Morgunblaðið - 05.12.1982, Page 18
18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1982
Gluggað í nýstárlega orðabók
Hver starfsstétt hefur sín mál-
farseinkenni og auk þess er al-
gengt að ýmsir hópar noti sérstakt
málfar sín á milli og getur oft ver-
ið erfitt að draga mörk á milli
slangurs og máls ýmissa sérhópa.
Höfundar orðabókarinnar hafa
dregið út nokkra hópa, sem að
þeirra dómi eru hvað áhrifamestir
og eru það einkum fjórir mál-
farshópar sem þeir hafa einbeitt
sér að, þ.e. sjómannamál, íþrótta-
mál, mál tengt rokktónlist og orð
um fíkniefni og áhrif þeirra. Að
auki eru fjölmörg önnur sérsvið
slangursins dregin fram í bókinni,
málfar sem er almennt án tillits
til starfshátta og má þar nefna
orðafar um áfengisneyslu, orð sem
tengjast ástalífi og kynathöfnum
og fleira sem tengist daglegum
venjum manna og atferli. Það er
athyglisvert, að fremur lítið er um
kvennaslangur í bókinni, enda
halda margir málfræðingar því
fram, að konur tali „betra mál“ en
karlar og séu ekki eins mikilvirkar
á slangursviðinu og þeir og sé
slangur fyrst og fremst sprottið úr
reynsluheimi karlmanna. Höfund-
ar hafa reyndar sjálfir bent á
þetta í blaðaviðtali, þar sem þeir
nefndu einnig drjúgan þátt sjó-
manna á þessu sviði. Það er því vel
við hæfi að líta fyrst á sýnishorn
af sjómannaslangri og er þar af
nógu að taka.
Sérhæfni sjómennskunnar
Um ástæður fyrir mikilvirkni
sjómanna á sviði slanguryrða
segja höfundar m.a.: „Sjómenn
voru fyrrum sá hópur alþýðu sem
mest samskipti hafði við starfs-
bræður sína í útlöndum, þeir eru
langdvölum fjarri heimilum sín-
um, og mynda sterk tengsl inn-
byrðis. Orðafar þeirra um verklag,
tæki og tól er mikið sótt til ná-
grannamálanna eða heimatilbúið,
enda sátu engar málnefndir í
messanum og lögðu línuna. Þar
við bætist að sjómenn hafa
hraustlegar skemmtanavenjur og
hafa verið drjúgir við að leggja til
orð á því sviði.“
Sjómenn kalla réttinn „kjöt og
kjötsúpa" Eyvind og Höllu og á
þeirra máli er Eyvindur med hor
Hann var svo drukkinn að „hann var á augnalokunum‘
Kápa ulan um hljómplötu.
knattleikjum, en þetta orð er
reyndar einnig notað um kynvillt-
an karlmann í niðrandi merkingu.
Bananaskot er langt bogadregið
skot í knattleikjum og hjólhesta-
spyrna er einnig notað um ákveðna
tegund af skoti í knattspyrnu, sem
er framkvæmt þannig, að leik-
maður lætur sig falla á bakið eða
hliðina og spyrnir knettinum sam-
tímis að marki, en um þetta er
einnig notað orðatiltækið að klippa
boltann aftur fyrir sig. Batti er
hliðarkantur á billjarðborði eða
hliðarveggur í innanhússknatt-
spyrnu. Brassi er notað um Bras-
ilíumenn og þá einkum stjörnur
brasilíska landsliðsins í knatt-
spyrnu og þá oftast notað með
ákveðnum greini: „Brassarnir
rassskelltu Skota í heimsmeist-
arakeppninni á Spáni". Sögnin að
dekka merkir að hafa gát á and-
stæðingi í knattleik og í hand-
knattleik er talað um að setja yfir-
Ómerkilegur pappír.
Um slangur,
slettur og bannorð
heitið á lambakjöti í karrísósu.
Brúnað kindakjöt er hins vegar
Eyvindur í sparifotunum. Annað
dæmi um uppnefni á mat er orðið
járnbrautarslys yfir kjötkássu, en
það er almennara og á ekki við
sjómannastéttina eina.
En lítum á fleiri orð úr sjó-
mannamáli: Afi er kló í krana, sem
notaður er við lestun og losun
skipa. Að vera í apavatninu er að
þvo fisk áður en hann er settur í
lest eða að þvo pönnur í frystihúsi.
Bisavakt er varðstaða í lest meðan
á fermingu og affermingu stendur,
þjófapössun. Búmm er kast sem
mistekst og að búmma er að kasta
nót árangursláust eða að sprengja
nótina. Dragmella er hnútur í
möskva sem garnið rennur til í, en
slíkt mun oft koma fyrir viðvan-
inga. Dönnes er úrgangstimbur,
spýtur til að hafa undir farmi. Yf-
ir vöruflutningaskip er notað orð-
ið fragtari og jómfrúin er fata sem
menn hægja sér í á litlum bátum.
Landþerna er notað yfir siglinga-
ljós og lens er sigling undan vindi.
Ekki er ástæða til að telja hér
upp fleiri orð úr sjómannamáli,
enda ætti þetta sýnishorn að gefa
örlitla vísbendingu um hversu
sérhæft mál sjómenn tala sín á
milli um starf sitt. En fyrir utan
orð sem tengjast starfinu, hafa
sjómenn lagt til orð á ýmsum öðr-
um sviðum, sem eru nú orðin al-
menn og því ekki flokkuð undir
sjómannamál í bókinni. Þá má
einnig nefna ýmsar venjur sjó-
manna, svo sem sken^ með nýliða
sem eru oft í fyrstu ferðunum
sendir til að gefa kjölsvíninu eða
sækja damp í körfu niður í vélar-
Orð úr íþróttamáli
Þá skulum við næst líta á fram-
lag íþróttamanna til slangurs, en
þar er einnig af nógu að taka, þótt
hér sé aðeins rúm til að birta ör-
lítið sýnishorn: Bakkari er bak-
vörður í knattspyrnu og öðrum
frakka á ieikmenn andstæð-
inganna í merkingunni „að taka
þá úr umferð", en um þetta mun
einnig vera notað orðatiltækið að
setja frímerki á viðkomandi leik-
mann. Að dúndra er að sparka
rösklega í bolta og um það athæfi
er einnig sagt að menn þrumi eða
þrusi boltanum.,
Þá má einnig nefna orðatiltæki
úr íþróttamáli í yfirfærðri
merkingu svo sem „að bjarga í
horn“ um að firra vandræðum
naumlega, eða þar sem yfirfærsl-
an er á hinn veginn, til dæmis
sögnina að keyra og nafnorðið
keyrsla, svo sem: „Það var mikil
keyrsla allan leikinn." Þannig
mætti lengi telja, þótt hér verði
látið staðar numið með dæmi úr
málfari íþróttamanna.
Málfar rokk-
tónlistarmanna
í formála geta höfundar þess, að
Það er nokkur munur á því að lyfta glasi og fá í annan fótinn eða
vera urrandi fullur, á eyrnasneplunum. Eyvindur með hor er hins
vegar það sama og lambakjöt í karrísósu. Ef menn vilja kynna sér
nánar málfar af þessu tagi, ættu þeir að verða sér úti um „Orðabók
um slangur, slettur, bannorð og annað utangarðsmál“, en bókin
kom út nú nýverið. Áhugamenn um íslenska tungu hafa eflaust
beðið útkomu bókarinnar með eftirvæntingu, enda er bæði
skemmtilegt og fróðlegt að kynna sér ólíkt málfar hinna ýmsu
þjóðfélagshópa og málfar manna getur oft sagt merkilega sögu um
hugsunarhátt, viðhorf og daglegar venjur viðkomandi. Höfundar
bókarinnar eru þrír ungir íslenskumenn, þeir Mörður Árnason,
Svavar Sigmundsson og Örnólfur Thorsson, en þeir hafa unnið
saman á Orðabók Háskólans og þar kviknaði hugmyndin, þótt
aödragandinn hafi veriö nokkuð lengri. Þeir félagar hafa leitað víða
fanga, farið yfir ritgerðir menntaskólanema, lesið verk ungra rithöf-
unda og gluggað í sjoppubókmenntir auk þess sem þeir hafa rætt viö
fólk, hlustað eftir og skrifað hjá sér slanguryrði og nýjungar i
máifari. í bókinni er fjöldi teikninga eftir myndlistarmennina Grét-
ar Reynisson og Guðmund Thoroddsen, svona til nánari skýringa,
eins og sjá má á meðfylgjandi teikningum, sem eru úr bókinni, en
höfundar hafa góðfúslega veitt Morgunblaðinu leyfi til að birta
nokkur sýnishorn úr hinu nýstárlega verki sínu.
voru og eru afgerandi í öllu er lýt-
ur að rokk- og popptónlist. Þess
ber einnig að gæta, að mörg þeirra
orða og hugtaka, sem dægurtón-
listarmenn fást við varðandi starf
sitt, missa tilfinningalegt gildi við
þýðingu. Flest þeirra orða sem
þannig hafa orðið hluti af al-
mennu tungutaki þessa afmark-
aða hóps er að finna í orðabókinni
og skulu hér nefnd nokkur, þótt ef
til vill sé farið að „slá í“ sum
þeirra.
Yfir orðið hljómsveit hafa verið
notuð mörg orð í gegnum tíðina og
má þar nefna orðin grúppa og band
og í poppskrifum að undanförnu
hefur nokkuð borið á orðinu
„sveit", þ.e. stytting á hljómsveit.
Þá má og nefna að ágætur út-
varpsþulur og djassáhugamaður
notar gjarnan orðið „flokkur" í
kynningum sinum í útvarpinu, en
þessara tveggja orða, „flokkur" og
„sveit“, er ekki getið í þessari
merkingu í orðabókinni, enda
flokkast þau tæplega undir slang-
ur. Þegar átt er við hljómburð er
talað um sánd eða jafnvel þrumu-
sánd ef hljómburðurinn þykir sér-
staklega góður. Páer (þ.e. power)
er algengt orð yfir mikinn hljóm-
styrk og mæk, mæki eða mækur
(mike, microphone) er tækið sem
söngvarar nota til að magna upp
rödd sína, sem kallað var hljóð-
nemi hér í eina tíð. Setning mynd-
uð úr þessum orðum gæti orðið
eitthvað á þessa leið: „Mækinn
sándaði ekki nógu vel miðað við
páerið í grúppunni."
Þá má nefna orð sem tengjast
ákveðnum stefnum í tónlistinni,
svo sem bárujárnsrokk í merking-
unni þungarokk (sbr. heavy met-
al), gúanórokk, rokktónlist eins og
sú sem Bubbi Morthens lék í upp-
hafi ferils síns, frídjass (free-jazz),
fúsjón eða fjúsjón, þ.e. samsláttur
tónlistarstefna, einkum notað um
bræðing úr djassi og rokki. Þá má
ekki gleyma pönki, sem er tónlist-
arstefna sem varð til í Bretlandi á
miðjum áttunda áratugnum og í
framhaldi af því fútúrismi sem var
framhald og svar við pönki og
nýbylgju. Þessi tónlist einkennist
af notkun hljóðgervla (nýyrði yfir
hljóðfærið synthesizer).
Þess má geta, að í viðauka orða-
bókarinnar er skrá yfir íslenskar
hljómsveitir og er henni ætlað að
sýna gróskuna í nafngiftum ís-
lenskra hljómsveita. Skráin er
furðu ítarleg þótt undirritaður
sakni þar nafns einnar vinsælustu
og bestu danshljómsveitar sem
leikið hefur á Islandi fyrr og síðar,
en það er að sjálfsögðu gamli
KK-sextettinn sem bar höfuð og
herðar yfir aðrar hljómsveitir hér
á sinni tíð.
Bannorð
Bannorð er sá flokkur orða, sem
tengd eru þeim sviðum tilverunn-
ar sem á hvílir ákveðin bannhelgi
og ekki er rætt um nema í hálfum
hljóðum eða undir rós. I þennan
flokk má setja ýmislegt orðfæri
Kyðimörk í merkingunni heimsk-
ur maður, sbr. „hún er alger eyði-
mörk“.
lögð hafi verið áhersla á söfnun
orða úr máli unglinga, enda séu
þeir einir helstu nýsköpunarmenn
og notendur slangurs. Þá er og
bent á að mörg slanguryrðin séu
bundin ákveðnum tíma og tísku og
falli sum í gleymsku, en önnur
verði hluti af ákveðnu tungutaki.
Þetta á eflaust ekki síst við um
málfar tengt rokktónlist, en mál-
far unglinga má að vissu marki
rekja til orðaforða rokktónlist-
armanna, þótt það hafi ef til vill
verið mun algengara á árum bítla-
æðisins og á „blómatímabilinu" í
kringum 1970. Mörg þeirra orða
sem komu á þessum tima inn í
málið eru nú orðin hluti af al-
mennu tungutaki.
Enskuslettur færðust mjög í
vöxt á þessum tíma og á það sér-
staklega við um orð í sambandi við
skemmtiiðnaðinn og hljómsveit-
arstörf. Sú þróun var í rauninni
ekki óeðlileg, þar sem áhrif frá
hinum enskumælandi löndum