Morgunblaðið - 19.01.1980, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. JANÚAR 1980
29
má ráða, að hann telur eitthvert
eðlilegt samband vera á milli
verkalýðs og samhyggju (sósíal-
ista), þannig að skýra verði það, ef
verkamenn séu ekki samhyggju-
menn. Hvert á þetta eðlilega
samband að vera? Væntanlega
það, að hag verkalýðsins sé betur
borgið í skipulagi samhyggju-
manna en frjálshyggjumanna. En
leiða má rök að því, að hag hans sé
síður en svo betur borgið í því —
með öðrum orðum að hugmynda-
fræði Svans sé ekki á rökum reist.
Um þetta reit dr. Magnús Jónsson
prófessor og alþingismaður Sjálf-
stæðisflokksins grein í Stefni
1930: Eiga verkamenn að vera
sósíalistar?. Svanur getur hvergi
þessarar greinar né annarrar eftir
Magnús: Hvernig á að sætta
fjármagn og vinnu í sama tíma-
riti 1931. Fer Svanur þó mörgum
orðum um „hugmyndafræði"
Sjálfstæðisflokksins í verkalýðs-
málum.
Annað dæmið um það, að skýr-
ingar Svans beri með sér hug-
myndafræði hans, er, að hann
finnur eina skýringu kvennafylgis
Sjálfstæðisflokksins „í hinni
mismunandi aðstöðu og kringum^
stæðum kynjanna". Hann segir: „í
öllum vestrænum ríkjum er þátt-
taka kvenna á vinnumarkaðnum
minni en karla. Það eru því einnig
minni líkur á því, að konur lendi í
átökum á vinnumarkaðnum.
Stéttarvitund þeirra er þar af
leiðandi minni og konur tileinka
sér sósíalíska kosningahegðun
hægar en karlar." Getur skýringin
ekki verið sú, að konur, sem reki
heimili, skilji betur venjulegan
rekstur- séu sjálfstæðari — en
karlar, sem taka við fyrirmælum
og þiggja laun? Hver húsmóðir er
í rauninni smáatvinnurekandi.
Getur skýringin ekki verið sú, að
atvinnurekendahugarfarið — hag-
sýnin — sé algengara með hús-
mæðrum en körlum? Svani koma
slíkar spurningar, sem ég ætla
hvorki að svara játandi né neit-
andi, ekki í hug vegna hugmynda-
fræði hans.
Ónákvæmni og óhóf-
leg einföldun
Nákvæmni og óhlutdrægni í
orðavali eru hverjum fræðimanni
nauðsynlegar. Svanur er ekki al-
saklaus 'í þessu. Hann segir: „Með
nokkurri einföldun má segja, að
Islendingar hafi verið sameinaðir
sem ein þjóð áður en þeir skiptust
niður í mismunandi stéttir —
eignamenn og launafólk — á
grundvelli andstæðna launavinnu
og auðmagns." Þessi kenning
Marx um „andstæður launavinnu
og auðmagns" á enn síður við á
tuttugustu öldinni en hinni
nítjándu, og hún á enn síður við á
íslandi en í öðrum löndum. Til
þess eru márgar ástæður. í fyrsta
lagi er skiptingin í kaupendur
vinnuafls og seljendur þess
óhófleg einföldun, með því að
vinnuaflið er ekki einnar gerðar,
sumir eru hæfari en aðrir, og
menn selja á tækniöld fremur
þekkingu en „hrátt" vinnuafl. í
öðru lagi skiptir umráðaréttur
stundum meiru máli en eignar-
réttur, eða hver ræður í rauninni
meiru um nútímafyrirtæki, laun-
aðir stjórnendur þess („launa-
fólk“) eða eigendur hlutabréfa
(„eignamenn")? Og hvað segir
Svanur um þau fyrirtæki, sem eru
í „félagslegri" eign? Gætir þessar;
ar „andstæðu" ekki í þeim? I
þriðja lagi var iðnbyltingin á
Islandi ekki eins og í nágranna-
löndunum. Hún fólst í vélvæðingu
sjávarútvegsins, en enginn regin-
munur var í honum á starfsmönn
um, stjórnendum og eigendum.
Svanur segir einnig: „Á íslandi
þróaðist auðvaldsskipulag seinna
en í nágrannalöndunum." Hvað á
hann við með orðinu „auðvalds-
skipulag"? Á hann við séreignar-
kerfið (sem hefur verið á íslandi
frá landnámi), iðnvæðinguna (en
með henni varð verkaskipting eða
„stéttaskipting" í einum skilningi
nauðsynleg) eða markaðsbúskap-
inn(en hann er ekki einungis
rekinn í löndum séreignarkerfis-
ins eins og á íslandi, heldur er
einnig vísir að honum rekinn í
löndum sameignarkerfisins eins
og í Júgóslavíu)? Hlutdrægni er
falin í orðinu „auðvaldsskipulag".
Það merkir bókstaflega: skipulag,
þar sem eigendur auðsins hafa
völdin — en um það má lengi
deila, hvort svo sé á Vesturlönd-
um. Fræðimenn eiga ekki að nota
slík orð, enda eru önnur orð
nákvæmari til, sem allir geta sætt
sig við.
Hver var stefna Sjálf-
stæðisflokksins?
Fjórði og síðasti kafli bæklings-
ins, sem er örstuttur, er um þá
ályktun, sem draga megi um
Sjálfstæðisflokkinn af stefnu hans
í orði og verki. Svanur segir:
„Álykta má, að Sjálfstæðisflokk-
urinn hafi fremur líkst flokkum á
borð við Kristilega demókrata-
flokkinn í V-Þýskalandi og íhalds-
flokkinn í Bretlandi hvað varðar
hugmyndafræði og kosninga-
stuðning heldur en frjálshyggju-
eða íhaldsflokkum á Norðurlönd-
um.“ Ályktunin er rétt, en orða-
valið er rangt. Kristilegi lýðræðis-
flokkurinn vestur-þýzki er (eða
var að minnsta kosti undir forystu
Konrads Adenauers, Ludwigs Er-
hard og hugsuðarins Wilhelms
Röpkes) dæmigerður frjáls-
hyggjuflokkur, borgaralegur
fjöldaflokkur. íhaldsflokkurinn
brezki er undir forystu Margrétar
Thatchers einnig frjálshyggju-
flokkur. En flokkarnir, sem Svan-
ur á við á Norðurlöndum, Hægri
flokkurinn norski, Hófsami sam-
einingarflokkurinn sænski og
íhaldssami þjóðarflokkurinn
danski, eru ekki frjálshyggju-
flokkar. Þá má rekja til hægri
flokka eða forréttindaflokka
nítjándu aldar. Þeir eru fámennir
stéttarflokkar. Þeir eru ekki
fjöldaflokkar, sem flestir menn
með borgaralegar skoðanir hafa
sameinazt í. Það er því mjög
villandi að kalla þessa norrænu
flokka „frjálshyggjuflokka".
Svanur misnotar orðið „frjáls-
hyggju" og sér ekki hugmynda-
sögu Sjálfstæðismanna í réttu
ljósi. Hann segir: „þessi öfl myndu
síðar Sjálfstæðisflokkinn, sem á
sama hátt lagði ekki áherzlu á
hugmyndafræði hinnar klassisku
frjálshyggju, þar sem ríkisafskipti
eru talin hefta frelsi einstaklings-
ins. Hin félagslega frjálshyggja
(social liberalism) Sjálfstæðis-
flokksins leit á ríkisvaldið sem
ómissandi hluta þjóðfélagsins."
Svanur á sennilega við frjálslynd-
isstefnu nítjándu aldar með orð-
inu „klassiskri frjálshyggju“. En
frásögn hans er villandi. I fyrsta
lagi má skilja af orðum Svans, að
frjálslyndir menn eða líberalistar
hefðu ekki talið ríkisvald nauð-
synlegt. En því fór fjarri. Þeir
töldu traust ríkisvald, en tak-
markað, nauðsynlegt. í öðru lagi
lögðu Jón Þorláksson, dr. Magnús
Jónsson, Jakob Möller, Ólafur
Thors og aðrir áhrifamenn Sjálf-
stæðisflokksins mikla áherzlu á
það frelsi til framleiðslu og við-
skipta, sem Svanur kallar „hug-
myndafræði hinnar klassisku
frjálshyggju". í þriðja lagi verður
að gera greinarmun á frjálslynd-
isstefnu nítjándu aldar og frjáls-
hyggju hinnar tuttugustu. Frjáls-
hyggjan er sátt eða sameining
frjálslyndisstefnu og íhaldsstefnu,
hún er líberalkonservatismi, eins
og Jón Þorláksson skildi vel og
skýrði í ritgerðinni íhaldsstefn-
unni. Pólski heimspekingurinn
Leszek Kolakowski lýsti skoðun-
um frjálslyndra manna og íhalds-
samra vel í stuttri og snjallri
grein í Morgunblaðinu 6. apríl
1979, en við lýsingu Kolakowskis
bætti ég nokkrum orðum í Morg-
unblaðinu 11. apríl og ræddi málið
einnig í eftirmála bókarinnar
Sjálfstæðisstefnunnar.
Um stefnu Sjálfstæðisflokksins
á liðnum áratugum hefur mjög
verið rætt í blöðum vegna stefnu-
skrár hans undir kjörorðinu: End-
urreisn i anda frjálshyggju — og
kosningastefnuskrár hans í al-
þingiskosningunum 2. og 3. des-
ember sl. Sumir hafa sagt, að
hann sé að hverfa frá „félagslegri
frjálshyggju“ sinni. Kenning
Svans um þá „félagslegu frjáls-
hyggju", sem hann hafi fylgt, er í
þeim anda. Þessi skoðun er þó að
mínum dómi til marks um mis-
skilning eða vanþekkingu. Mikill-
ar samkvæmni gætir í ræðum og
ritgerðum bókarinnar Sjálfstæð-
isstefnunnar, þótt þær séu frá
1929 til 1979. Meginstefna Sjálf-
stæðisflokksins hefur verið
óbreytt í fimmtíu ár. Hitt er
annað mál, að hana varð og verður
enn að laga að aðstæðum. Ég tek
undir með Jónasi H. Haralz hag-
fræðingi, sem sagði í grein 3. maí
1979 í Morgunblaðinu, að fylgi
Sjálfstæðisflokksins mætti skýra
svo, að hann „hafi frá öndverðu
verið merkisberi ákveðinna hug-
mynda, sem hafi átt mikinn og
almennan hljómgrunn meðal
þjóðarinnar, og honum hafi þrátt
fyrir allt tekist bærilega að fylgja
þessum hugmyndum frarn". Óg
Jónas sagði einnig í sömu grein:
„Hitt er svo annað mál, að á
þremur áratugum af þeim fimm,
sem flokkurinn hefur starfað, þ.e.
frá 1930 til 1960, sat haftastefna
og skipulagshyggja í öndvegi hér á
landi án þess að Stjálfstæðismenn
fengju rönd við reist, ekki sízt
vegna ríkjandi kjördæmaskipun-
ar. Flokkurinn lagaði sig að
nokkru að þessum stjórnarháttum
og tók þátt í stjórn landsins á
þeim grundvelli, sem ríkjandi
var.“ Stjórnmálin eru list hins
framkvæmanlega. Stjórnmála-
maðurinn vinnur við þau skilyrði,
sem viðteknar og almennar hug-
myndir setja honum (og hugsuð-
irnir einir geta breytt þeim hug-
myndum).
Viljinn og verkið
Það lýtir bækling Svans eins og
annað, sem kemur frá félags-
vísindadeildarmönnum, að ekki er
vandað til máls hans, sem er
enskuskotið og stundum mjög
klaufalegt. Ekki er heldur nægi-
lega skýrlega sagt frá þeim tak-
mörkunum, sem hljóta að vera á
rannsókn þjóðlífsins (enda eru
félagsvísindamenn í svo mikilli
vörn gegn efasemdum um vísinda-
legt gildi rannsókna þeirra, að
þeir gera stundum of lítið úr
þessum takmörkunum, en góður
fræðimaður er sá, sem þekkir
takmarkanir sínar). Kenningar
útlendra fræðimanna eru og not-
aðar án hæfilegrar gagnrýni.
Hverjir eru aðalgallar ritgerðar
Svans? Þeir eru, að sumar skýr-
ingar hans eru fremur hugmynda-
fræðilegar en fræðilegar og að
hann einfaldar óhóflega og er
stundum ónákvæmur í orðavali.
Ritgerð Hallgríms Guðmundsson-
ar, Uppruni Sjálfstæðisflokksins,
er miklu betri og fróðlegri. Og
mikill munur er á ritgerð Svans og
þeirri bók, sem dr. Þór Whitehead
sagnfræðingur gaf nýlega út um
sameignarsinna í íslandi 1921—
1934. Þór fæst við efni sitt af
nákvæmni og sanngirni fræði-
mannsins, enda eru jafnvel sam-
eignarsinnar ánægðir með bók
hans, þótt hann sé ekki sameign-
arsinni. Stundum kemur Svanur
skoplega upp um vanþekkingu
sína. Hann segir: „Þrír íslend-
ingar sáu jafnvel ástæðu til að
ganga til liðs við Lýðveldisherinn
á Spáni og berjast þannig gegn
fasismanum. Þessi liðsganga hef-
ur verið mjög óvenjuleg og borið
vitni um miklar hugsjónir, þar
sem íslendingar hlutu enga hern-
aðarþjálfun og hermennska var
þeim ókunnug með öllu.“ Þessi
lofsamlega umsögn um „hugsjóna-
mennina" verður skopleg fyrir þá,
sem vita, að einhverjir þessara
íslenzku Spánarfara voru þjálfað-
ir í hernaði og undirróðri á skólum
Kominterns, alþjóðasambands
sameignarsinna!
Það kemur mér á óvart, að þessi
bæklingur skuli að stofni vera
kafli úr doktorsritgerð. Miklu
frekar er bragur B.A.-ritgerðar á
honum cn doktorsritgerðar. Um
góðan vilja höfundar efast þó
enginn, og liklega verður að taka
viljann fyrir verkið.
„Vinur sjó-
mannsins“
og sjómanna-
skildir
NÝLEGA er ársrit Kristilega sjó-
mannastarfsins, „Vinur sjómanns-
ins“, komið út. Blaðið er sent
ókeypis um borð í skip og sent
sjómannastofum víða um heim.
Ritstjóri og ábyrgðarmaður er
Sigurður Guðmundsson.
Þá hefur Kristilega sjómanna-
starfið gefið út nýjan sjómanna-
veggskjöld, og tveir þeir fyrri hafa
verið gefnir út að nýju þar sem þeir
voru uppseldir. — Bæði blaðið og
skildirnir fást í skrifstofu Kristi-
lega sjómannasambandsins að
Bárugötu 15.
Þorskveiði-
stefnan enn
ekki fullmótuð
ENN hefur ekki verið tekin
ákvörðun um takmarkanir á
þorskveiðum í ár né hvert æski-
legt hámark skuli vera. Kjartan
Jóhannsson sjávarútvegsráðherra
sagði í samtali við Mbl.. að þessi
mál hefðu verið til umfjöllunar i
ráðuneytinu undanfarið og væru
það enn.
Hann sagðist hafa lagt
megináherzlu á það að ná samstöðu
um stjórnunarleiðir og stjórnunar-
aðferðir. Ýmsar hugmyndir hefðu
verið ræddar í því sambandi, en
hann sagðist leggja megináherzlu á
það að ná fram meginramma um
þær aðferðir, sem beitt verður.
Hann var spurður hvort endan-
leg viðmiðunartala hefði verið
ákveðin og sagði hann svo ekki
vera, en benti þó á, að fiskifræð-
ingar hafa lagt til að hámarks-
þorskafli yrði 300 þúsund tonn á
árinu. Á síðasta ári voru veiddar
tæplega 350 þúsund lestir og eru
margir þeirrar skoðunar, að leyfa
beri sömu veiði í ár.
Sýning á
bandarískum
veggspjöldum
„POSTER Art USA“ nefnist sýn-
ing á bandariskum veggspjöldum
sem opnuð verður á Kjarvals-
stöðum í dag, laugardaginn 19.
janúar. Sýningin, sem mun standa
til 10. febrúar, er bandarísk far-
andsýning sem farið hefur víða
um lönd. Hingað til lands kemur
hún fyrir tilstilli Menningarstofn-
unar Bandaríkjanna.
Á sýningunni eru 34 verk eftir 23
listamenn, m.a. eftir Joseph Al-
berts, Roy Lichtenstein, Georgia
O’Keefe. Alexander Calder, Saul
Steinberg, Willem de K. Kooning,
Luise Nevelson, Robert Rauschen-
berg, Jasper Johns, Mark Rothko
og Milton Glaser.
Sýningin er í anddyri Kjarvals-
staða.
Forystusveit Sjálfstæðisflokksins á landsfundi á Þingvöllum 1943. Frá vinstri: Gunnar Thoroddsen prófessor, Sigurður Kristjánsson ritstjóri,
Jakob Möller fyrrv. ráðherra, ólafur Thors fyrrv. ráðherra, Pétur Magnússon bankastjóri, Valtýr Stefánsson ritstjóri Mbl., Bjarni
Benediktsson borgarstjóri, Eyjólfur Jóhannsson framkvæmdastjóri og Jóhann Hafstein framkvæmdastjóri Sjálfstæðisflokksins.