allt til þess er nú er komið heims-
stöðunní. Hefir skrifað Jón prest
ur Þórðarson frá Eireki víðfórla
og Ólafs sögurnar báðar, ei Magn
ús prestur Þórhallsson hefu- skrif-
að upp þaðan og svo það er fyrr
er skrifað, og lýst alla. Gleðji Guð
allsvaldandi þá, er skrifuðu og
þann er fyrir sagði. og júmírú
Sancta Maria.“
Jón Hákonarson fæddist árið
1350. Hann var af höfðingjum
kominn og bjó í Víðidalstungu á
síðustu áratugum 14. aldai. Um
ævi hans er ella fátt kunnugt,
enda heimildir fáskrúðugar frá
þessum tímum. Hann er aðeins
nefndur tvívegis í annálum. Á öðr
um staðnum er Þess getið, að
Björn Jórsalafari Einarsson hafi
nefnt hann í gerð ásamt ýmsum
öðrum mönnum. Hin annálsklaus-
an hljóðar svo (við árið 1798):
„Höggvinn Páll gaddur Guðmunds
son fyrir það er hann særði Jón
bónda Hákonarson lemstrarsári í
þingreið. Korast hann í kitkju að
Eiðum í Fljótsdalshéraði, og var
síðan tekinn þaðan með þeim
hætti, að hann var borinn út af
kirkjunni sofandi. Gerðu það þrír
menn í dularklæðum og urðu eigi
kenndir af alþýðu. Var hann flutt-
ur norður um land og höggvinn
á Húnavatnsþingi. Bauð hann
mörg boð áður sér til lífs, og vildu
Norðlendingar þau eigi hafa, því
engir treystust að eiga hann yfir
höfði sér.“
Hákon faðir Jóns mun hafa bú-
ið á Auðunarstöðum í Víðidal,
því að forn máldagi vottar að
hann hafi lagt fé til kirkjunnar
þar. Föðurfaðir Jóns var Gissur
galli, sem borinn var skömmu eft-
ir andlát Gissurar jarls Þorvalds-
sonar og heitinn eftir honum.
Hann bjó í Víðidalstungu og var
garpur míkill, lifði lengst allra
manna sem fornar sögur herma
frá, andaðist einum vetri betur
en tíræður. En föðurfaðir Gissur-
ar galla var Svarthöfði Dufgús-
son, náfrændi Sturlunga og fylg-
ismaður þeirra í stórræðum.
Jón Hákonarson mun fýrst hafa
búið á Auðunarstöðum eftir föð-
ur sinn, og þar hefur hann að lík-
indum byrjað bókagerð sína. En
árið 1385 keypti hann Víðidals-
tungu af föðurbróður sínum, sem
þá jörð hefur erft eftir föður sinn
Gissur ealla. Lét. Jón 4uðunar-
Jónas Kistjánsson
staði í skiptum fyrir hið forna
ættarból, og mun hafa flutzt að
Tungu um sömu mundir. En hann
varð ekki svo langlífur sem afi
hans. Hann er látinn fyrir nokkru
árið 1416, og má geta þess til að
hann hafi andazt í svartádauða
laúsí éftír'aldamÓtin íI4öÖ'.rfT!' !
Eftir ahdlát Jóns Hákonarson-
ar erfði Helgi sonur hans Víði-
dalstungu. En hann varð einnig
skammlífur og erfði þá Guðný
systir hans hálfa jörðina eftir bróð
ur sinn. Þorleifur Árnason keypti
síðan hálflenduna af Guðnýju og
manni hennar. Þorleifur sá var
sonarsonur séra Einars Hafliðason
ar, sem var höfuðklerkur norðan-
lands á 14. öld og kunnur rithöf-
undur, samdi svonefndan Lög-
mannsannál og sögu Lárentíuss
Hólabiskups. Séra Einar var kunn
ugur Jóni Hákonarsyni, og hefur
þess verið til getið að hann hafi
verið með í ráðum um efnisval
í hin miklu safnhandrit Jóns. En
frá Þorleifi Ámasyni er beinn
karlleggur til Flateyjarfeðga, og
hafa menn gizkað á, að hann hafi
eignazt Flateyjarbók um leið og
hann keypti Víðidalstungu hálfa
af Guðnýju Jónsdóttur og manni
hennar. Kona Þorleifs var Kristín,
dóttir Bjama Jórsalafara, kölluð
Vatnsfjarðar-Kristín eftir bæ
þeim, er þau hjón byggðu lengst.
Sonur þeirra var Bjöm ríki hirð-
stjóri á Skarði á Skarðsströnd,
sem Englendingar drápu í Rifi ár-
ið 1467. Bjðm hirðstjóri átti Ól-
öfu dóttur Lofts ríka Guttorms-
sonar. Sonur þeirra var Þorleifur
sem einnig var hirðstjóri um hríð,
en sonur Þorleifs var Björn á
Reykhólum, faðir Jóns í Flatey,
föður Finns, föður Jóns Finnsson
ar, þess er Flateyjarbók gaf Brynj
ólfi biskupi. Hafði bókin þá geng-
ið í eigu þessara mikilhæfu ætt-
manna í hér um bil 230 ár. Er
hin ágæti varðveizla hennar fag-
ur vitnisburður um það, að ís-
lendingar kunnu vel að meta og
geyma hin fornu handrit sín, þeg-
ar í ættir gekk auðu^ með menn-
ingu.
Einu sinni hefur þó litlu mun-
að að Flateyjarbók færi somu leið
sem mörg fleiri skinnhandrit okk-
ar. Oddur biskup Einarsson í Skál-
holti, sem var fróðleiksmaður góð-
ur og tók saman söguleg rit, hefur
haft Flatevjarbók að láni í bvri-
un 17. aldar. Árið 1612 samdi
hann skrá um bækur staðarins, og
segir þar meðal annars á þessa
leið: „Finnur Jónsson í Flatey á
hér stóra sögubók, sem hér hefur
legið nokkur ár. Þar á eru kónga
sögur og fleira annað. Hún skal
komast með góðum skilum til
hans aftur, þá hann vill ekki líða
hana hér lengur.“ Árið 1629 brann
staðurinn í Skálholti og þar með
allar þær bækur, sem geymdar
voru utan kirkjunnar. En góðu
heilli hefur Finnur gamli í FlaÞ
ey ekki viljað líða að kjörgripur
ættar hans væri til langframa í
öðru héraði og kallað bókina aft-
ur heim til Flateyjar áður en
biskupssetrið brann.
Fátt er kunnugt um klerka þá
tvo, sem ritað hafa og mynd-
skreytt Flateyjarbók, Jón Þórðar-
son og Magnús Þórhallsson, en
ætla má að þeir hafi verið heimil-
isprestar Jóns Hákonarsonar, hvor
á eftir öðrum eða báðir samtím-
is. í annál Flateyjarbókar má sjá
að Jón Þórðarson hefur farið ut-
an árið 1388 og dvalizt í Noregi
til 1394. Hefur hann lokið þætti
sínum í ritun bókarinnar fyrir ut-
anförina. Nú segir á þessa leið
öndverðlega í Flateyjarbók.
......er sjá bók var skrifuð, þá
var liðið frá hingaðburð vors
herra Jesú Christi þrettán hundr-
uð átta tigir og sjö ár.“ Mönnum
hefur þótt ólíklegt að ritun Flat-
eyjarbókar hafi ekki hafizt fyrr
en árið 1387, og hafi Jón Þórðar-
son lokið^ öllu hinu mikla verki
að rita Ólafssögurnar báðar og>
Eiríks sögu víðförla, á einu ári
fyrir utanför sína 1388. Hafa
menn getið þess til að fyrstu arkir
bókarinnar, þar sem ártalið 1387
stendur, hafi raunar verið skrifað-
ar síðar en Ólafssögurnar, þótt
þær hafi verið heftar inn fremst
í bókina. En vissa er fyrir því,
að menn hafa stundum á síðari
öldum skrifað mikil og fögur
sagnahandrit á fáeinum mánuðum
og virðist mér ekki óhugsandi að
séra Jón hafi getað lokið verki
sínu öllu á árinu 1687—88. Þegar
séra Jón fór utan hefur Magnús
Þórhallsson leyst hann af hólmi
og lokið ritun bókarinnar og
myndskreytingu á næsta ári eða
næstu árum.
Á dögum Jóns Hákonarsonar
var nálega lokið hinni fornu sagna
ritun íslendinga, og mátti þá. þar
sem góður var bókakostur, hafa
yfirsýn yfir það sem merkast Hafði
verið ritað á íslenzka tungu. ís-
lenzkum fornsögum er skipt í
ýmsa flokka, en tveir eru þeirra
merkastór og mestir fyrirverðar,
konungasögur — sem einkum
fjalla um konunga Noregs — og
íslendingasögur, sem fjalla um at
burði, sem eiga að hafa gerzt á
tímabilinu frá 9. til 11. aldar. Flat-
eyjarbók hefur átt að vera nokk-
urs konar heildarútgáfa konunga-
sagna, — og skyldi þó ýmislegt
efni annað fá að fljóta með, eink-
um ef það mætti varpa nokkrum
Ijóma á „útgefandann" sjálfan
og ættmenn hans.
Þegar Snorri Sturluson samdi
konungabók sína, Heimskringlu, á
fjórða áratug 13. aldar, studdist
hann við margvíslegar eldri heim-
ildir, sem hann felldi inn í rit
sitt, sneið til og endursamdi á
ýmsa lund. Sumum heimildaþátt-
um hafnaði Snorri með öllu, eink-
um ýmsum ýkjusögum. sem samd
ar höfðu verið til lofs og dýrðar
þeim nöfnum, Ólafi konungi i
Trveevasvni 02 Ólafi konungi I
helga. Síðar meir, þegar líða tók
á skeið sagnritunarinnar og list-
arsmekk þjóðarinnar að hnigna,
fengu slíkar ýkjusögur nokkra upp
reisn á nýjan leik. Skapandi frum-
leikur rithöfunda var þá mjög að
þverra, en bókiðjumenn höfðu sér
til gamans að endursemja eldri
rit steypa þeim saman og gera
úr mikil safnhandrit. Þannig varð
til safnrit það hið mikla um við-
burði 12. og 13. aldar, sem nefnt
er Sturlunga saga. Og nú bjuggu
menn til nýjar konungasögur úr
Heimskringlu Snorra og ýmsum
þeim eldri sögum, sem hann hafði
þekkt en forsmáð, og juku auk
þess inn í konungasögurnar þeim
íslendingasögum og þáttum, sem
á einhvern hátt vörðuðu konunga
Noregs. Flateyjarbók er að megin
stofni slíkt samsteypurit frá fjör-
brotum sagnaritunárinnar. í bók-
menntasögunni verður hún ekki
talin til hinna allra merkustu
handrita okkar, því að samsteyp-
an hefur lítið gildi í augum nú-
tíðarmanna, og flestar þær sögur
sem þarna eru skrásettar eru til
í öðrum uppskriftum eldri og rétt-
ari. Þó fljóta þama með nokkrir
sagnaþættir sem hvergi eru ann-
ars staðar varðveittir, og eru sum-
ir þeirra hin ágætustu listaverk.
Ennfremur sérstakar gerðir ann-
arra sagna, sem skýra samhengi
og dýpka skilning okkar á fom-
bókmenntunum.
En frægð sína hefur Flateyjar-
bók þó einkum hlotið fyrir þá
sök, að hún er veglegust allra ís-
lenzkra skinnbóka, og auk þess
óvenjulega vel varðveitt. f bók-
inni em alls 225 blöð, hæð blað-
anna rúmir 40 sentimetrar, en
breiddin tæpir 30. Brotið er svo
stórt, að ekki hafa fengizt nema
tvö blöð úr hverju kálfskinni, og
hefur þá mátt lóga 113 kálfum
til að fullkomna hið mikla hand-
rit. Skrift klerkanna er mjög vand
virknisleg óg áferðarfögur og
skreyting upphafsstafa snoturleg,
þótt myndir þær, sem prýða þátta
skil Flateyjarbókar standi ekki
jafnfætis mestu listaverkum ís-
lenzkra handrita. f Danmörku hef-
ur Flateyjarbók verið metin mest
allra skinnbóka. Er það til dæmis
um vegsemd hennar þar í landi,
að þegar heimssýningin mikla var
haldin í Chicago árið 1893 beidd-
ust Bandaríkjamenn þess, að bók-
in yrði léð til sýningarinnar
vegna þess að þar er frásögnin
af fundi Vínlands hins góða.
Bandaríkjastjórn bauðst til að
senda herskip eftir bókinni, flytja
hana í sérstakri eimlest yfir landið
og láta hervörð gæta hennar dag
og nótt. En Danir vildu ekki hætta
hinum dýra grip yfir hafið, og
sendu Vestmönnum í þess stað
myndir af þeim blaðsíðum bókar-
innar, sem fjölluðu um Vínlands-
ferðimar.
Flateyjarbók var prentuð í
fyrsta sinn í Kristjaníu á árun-
um 1860—68, og önnuðust þeir
útgáfuna, Guðbrandur Vigfússon
og Norðmaðurinn C. R. Unger.
Eftir Noregsútgáfunni var Flat-
eyjarbók síðan prentuð í Reykja-
vík 1944—1945. Finnbogi Guð-
mundsson annaðist þá útgáfu að
mestum hluta, en Sigurður Nordal
ritaði ítarleg formálsorð fyrir
hverju bindi. En glæsilegasta út-
gáfa Flateyjarbókar er ljósprent-
un Einars Munksgaards í Kaup-
mannahöfn, sem gerð var á þús-
unda ára afmæli Alþingis árið
1930. Hún var fyrsta bindi í miklu
safni af ljósprentunum íslenzkra