Morgunblaðið - 24.05.1981, Síða 5

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. MAÍ1981
45
ef það á ekki að fara sér að voða, eru
miklar. Á þessum stundum hverfa allar
mótsagnir jafnt úr tilfinningalífinu sem
hvatalífinu. Skyndilega er það vanda-
Iaust fyrir barnið að taka ákvörðun, það
snýst á móti af ráðnum hug og vitandi
vits. Þessi fyrsta meðvitaða ákvörðun er
að sjálfsögðu meira en að hálfu leyti
undir stjórn viljans. Þar eð fyrstu
ákvarðanir barnsins eru ávallt og
óhjákvæmilega neikvæðar, er það ekki út
í bláinn, að all oft sé talað um, að barnið
sé á þrjóskuskeiðinu eða nei-aldrinum í
daglegu tali. Þó er þessi nafngift nokkuð
villandi, því að neikvæðnin eða þrjóskan
byggir á getuleysi og hæfileikaleysi til að
taka jákvæða afstöðu en ekki viljaleysi.
Barn á þrjóskuskeiðinu er sér ekki
meðvitandi um eigin sjálfstæðan vilja
nema hann endurspeglist í andstöðu við
vilja einhvers annars og því fer sem fer.
Og jafnvel eftir að ákvörðunarhæfni
barnsins fer að batna, notar það oft
þrjóskuna og neikvæðnina til að verða
sér úti um umhugsunarfrest, því að lengi
vel er barnið svifaseint að taka vilja-
bundna ákvörðun, hversu leiftursnöggt
sem það getur látið stjórnast af hvatalíf-
inu. Og það er ekki til að gera uppaland-
anum auðveldara fyrir, að fyrst í stað er
málkennd barnsins mjög óörugg, það
skilur til dæmis ekki örugglega merk-
ingarmuninn á orðunum já og nei og
notar þau oft hvort í annars stað af
algjöru handahófi. Því er ekki nema að
mjög takmörkuðu leyti hægt að styðjast
við mælt mál til þess að leiðbeina
barninu að neinu gagni. Sé það að fara
sér að voða, er oft ekki í önnur hús að
venda en að þrífa það til sín, áður en í
óefni er komið. Ella er hægt að notfæra
sér hviklyndi barnsins og leiða athygli
þess að einhverju hættuminna eða æski-
legra.
Uppalandinn getur alla vega stutt
viðleitni barnsins til að læra að taka
jákvæðar ákvarðanir með því að gefa því
tækifæri til að velja á milli tveggja eða í
hæsta lagi þriggja möguleika, en verði
þeir fleiri er hætt við, að barn á
þrjóskualdrinum ruglist í ríminu og geti
ekki ákveðið sig.“
Hvernig hafa agaðar venjur eins og
hreinlætisvenjur áhrif á barnið?
„Barnið kemst fyrst í kast við siðaregl-
ur mannfélagsins, þegar farið er að setja
það á kopp. Á vissan hátt eru það fyrstu
kynni barnsins af því að verða að láta af
frelsi sínu af tillitssemi við aðra. Þetta
er ekki vandalaust fyrir barnið. Jafnvel
eftir að því er farið að skiljast, að það
eigi að gera öll sín stykki í kopp, getur
hæglega vafist fyrir barninu að skilja,
hvers vegna megi ekki jafn vel gera þau
annars staðar. Því beygir barnið vilja
sinn ekki af neinum raunverulegum
skilningi, heldur vegna þess að það vill
gera móður sinni eða staðgengli herinar
til geðs, af því að barninu þykir vænt um
móðurina eða staðgengil hennar og ber
til þeirra trúnaðartraust. Það er því
mikil fórn á altari kærleikans, þegar
barnið fer að sætta sig við að fara á kopp
og þess vegna þarf barnið á tilhiýðilegri
viðurkenningu og uppörvun að halda, ef
vel á að fara. Finnist barni of hart að sér
gengið, er ekki furða þó það geri
stundum uppreisn gegn koppnum og það
getur reyndar gerst, þó farið sé að öllu
með ró, því að barn lærir ekki hreinlæt-
isvenjur frá einum degi til þess næsta,
heldur getur það tekið marga mánuði og
jafnvel upp undir ár.“
Hvernig þróast hugmyndalíf barna?
„Á forskólaaldrinum vaknar hug-
myndalíf barnsins og kemst í algleyming
á milli þriggja til fimm ára aldurs. Það
er fjarskalega erfitt fyrir barn að greina
á milli hugmynda og raunveruleika á
þessu aldursstigi, því að heimur hug-
myndanna er oft miklu raunverulegri
barninu en heimur raunveruleikans
sjálfs. Það getur verið skemmtilegt að
gefa hugmyndafluginu lausan tauminn,
en hugmyndaflugið getur líka verið
ógnvekjandi engu síður en skemmtilegt.
Finnist ungu barni sér misboðið, getur
það oftast lítið gert til að bæta stöðu
sína raunhæft, en það getur fundið fróun
í þvi að refsa í huganum og þá oft
geigvænlega. Það getur til dæmis leikið
sér að hugmyndinni um að tortíma þeim,
sem er þrándur í götu. En fullnægingin,
sem fylgir þannig refsihugmyndum, er
dýru verði keypt, því að barnið trúir því,
að afleiðingar refsihugmynda séu jafn
örlaga- og afdrifaríkar og afleiðingar
raunverulegra refsiaðgerða. Ungt barn,
sem reiðist til dæmis móður sinni, getur
því orðið hrætt við, að það geti raunveru-
íega tortímt henni með reiði sinni og
hugmyndaflugi. Jafnframt óttast barnið
réttmætar hefndarráðstafanir. En ekk-
ert barn óskar í rauninni eftir því að
tortíma neinum nema þá í augnabliks
reiði og allra síst móður sinni, sem það
getur ekki verið án. Það getur í rauninni
ekki hugsað sér neitt hræðilegra en
viðvarandi aðskilnað frá henni. Séu að
þessu mikil brögð, getur aðskilnaðar-
hræðslan orðið þroska
barnsins veru-
legur þrándur í
götu, því þá
þorir það
ekki að fikra sig áfram sjálft í tilverunni,
en án þess getur það ekki haldið áfram
að þroskast.
Barnið getur ekki skýrt tilfinningar
sínar fyrir neinum og skilur þær reyndar
illa sjálft. Vegna þess hve raunveruleika-
tengslin eru laus, getur barnið stundum
bjargað sér með því að tengja hræðslu
sína einhverju tiltölulega óraunhæfu í
huganum og getur þá orðið hrætt
nokkurn veginn við hvað sem vera skal,
eins og til dæmis ryksugu, hrærivél,
sjúkrabíl og alls konar dýr, svo eitthvað
sé nefnt.
Það er allalgengt, að foreldrar noti sér
hræðslugirni barns til að fá það til að
hlýða, enda er til dæmis auðveldara að fá
ungt barn til að trúa því, að Grýla komi
og taki það, ef það hagar sér ekki í alla
staði óaðfinnanlega en að vekja hjá því
skilning á því, að það geti orðið fyrir bíl
eða dottið út um gluggann, svo að dæmi
séu tekin. Þetta er miður heppilegt, þar
eð það elur á óraunhæfni barnsins og
grefur undan möguleikum þess til að
kynnast takmörkunum raunveruleikans
og skilja hann. Það er heppilegra, að
uppalandinn gerist forsvarsmaður raun-
veruleikans og túlki sjónarmið hans fyrir
barninu.
Þetta getur uppalandinn gert með því
að sýna barninu í framkvæmd, að honum
finnist það mannlegt og afsakanlegt að
reiðast, finna til afbrýðisemi og öfundar
og hyggja á hefndir — en hins vegar gildi
það ekki einu, hvernig þessar tilfinn-
ingar og hugmyndir eru látnar í ljós í
athöfnum.
Á seinni hluta forskólaaldurs fer
barnið að dreyma dagdrauma og á oft
erfitt með að greina þá frá raunveruleik-
anum. Það segir oft alls konar furðusög-
ur, sem standast ekki kröfur raunveru-
leikans. Margir foreldrar eru hræddir
við þessa tegund ósannsögli, en hún er
eðlileg í flestum tilvikum, þangað til
barnið kemst á skólaaldur og fer að ná
betri tökum á raunveruleikanum."
Hvenær fer að bera á félagslyndi
barna og í hvaða mynd birtist það?
„Það fer að bera á félagslyndi hjá
börnum um þriggja ára aldur og þennan
félagsáhuga er hægt að nýta til að kenna
barninu undirstöðuatriði umgengnis-
menningarinnar. Fyrst í stað hættir
barninu til að gleyma allri sjálfsstjórn í
leik við önnur börn og því þarf einhver
fullorðinn að vera í bakhöndinni
til að skakka leikinn, halda aftur
af barninu, ef það gerist of uppi-
vöðslusamt eða telja í það
kjarkinn, þegar það gerist
of hlédrægt. Vernda það ef
það verður um of fyrir aðkasti
hinna barnanna. Tilgangur-
inn er að kenna barninu
að njóta sín innan um aðra,
kenna því að halda ein-
staklingsrétti sínum án þess
að ganga á einstaklingsrétt
annarra. Til að þetta megi
takast, verður barnið að neita
sér um þann munað að breyta
tilfinningum sínum og
hugmyndum umsvifalaust í
athöfn. Það verður að læra
SJÁ NÆSTU SÍÐU
að biða og sýna þolinmæði. Það verður
einnig að læra að fara ekki alveg eftir
eigin höfði, ef það er óheppilegt eða
skaðlegt heildinni og gera sér það
næstbesta að góðu, þegar þörf krefur.
Allt er þetta heldur andsnúið eðli ungs
barns, sem þráir að fá að njóta sín án
þess að þurfa að taka tillit til eins eða
neins. En svo sterk er þrá barnsins eftir
félagsskap og svo sterk er óvissan um
árangur viðleitninnar til að verða ágengt
á þessu sviði, að barnið verður fúst til að
fórna ýmsu til þess eins að vel megi fara.
Sennilega á barnið aldrei eftir að verða
jafnmóttækilegt fyrir að læra að taka
tillit til annarra en einmitt á forskóla-
aldrinum.
Það er því sorglegt, hve margir
foreldrar láta sér tækifæri þessara ára
úr greipum renna, því að jafngóð tæki-
færi gefast sennilega aldrei aftur.
Skorti handleiðslu einhvers fullorðins,
þegar börn eru að byrja að læra að leika
sér saman, er ávallt hætta á því, að sá
frekasti, sterkasti og yfirgangssamasti
taki að sér stjórnina og beiti valdaað-
stöðu sinni af miskunnarleysi óvitans.
Hann verður fyrirmynd allra hinna og
hnefarétturinn verður í algleymingi.
Fátt getur verið óheppilegra en að
barn læri að bera lotningu fyrir hnefa-
réttinum strax í frumbernsku, reyni að
tileinka sér hann og knýja fram vilja
sinn miskunnarlaust í krafti hans. Til-
hneiging til að velja þessa leið virðist
vera fyrir hendi hjá börnum almennt, ef
uppalandinn grípur ekki í taumana.
Læri barn ekki umgengnisvenjur í
öllum undirstöðuatriðum á forskólaaldr-
inum, verður það að eyða bæði tíma og
orku frá bóknámi til að ná fótfestu á
þessu sviði, eftir að komið er í skóla."
Hvenær verða börn meðvituð um
kynferði sitt og hvernig bregðast þau
við?
„Á þriðja ári er barninu yfirleitt ljóst,
hvort það er strákur eða stelpa. Upp úr
þriggja ára aldri fer kynferðið að skipta
barnið nokkru máli. Spurningar um
kynferðismál eru algengar. í ljósi nú-
tímaþekkingar þykir rétt að svara þeim
eftir því, sem þær koma upp, en í svo
einföldum orðbúningi, að barnið geti
skilið. Bezt er að takmarka svörin
nákvæmlega við það sem barnið spyr um,
þar eð flóknar og langar skýringar eru
líklegar til að fara fyrir ofan garð og
neðan hjá barninu.
Fram að þessum aldri eru flest börn
nánar tengd móður sinni en föður, en á
milli þriggja og fimm ára verður venju-
lega breyting á þessu. Telpur fara
venjulega að fá meiri áhuga á föður
sínum en drengir halda áfram að hallast
meira að móður sinni. Þessi áhugi á
foreldri af gagnstæðu kyni er þó annars
eðlis en áður og er venjulega með
sterkum, rómantískum blæ. Telpuna
dreymir gjarnan framtíðardrauma um
sjálfa sig og föður sinn, sem útiloka
móðurina og drengurinn útilokar föður
sinn á sama hátt í framtíðardraumum
um sig og móður sína. Hvernig á þessu
stendur er ekki fyllilega skilið, en það
virðist eðlislægt og kynbundið. Það má
segja, að barnið sé ómeðvitað að reyna að
komast upp á milli foreldra sinna og
stundum sýnir það samkynja foreldri
sínu fulla afbrýðisemi og jafnvel fullan
fjandskap í þessu sambandi. Alla vega
ber oft nokkuð á neikvæðum tilfinning-
um í garð samkynja foreldris, þó að
barnið geti orðið að sitja á sér, vegna
þess hvað það er háð umönnun
foreldra sinna. Verði neikvæðar
tilfinningar sterkar, án þess að
barnið þori að veita þeim útrás,
breytast þær alloft í hræðslu
utan við vitund og vilja
barnsins. Alla vega er
barnið í klemmu.
Því þykir vænt