Morgunblaðið - 01.12.1982, Page 26

62
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 1982
Gætum tungunnar
Gætum tungunnan
Stjórnendur þáttarins mis-
bjóöi ekki málvitund almennings
Stcfáa BaMTÍMoa
skrifar
.Kcrí Velvakandi'
Mír langar til aft gagnrýna þá
sem stjórna þsttinum Gatum
tungunnar. Ég hef fylgat vandlega
med því eem þar hefur verið ritaö
og hefur þátturínn valdid mér
miklum vonbrigAum sökum þesa
forneskju-máls sem háttvirtir
stjórnendur þáttarins vilja troóa
inn i fólk. Ætla ég að taka tvð
d«mi þessu til rðkstuónings frá
laugardeginum 20. nóv. og sunnu-
deginum 21. nóv.
Pyrri daginn er foraafnió
.Jbvertveggi** tekiA fyrir og sýnd
beyging á þvi. Þar sem ég kannaA-
ist ekki viA þetta orA nema úr
fornbókmenntum Islendinga,
fletti ég upp f orAabók minni og sá
þar „hvor ireggja" en .... fyrri
hlutinn beygist (kvorn tveggja
o.s.frv.)“ (íslensk orAabók, Menn-
ingarsjóður, ’82) ftg kannaðist
strax við þetta fornafn, enda er
það notað I rit- og talmáli f dag, en
ég hélt lestrinum áfram og þar
stóð stafrétt .... stundum 6b
(hverfaHveggis (-tveggt. -«veggþi)“.
Skammstðfunin .6b* þýðir
AK.voðiir nr vfaar til ben« «.•** .»
ir það nokkuð til um útbreiðslu
þeaaara orAa sem að framan
greinir!
I fornbókmenntum okkar is-
lendinga er Jivortveggi* að finna
og þser beygingar sem þar eiga viA
en er það sú islenska sem notuð er
deginum þar sem aegir .Bendum
bðraum á að _ág»tt“ er betra en
..sghg gett" ■ I þeesu felst fullyrð-
ing sem er alröng miðeð við nú-
tfma-mál. LýsingarorAiA .ág*tt*
er notað sem haesta einkunn f
skólum en hvergi annara staAar.
Helgi Hálfdanarson, ritari
ÁSÍM, skrifar:
„Þegar Áhugasamtök um ís-
lenskt mál hófu samvinnu við
dagblöð í Reykjavík um smá-
þáttinn Gætum tungunnar, datt
víst engum annað í hug en að sitt
kynni hverjum að sýnast um
gagnsemi hans, efnisval og til-
högun. Athugasemd Sigurðar
Stefáns Baldvinssonar í Velvak-
anda 26. nóvmber er því ekki
fram komin vonum fyrr. Enda
þótt ég sé mjög á öndverðum
meiði við hann um aðalatriði, er
ég honum þakklátur fyrir þessa
orðsendingu, þar sem sérstöku
viðhorfi til málverndar eru gerð
skil, beint og óbeint.
Sigurður Stefán hefur áhyggj-
ur vegna „þess forneskjumáls
sem háttvirtir stjórnendur þátt-
arins vilja troða inn í fólk“ eins
og hann kemst að orði. Bendir
hann þar á tvö dæmi máli sínu
til stuðnings. Hið fyrra er for-
nafnið „hvortveggi", en í þættin-
um var sýnt hvernig það beyg-
ist. Orðmyndina „hvortveggi"
segist Sigurður Stefán ekki
kannast við „nema úr fornbók-
menntum Islendinga" og virðist
telja það úrslita-röksemd fyrir
því, að orð þetta sé ónothæft,
enda finnist það ekki í orðabók
Menningarsjóðs.
Einhverjum kynni að þykja
sem ekki væri í kot vísað, þar
sem eru „fornbókmenntir íslend-
inga“. Að minnsta kosti vona ég,
að við Sigurður Stefán séum
sammála um, að málið á íslend-
ingasögum sé íslenzka en ekki
eitthvert annað tungumál, hvað
sem það ætti þá að heita. Og
jafnvel þótt þar væri um orð að
ræða, sem enginn hefði ein-
hverra hluta vegna tekið sér í
munn öldum saman, væri það
eigi að síður íslenzka og jafn-
gott til sinna nota á vorri tíð, ef
merking þess er glögg, og sú sem
til er ætlazt. Og þó að tiltekið
íslenzkt orð standi ekki í orða-
bók, er það að sjálfsögðu engin
sönnun fyrir því, að það orð sé
vond íslenzka eða jafnvel alls
ekki til.
í nefndum þætti var á það
bent, að rangt væri að nota orðið
„báðir“ í stað „hvortveggi" eða
„hvor tveggja“, svo sem nokkur
brögð hafa verið að um þessar
mundir, eins og þegar sagt er.
„Bretar og Frakkar eru báðir í
Nato.“ Setning af þessu tagi
verður ekki kölluð annað en
málvilla, sem ég vona að enginn
mæli bót. Hvort þar skal í stað
orðsins „báðir“ koma „hvorir-
tveggju" eða „hvorir tveggja" er
e.t.v. öðru fremur smekksatriði,
enda hafa þessar myndir báðar
verið tilgreindar í þættinum
samhliða hvað eftir annað. Þó
var að því fundið af góðum les-
anda, sem taldi „hvortveggi"
fullkomnari mynd og æskilegri,
sökum þess að þar kæmi nokkru
betur fram munurinn á „tveir“
og „tvennir", því „tveggja" sem
sjálfstætt orð og óbreytt í allri
beygingu gæti aldrei talizt ann-
að en eignarfall af „tveir“ og
kynni því að ýta undir rugling-
inn við „báðir“. En greinarmun-
urinn á „tveir“ og „tvennir" er
einmitt megurinn málsins.
Ennfremur skyldi eytt þeim mis-
skilningi sumra, að orð þetta sé
vandbeygt eða á nokkurn hátt
erfitt í notkun. Um orðin „hvor
tveggja" verður auk þess að
segja sem er, að í notkun hafa
þau lent út í algeran glundroða,
og er einmitt orðabók Menning-
arsjóðs að nokkru leyt: til vitnis
um það, því hún greinir réttilega
frá örlögum þessara vesalinga
jafnvel í ritmáli.
Nú er því miður sá galli á mál-
flutningi Sigurðar Stefáns, að
orðið „hvortveggi", sem hann
segir að sé ekki að finna í orða-
bók Menningarsjóðs, stendur þar
einmitt, meira að segja í þeirri
grein sem hann vitnar til. Þetta
hefur honum einhvern veginn
sézt yfir, og vona ég að hann taki
mér ekki illa upp, að ég leiðrétti
það.
Hitt atriðið, sem angrar Sig-
urð Stefán, er sú ábending til
barna, að „ágætt“ sé betra en
„mjög gott“. Og hann segir full-
um fetum: „í þessu felst fullyrð-
ing sem er alröng miðað við nú-
tímamál."
Þarna er ekki skafið utan af.
Það er ekkert verið að gera því
skóna, að við þessi orð kunni enn
að loða einhverjar leifar af hefð-
bundinni merkingu. Nei, fullyrð-
ingin er „alröng"! Satt að segja
hélt ég, að þarna væri einhvers
konar brandari í uppsiglingu; en
sá kom aldrei, manninum var al-
vara, og hann klykkti út með
þessum boðskap: „Bendum börn-
um á að „mjög gott“ er betra en
„ágætt“, og samrýmist það þá
því máli sem talað er í dag.“ Þó
segir hann: „Lýsingarorðið
„ágætt“ er notað sem hæsta ein-
kunn í skólum,“ en á því þykir
honum ekki mark takandi, enda
bætir hann við: „en hvergi ann-
ars staðar“, hvaðan sem hann
veit það.
Sigurður Stefán virðist .vilja
gera sem gleggstan mun á því
sem hann kallar „forn-íslensku“
og hinu sem hann kallar „nú-
tíma-íslensku“ eða „því máli sem
talað er í dag“, eins og hann
kemst að orði, og mun hann þá
að vísu eiga við fleiri daga en 26.
nóvember. Og ekki er að sjá, að
hann hafi mikla trú á því menn-
ingarlega metnaðarmáli Islend-
inga að varðveita svo tungu sína,
að öll þjóðin fái enn um sinn les-
ið sér til fullra nota íslenzkar
bókmenntir liðinna alda, sem þó
eru taldar meðal þess sem hæst
ber í andlegri menningu verald-
ar, enda kjölfestan í hámenn-
ingu Islendinga til þessa. Og enn
segir hann:
„Við verðum að gera okkur
grein fyrir því að frá fornu hafa
mörg orð glatað merkingu sinni
og jafnvel skipt um merkingu ...
það er málvitundin (eða mál-
kenndin) sem hefur þróað og
breytt merkingu þessara orða en
ekki málfræðingarnir!“ Og hann
óskar þess af stjórnendum þátt-
arins „að misbjóða ekki málvit-
und almennings, eins og þeir
hafa gert alltof mikið af“.
Já, málvitundin, vel á minnzt!
Hvert skyldi vera hennar heim-
ilisfang? Sú var tíðin, að hún
átti sér athvarf á hverju ís-
lenzku heimili. Þá var þjóðtung-
an „móðurmál" í orðsins fyllstu
merkingu. I krafti íslenzkra
bókmennta frá öllum öldum voru
heimilin þess umkomin að skila
íslenzku máli frá einni kynslóð
til annarrar, öld fram af öld,
með þeim vaxtarsprotum sem
hlutu að spretta fram með nýj-
um viðfangsefnum á hverri tíð.
Nú gegnir öðru máli. Þau bönd,
sem knýttu kynslóðirnar saman,
hafa víðast hvar ýmist slaknað
mjög eða slitnað alveg. Nýir at-
vinnu- og lifnaðarhættir hafa að
miklu leyti svipt heimilin mál-
verndar-hlutverkinu og lagt það
á herðar skólakerfisins, sem því
miður fær ekki undir því risið.
Erlend áhrif, sum góð, önnur af-
leit, flæða yfir málið án við-
náms, því málvitundin hefur
flosnað upp og hrakizt á verð-
gang.
Fyrir þessari staðreynd virð-
ast ýmsir hafa gefizt upp, og
reyna síðan að telja sjálfum sér
og öðrum trú um, að þar fari
fram eðlileg þróun, jafnvel æski-
leg.
Víst er það alkunna, að mörg
orð í máli voru hafa breytt
merkingu sinni í aldanna rás og
önnur glatazt, og kemur þar
margt til, sem ekki skal rætt
hér. Þetta er staðreynd sem ekki
tjóar um að fást. En það hygg ég
fáir telji, að framhald slíkrar
þróunar sé fyrirboði góðæris og
nýrrar grósku í menningarlífi.
Hins vegar hefur margur af því
áhyggjur, að nú á dögum sé í
aðsigi alldjúp og víðáttumikil
lægð og í för með henni rudda-
veður sem kunni að granda ýms-
um þeim gróðri sem til þessa
hefur staðið af sér margt hretið.
Sjálfstæð þjóðmenning er í
hættu, ef tengslin við fortíðina
taka að rofna; og sú taug sem
þar má sízt bresta er þjóðtung-
an; en varðveizla hennar er um-
fram allt í því fólgin, að mál-
kerfið og merking orðanna verði
fyrir sem minnstum breytingum.
Áð sjálfsögðu verður málið að
vaxa með hverju viðfangsefni,
enda væri það ekki lifandi að
öðrum kosti. Orðaforðinn verður
sífellt að eflast, ýmist með ný-
yrðum eða góðum tökuorðum.
En gegn breytingum málsins,
öðrum en vexti þess, er megin-
nauðsyn að vinna með öllum ráð-
um. íslenzk tunga er ekki það
sem seinheppnir menn hafa
fundið upp á að kalla „fornmál“
og „nútímamál“; hún er ein sam-
felld og sívaxandi heild. Al-
mennur skilningur á því yrði
þeim bakjarl, sem þyngsta
ábyrgð bera á málrækt nýrrar
kynslóðar; en þar eiga skólakerfi
og fjölmiðlar nú á dögum
drýgstu hlutverki að gegna.
En ef þróun málsins ætti að
hlíta forsögn þeirra, sem leggja
meiri rækt við mál annarra
þjóða en sitt eigið, og kalla síðan
vankunnáttu sína í móðurmálinu
„málvitund almennings", sem
ekki megi misbjóða, er glöggt
hvert stefndi. Mér sárnar, að
Sigurður Stefán skuli snúast á
þá sveif, því af grein hans þykir
mér ljóst, að vankunnátta í móð-
urmálinu verði honum sjálfum
ekki borin á brýn.
Þættinum Gætum tungunnar
var ætlað, þótt í litlu væri, að
hlaupa undir bagga með foreldr-
um sem eiga í vök að verjast með
máluppeldi barna sinna. Hann
átti að vera umbúðalausar bend-
ingar af sama tagi og þær, sem
íslenzkar mæður hafa kynslóð
fram af kynslóð látið börnum
sínum í té. Um gagnsemd þeirr-
ar viðleitni verður að skeika að
sköpuðu.
Að lokum endurtek ég þakkir
til Sigurðar Stefáns Baldvinss-
onar fyrir málefnalega og
hreinskilna orðsendingu, og óska
þess að hann gangi sem fyrst til
liðs við þá sem telja, að brýnasta
stórmál okkar um sinn sé vernd-
un tungunnar, varðveizla þess
dýrgrips, sem menningarlegu og
um leið stjórnarfarslegu sjálfst-
æði þjóðarinnar er fjöreggið
sjálft.“
Ótrúlegt og óhugnanlegt
MOeOUW^PIP. MIDVIKUD»OU« I* MÖVPIM* »
vrrbmr 0«.it
Nokkur orð um flúor
"T'ííi.*’.' Svar vift greinum Sigmundar (lUöbjarna
.....sonar og Þorkels Jóhannessonar
„Rral hrf«r »eri* * »»'«
a> kiftir dra*»
ftaorbru drykkjarvalai*.
\ FWveaf liu þrr H*kak«»
éi i bUAl ot k«»»a aft
* — rt-«r• turli eí»»ukli«*»"- «•»
•* *ru fert nét þer í »yt. K»
; SfiSSÍ |S3E w
Ofu t«rrn\ .n n.y.iu .flrvlWa. rr b»r aö hu*»a
.....‘ ----- áim heitdWa. ^
„t^... ina aNa. hafa »»•
R.B. skrifar:
„Velvakandi.
I Morgunblaðinu 10. nóvember
er grein undir fyrirsögninni
„Nokkur orð um flúor“, eftir Ólaf
Höskuldsson lektor. Ekki ætla ég
mér þá dul að dæma um röksemd-
ir fróðra manna með og móti flú-
ornotkun. Til þess skortir mig
þekkingu. Hins vegar urðu tvær
málsgreinar í grein Ólafs til þess
að vekja með mér talsverða undr-
un og jafnframt hugsun um það,
hvað vísindin eru óvísindaleg og
ótrygg, þegar grannt er skoðað.
Þessar málsgreinar hljóða svo:
„tiltölulega auðsótt er að koma
„staðreyndum" inn í bókmenntir
fræðanna, en afar erfitt að ná
þeim þaðan aftur, ef þær reynast
falskar. Þar velkjast þær gjarnan
áfram í greinum, fyrirlestrum og
kennslugögnum árum og áratug-
um saman.“
Hvað er eiginlega verið að segja
í þessum tilvitnuðu orðum? Ég fæ
ekki betur skilið en sumar „grein-
ar, fyrirlestrar og kennslugögn"
sem í notkun eru við kennslu í Há-
skóla íslands séu ekki áreiðanlegri
en svo, að það sem talið er stað-
reynd, sé raunverulega aðeins
„staðreynd“ innan gæsalappa, þ.e.
tilgáta. Þetta þykir mér bæði
ótrúlegt og óhugnanlegt. Ég hef til
þessa haldið að það væri bráð-
nauðsynlegt í öllu vísindalegu
starfi, þ.á m. kennslu við æðri
menntastofnanir að gera skýran
greinarmun á óvefengjanlegum
staðreyndum annars vegar og
ósönnuðum tilgátum hins vegar.
Ólafur Höskuldsson, sem sjálfur
kennir við Háskólann, upplýsir
hins vegar að sumar staðreyndirn-
ar sem kenndar eru við þennan
skóla séu bara gæsalappastað-
reyndir, og meira en það; hann
fræðir okkur líka á því að þær
velkist árum og áratugum saman í
kennslunni, löngu eftir að þær
hafa verið íklæddar gæsalöppum.
í framhaldi af þessum fróðleik
birtir hann langan lista yfir mis-
munandi kenningar um flúor,
annars vegar í eiturefnafræði,
hins vegar í tannlæknadeild. Alls
staðar tekur hann fram, að tiltek-
in atriði séu „kennd“, en ef marka
má tilvitnuð orð hans um „stað-
reyndirnar", er allt eins líklegt að
blásaklausum stúdentum sé í báð-
um deildum boðuð fræðin sem
tvímælalaus sannindi, enda þótt
e.t.v. sé aðeins um ósannaðar til-
gátur að ræða.
Þetta þykir mér alvarlegt mál.
Stór hluti af sameiginlegum út-
gjöldum þjóðfélagsins fer til
skólamála alls konar og háværar
raddir heimta síaukin framlög til
þeirra, ekki síst til æðri skóla og
rannsókna. Þegnar þjóðfélagsins,
þeir sem þennan kostnað greiða,
eiga kröfu á því, að hvergi sé slak-
að á vönduðum vinnubrögðum.
Þeir geta illa sætt sig við að nem-
endum við Háskóla íslands sé
kennt á þann hátt að ósannaðar
ágiskanir séu sagðar staðreyndir.
Þeir geta illa sætt sig við að kenn-
ingar sem hafa verið hraktar, séu
áfram boðaðar sem sannindi, jafn-
vel áratugum saman. Svo að
fastar sé að orði kveðið: Þeir una
því ekki að hálærðir vísindamenn
segi nemendum sínum að lygin sé
sannleikur. Og síðast en ekki síst:
Þeir fallast alls ekki á að í jafn-
mikilvægri vísindagrein og lækn-
isfræði sé tekin nokkur áhætta á
þeim sviðum sem geta haft áhrif á
heilsu fólks. Þeir trúa því ekki að
tilgátur geti komið í stað sann-
inda. Það þykja þeim léleg vísindi.
Sjálfsagt er ekki hægt að búast
við því, að hinir ágætu starfsmenn
Háskóla Islands taki nöldur eins
nafnlauss skattborgara alvarlega.
Vissulega væri þó fróðlegt að sjá
álit vísindamanna á þeim málum
sem hér hafa verið gerð að um-
talsefni. A.m.k. er óhætt að vona,
að einhverjir þeirra staldri við og
hugsi sinn gang og með þá von í
huga voru þessi orð sett á blað.“