Morgunblaðið - 07.10.1979, Side 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 1979
Gullæói &
Glundroði
L—------ »■' ■ l’”™'
Dollarinn hefur misst fyrri Ijóma.
Þótt embættis-
menn í Banda-
ríkjunum, Evrópu
og Japan hafi
reynt að gera
litið úr gif urlegri
hækkun gullverðs
að undanförnu,
hef ur gripið um
sig sannkallað
gullæði og örfáir
stórir kaupendur
virðast allsráð-
andi á markaðn-
um: arabiskir
peningamenn,
svissneskir
bankamenn og
spákaupmenn. En
á markaðnum
eru engir kaup-
endur, aðeins
seljendur, og gull
gegnir ekki sama
hlutverki og
áður
Á Kullmarkaðnum i New York.
Á gjaldeyrismarkaðnum í Frankfurt.
Það segir þó ekki alla söguna
því gullæðið lýsir ugg út af
óðaverðbólgu og rýrnandi trausti
á pappírspeningum, út af ógn sem
efnahagskerfi heimsins stafar frá
samdrætti og út af yfirvofandi
hættu á hækkuðu olíuverði. Hag-
fræðingar efast um að þeir hafi
gert sér grein fyrir alvöru mein-
semda efnahagsmálanna og óviss-
an er greinilega miklu meiri en
nokkurn hafði órað fyrir.
Óvissan stafar ekki sízt af
vantrú á forystuhæfileikum Cart-
ers forseta, sem hefur ekki tekizt
að fá framgengt vilja sínum á
þingi þótt hann sé í meirihluta, og
líkunum á framboði Edward
Kennedys gegn honum. Banka-
stjórar hafa jafnvel á orði að eina
lausnin sé að losna við Carter.
Heimskreppa?
En samdrátturinn, sem er spáð,
stafar ekki sízt af minnkandi
kaupmætti neytenda af völdum
verðbólgu. Til þess að mæta verð-
bólgunni hafa Bandaríkjamenn,
Vestur-Þjóðverjar og fleiri þjóðir
tekið upp strangari lánastefnu og
hækkað vexti. En það veldur
hættu á of hörðum viðbrögðum
Bandaríkjamanna og viðskipta-
þjóða þeirra, þannig gæti væg
niðursveifla snúizt upp í alvar-
legan samdrátt um allan heim.
Það gæti síðan leitt til aukinnar
verndarstefnu og alþjóðleg við-
skipti gætu farið úr skorðum. Slík
röskun gæti valdið víxlverkandi
hefndarráðstöfunum 7 sem mundu
leiða til algerrar heimskreppu.
Þótt fáir sérfræðingar búizt við
að ástandið verði svona slæmt, eru
þeir svartsýnir á horfurnar og
telja að í bezta falli muni Banda-
ríkjamönnum og viðskiptaþjóðum
þeirra takast að slampast í gegn-
um yfirstandandi erfiðleika.
Flestir virðast sammála um að
helztu iðnríki verði að sætta sig
við að hagvöxtur verði talsvert
undir meðallagi og nauðsyn sé á
mjög hægum bata í tvö til þrjú ár.
Það sé það gjald sem verði að
greiða fyrir margra ára óðaverð-
bólgu.
Bandaríkjamenn hafa reynt
sígild áhrif verðbólgu: fólk eyðir
peningum jafnóðum í stað þess að
spara og fyrirtæki einbeita sér að
skyndigróða og vanrækja fjárfest-
ingar fyrir framtíðina. Og dregið
hefur úr framleiðni. En nýlegar
verðhækkanir hafa leitt til var-
kárni, sparnaður hefur aukizt og
neyzla hefur minnkað á þessu ári.
Þessi þróun mun halda áfram, því
olía til húsahitunar hefur t.d.
hækkað um 60% á árinu, íbúðar-
eigendur hafa ekki fengið reikn-
ingana. Þessi hækkun bætist ofan
á benzínhækkunina og mun
líklega hafa meiri áhrif.
Svartsýni
Svartsýni neytenda mun því
aukast, enda munu fara saman
samdráttur og mikil verðbólga.
Neytendur jafnt sem fyrirtæki
ráðgera minnkun útgjalda, sem
mun gera illt verra. Þjóðartekjur
Bandaríkjamanna minnkuðu um
2.4% á öðrum ársfjórðungi og það
markaði að dómi margra upphaf
samdráttarins. Síðan hefur sam-
drátturinn haldið áfram og bíla-
iðnaðurinn hefur orðið harðast
úti. Framleiðsla hans hefur dreg-
izt saman og 87.000 verkamönnum
hefur verið sagt upp, en fyrirtæki,
stór og smá og á mörgum öðrum
sviðum, eru aðþrengd. Pöntunum
hefur fækkað og ef framleiðsla
verður skorin niður er óttazt að
fjöldi atvinnulausra stóraukist.
Flest fyrirtæki hafa reynt að
framleiða aðeins það sem þau eru
viss um að geta selt, en lánahöft
og vaxtahækkanir kalla á aukinn
samdrátt. Þó eru margir hagfræð-
ingar vongóðir um að Bandaríkin
sleppi við eins mikinn samdrátt og
varð í iðnríkjum heims 1974—
1975. Þeir segja að niðursveiflan
muni aðallega einskorðast við
eldri iðnaðarsvæði Bandaríkj-
anna, einkum miðvesturríkin þar
em bílaiðnaðurinn er. Flugvéla-
iðnaðurinn í Kaliforníu stendur til
dæmis með blóma og þótt véla-
framleiðendur á austurströndinni
séu kvíðnir hefur olíuiðnaður við
Mexíkóflóa aldrei dafnað betur.
En óttazt er að byggingaiðnaður
og húsbyggjendur verði hart úti
með versnandi lánakjörum.
Hugsanlegt er að stjórnin í
Washington hleypi miklu fjár-
magni út í efnahagslífið á næstu
mánuðum og veiti falska öryggis-
kennd. Þannig mundu fyrirtæki
auka framleiðslu sína og neytend-
ur steypa sér út í meiri skuldir.
Stjórnvöld neyddust svo um síðir
til að rýra lánakjör, svo verr yrði
af stað farið en heima setið.
Olíuhækkun
Fullvíst er talið að OPEC sam-
þykki nýja hækkun á fundi sínum
í desember. Ahmed Yamani, olíu-
ráðherra Saudi-Arabíu, hefur oft
varað við því að olíusöluríki muni
ekki sætta sig við stöðuga rýrnun
á kaupmætti. Olíuskorturinn held-
ur áfram, og ekkert lát er á
óvissunni í Iran. Margt annað
veldur óvissu: til dæmis hefur
Venezúela boðað 7% samdrátt á
olíuútflutningi.
Um leið er lagt fast að Banda-
ríkjastjórn að verja dollarann
nánast hvað sem það kostar. En
háir vextir og lánahöft auka
líklega samdráttinn og horfur á
lánakreppu. Stjórnvöld telja
slíkar ráðstafanir nauðsyn til að
sýna að henni sé alvara í að hefta
verðbólguna. Búizt er við að lán-
um verði haldið í lágmarki í
langan tíma vegna erfiðleika á að
sigra verðbólguna. Eina hjálpar-
meðalið telja margir vera hægan
hagvöxt.
Af þessu mundi leiða atvinnu-
leysi, en atvinnuleysi veldur ekki
eins miklu uppnámi og fyrir ein-
um áratug. Atvinnuleysingjar í
Bandaríkjunum njóta meiri
verndar en áður og miklu fleiri
húsmæður vinna úti. Frjálslyndir
þingmenn segja þó að hægur
hagvöxtur og mikið atvinnuleysi
mundi magna þjóðfélagslega
spennu. Vægur samdráttur er til
dæmis talinn jafngilda kreppu
meðal blökkumanna.
Nýjar leiðir
Því reyna bandarískir stjórn-
málamenn og hagfræðingar að
leita nýrra ráða, en það reynist
erfitt. Framleiðni jókst að meðal-
tali um rúma þrjá af hundraði á
ári frá því rétt fyrir 1950 fram yfir
miðjan síðasta áratug, en hefur
minnkað í einn af hundraði á
síðustu árum. Á þessu ári hefur
framleiðni minnkað um þrjá af
hundraði. Olíuverðhækkunin er
ein skýringin, en fleira kemur til:
umhverfisverndar- og öryggisregl-
ur hafa dreift fjármagni, verð-
bólga hefur bundið enda á rann-
sóknir og framtíðarverkefni, og
skattkerfið ýtir undir eyðslu, en
ekki sparnað og fjárfestingu.
Margir efast um pólitískan vilja
Bandaríkjamanna til að finna
langtíma lausn.
Tillögur hafa komið fram um
skattabreytingar til að auka fram-
leiðslu og því er haldið fram að án
slíkra og annarra breytinga muni
lífskjör Bandaríkjamanna rýrna á
næsta áratug. Ein tillagan hljóðar
upp á tuttugu milljarða skatta-
lækkun á næsta ári er skiptist
jafnt milli fyritækja og neytenda.
Aðrar tillögur gera ráð fyrir
styttingu fyrningatíma, afnámi
skatta af vaxtatekjum til að auka
sparnað og söluskatti er komi að
einhverju leyti í stað tekjuskatts.
Stjórnvöld telja hins vegar að
nú sé ekki rétti tíminn til skatta-
lækkana, þótt þau skilji afstöðu
fyrirtækja. Þau telja að hvetjandi
ráðstafanir stjórnvalda geti ekki
hjálpað fyrirtækjum á tíma sam-
dráttar. Margir hagfræðingar ótt-
ast raunar afleiðingarnar, sem
það mundi hafa, ef þingið sam-
þykkti gamaldags skattalækkun
vegna vaxandi samdráttar. Ef
gripið yrði til þess ráðs og reynt
að auka atvinnu mundi kaupmátt-
ur aukast um tíma, en verðbólgu-
bálið héldi áfram. Þar með mundi
enginn trúa því að það væri stefna
stjórnarinnar að sigrast á verð-
bólgunni.
Haítastefna
í öðrum löndum hefur verið