Morgunblaðið - 01.12.1982, Qupperneq 1

Miðvikudagur 2. desember - Bls. 33-64
eftir Kristján
Karlsson
BÓKAÚTGÁFA Olivers Steins
sendir um þessar mundir frá sér
síðara bindi af óbundnu máli eftir
Einar Benediktsson, sem eru rit-
gerðir um margvísleg efni. Með
því lýkur sex binda útgáfu á verk-
um Einars, Ijóðum, sögum og
greinum, sem Kristján Karlsson
hefur annast. Morgunblaðið hefur
fengið leyfi til birtingar á inn-
gangsorðum Kristjáns að þessu
síðasta bindi.
Einar Benediktsson fór þegar á stúd-
entsárum sínum að fást við blaða-
mennsku. Hann var einn þeirra íslenzku
stúdenta sem byrjuðu útgáfu tímarits í
Kaupmannahöfn vorið 1891; það rit var
Sunnanfari. Einar birti nokkur kvæði sín
þar, til dæmis fyrsta kafla íslandsljóða,
Snjáku og Hvarf séra Odds frá Miklabæ;
meirihluti kvæða hans eftir það kemur
fyrst út í blöðum og tímaritum.
Árið 1893 stofnuðu þeir Einar og Þor-
leifur H. Bjarnason tímaritið Útsýn, í
Kaupmannahöfn. Það átti að flytja þýð-
ingar. Aðeins eitt hefti kom út og var
helgað bandarískum bókmenntum. Þar
eru nokkrar þýðingar eftir Einar, meðal
annarra Hrafninn eftir Poe.
Mesta fyrirtæki Einars í útgáfu blaðs
var hinsvegar Dagskrá, sem byrjaði að
koma út 1. júlí 1896 í Reykjavík. Einar
var eigandi og ritstjóri Dagskrár til
hausts 1898 að aðrir tóku við og fram-
Þar sem heifi hans útaf ósigri Val-
týskunnar fer í efnasamband við
meðfœddan sljóleik hans og lágu leir-
æð.
Hvað sem öðru líður hlýtur þetta frá
sjónarmiði rithöfundar að vera nokkuð
vel heppnuð lýsing á ritdómara hvenær
sem er. Ráðskona Valtýs, segir Einar
ennfremur, er eini áheyrandi hans við
háskólann í Höfn og situr undir fyrir-
lestrum hans
eins og ýlustrá í eyðimörk
En það væri lítil ástæða til að prenta
þessar gömlu illdeilur á ný. Þær kunna
að segja mönnum eitthvað um andlega
tízku þess tíma, en yfirleitt eru þær ekki
annað en bergmál í auðum sal. Það er
hinsvegar ekki eingöngu smekksatriði,
hvort gefa beri út heildarútgáfu af rit-
gerðum Einars. Það kann að vera ómögu-
legt.
I eigin blöð skrifaði Einar yfirleitt
undir dulnefni eða nafnlaust. Af því leið-
ir að stundum er mjög erfitt að sjá hvað
er eftir hann og hvað eftir samstarfs-
menn hans, ekki sízt ef þess er gætt að
sumir þeirra vóru nokkuð óharðnaðir
höfundar sem tóku upp stílsmáta hans.
Er ólíklegt að nokkurn tíma verði úr því
skorið um allt sem kemur til greina,
hvort það sé eftir hann. Hann er ekki
alltaf jafnauðkennilegur sjálfur. Um
vinnubrögð Einars fer ýmsum sögum,
sem benda til þess, að hann hafi oft
skrifað blaðagreinar sínar í flýti í
prentsmiðju, á ferðalögum, eða lesið öðr-
um fyrir og látið þar við sitja.
Menn hafa kvartað undan því, að
óbundinn stíll Einars væri nokkuð flók-
inn og þunglamalegur, eins og léttur stíll
væri í sjálfu sér eftirsóknarverður hver
sem í hlut á og um hvað sem er skrifað. Á
sögum Einars er talmálsblær, sem
minna ber á i ritgerðunum. Stundum
minna þær dálítið á akademískan fyrir-
lestrarstíl. Meiriháttar ritgerðir Einars
Inngangsorð að rítgerðum
Einars Benediktssonar
hald blaðsins hérlendis og vestanhafs
var honum óviðkomandi. Næsta blað,
sem Einar átti beinan hlut að, var Land-
vörn 1903; hann var aðalritstjóri þess og
að öllum líkindum kostnaðarmaður. Síð-
ar gaf hann út þrjú blöð: Þjóðina
1914-1915, Þjóðstefnu, 1916-1917,
hvortveggja vikublöð, og Höfuðstaðinn,
sem var dagblað 1916—1917.
Dagskrá var fjölbreytt. Hin reykvísku
blöðin sem Einar stóð fyrir vóru fyrst og
fremst stjórnmálablöð og helguð tveimur
málum sem hann bar fyrir brjósti: sam-
bandi íslands og Danmerkur og stjórn-
arskrármáli íslendinga. Þar fyrir utan
skrifaði hann fjölda greina á víð og dreif
í flest helztu íslenzk blöð og tímarit á
sinni tíð.
Þessu úrvali, sem hér kemur út, er ekki
ætlað að vera yfirlit um áhugamál Ein-
ars, heldur vera beztu greinar hans á
einum stað. Greinunum er allt um það
raðað eftir efni og skýrir sú röðun sig
óðara sjálf þegar bókin er lesin. Það er
aukageta ef bókin geymir eitthvað um
flest þau mál sem hann lét sig mestu
varða. En hér vantar vissulega mikið
lesmál sem hann skrifaði um forsögu
landsins, stjórnarskrármál, Grænland
fyrir Islendinga. Þær greinar eru ekki
úreltar, en þær heyra til fróðleik um
ævisögu Einars fremur en ritverkum
hans. Nær er að viðhafa úreltur um aðra
tegund ritgerða sem hér er sleppt: rit-
deilur.
Á dögum Einars Benediktssonar þótti
persónuleg skammagrein sjálfsagðara
listform en nú. Þetta form var auðvitað
ekki íslenzk sérgrein eins og margir virð-
ast halda, en það blómgvaðist prýðilega
hérlendis, ekki sízt í ringulreið sjálf-
stæðisbaráttunnar þegar samherji að
morgni var andstæðingur að kvöldi.
Menn virðast vera feimnir við að kalla
þetta listform réttu nafni en ef það hefði
ekki í reynd verið viðurkennt sem slíkt
heldur tekið bókstaflega, hefðu oft orðið
mannvíg i landinu um aldamótin.
Persónulegar skammagreinar Einars í
ritdeilu vóru flestar hvorki betri né verri
en tíðkaðist: það vóru uppi margir fyrir-
taks skammahöfundar á sama tíma. En
það er athyglisvert að þegar hann lendir
í illdeilum til dæmis við Jón ólafsson eða
Þorstein Gíslason, þá reynast andstæð-
ingarnir harðskeyttari til lengdar. Það
er eins og Einar skorti úthald, eða of-
bjóði.
Verstu illdeilur sínar háði Einar útaf
dómum um kvæði sín, þar á meðal við
Valtý Guðmundsson eftir að Valtýr
skrifaði geysilega ósanngjarnan ritdóm
um Hrannir, í Eimreiðina 1914. Einar
svaraði í Ingólfi með grein, sem að vísu
er honum ekki samboðin frá listrænu
sjónarmiði, en geymir þó ógleymanlegar
athugasemdir. Hann minnist á skáld-
skaparviðleitni Valtýs og segir að hún
ásamt pólitískum hefndarhug eigi sök á
fordómum hans:
eru yfirleitt mjög alvarlegar, ríkar af er-
indum og ekki til að sýnast. Þessvegna
segir Stephan G. Stephansson í bréfi, um
lausamál Einars, að það sé stundum
„nokkuð einræningslegt". Það er stíll
höfundar sem ekki er fyrst og fremst að
iðka ritlist heldur hugsa. Stundum
bregður að vísu fyrir þesskonar myndum
og hrynjandi sem menn eiga að venjast í
sögusögnum um tilsvör Einars:
Hvað myndu menn nú segja, ef lík-
kistusmiður ofan úr Krœklingahlíð
hefði verið fenginn til að virða
Vestu ... ?
Eða:
Vinnandi ungir menn flykkjast hóp-
um saman úr landinu, en tveir
dvergbankar mylkja örfáum aurum
út yfir hundrað þúsund ferkílómetra.
En yfirleitt bera ritgerðir hans fremur
vitni djúpri alvöru en þjálfaðri íþrótt,
miðað við ljóðin þar sem þetta fer sam-
an.
Sérstakt rúm í óbundnu máli Einars
skipa ritgerðir hans um íslenzk skáld í
Dagskrá ásamt ritgerðinni um Grím
Thomsen í Þjóðólfi 1895; þær eru einhver
merkasta gagnrýni, sem skrifuð hefur
verið á íslenzku.*)
•) Þess er rétt aft geta hér, aft sumar þær greinar um
skáld, sem birtust í Dagskrá, eru ekki eftir Einar
sjálfan. Sjá Benedikt Sveinsson: Laust mál, Morg-
unblaftift 7. 3. 1953.