Morgunblaðið - 16.01.1983, Blaðsíða 16

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JANÚAR 1983
60___________
SIKILEYJARFÖR
Venetia Stanley var yngsta dóttir
Sheffields lávarðar, eindregins
stuðningsmanns Frjálslynda
flokksins. Ungfrú Stanley var mjög
gáfuð og sterkur persónuleiki. Hún
var tíður gestur í Downing-stræti
vegna vinfengis síns við Violet
Asquith.
í fyrstu benti ekkert til þess að
hún vekti sérstakan áhuga Asq-
uiths og jafnvel fyrstu bréfin voru
sakleysisleg. En í febrúar 1912 fór
ungfrú Stanley með Asquith, Violet
og Edwin Montagu í skemmtiferð
til Sikileyjar og eftir það urðu
kynni þeirra nánari.
Asquith segir frá því í einu bréf-
inu að þegar hann kom aftur til
Englands úr Sikileyjarförinni hafi
hann „dvalizt flesta sunnudaga
síðla vetrar og árla vors í húsi, sem
mér var lánað, í Nýskógum". Hann
segir síðan:
„Ég sat í borðstofunni á sunnu-
dagsmorgni — aðrir voru úti í garði
eða úti að ganga — og við töluðum
saman og hlógum eins og við vorum
vön. Allt í einu, í einni svipan, án
þess að það gerði boð á undan sér og
án nokkurrar hvatningar frá henni,
rann upp fyrir mér ljós: ég sá í al-
gerlega nýju ljósi svipinn & brosið
& látbragðið & orðin, sem ég þekkti
svo vel, það sem hafði verið mér
gersamlega hulið hálflýstist upp í
einu vetfangi og mér fannst, óljóst,
eiginlega án þess að vita það, án
þess að skilja það hið minnsta, að
ég væri kominn að tímamótum í lífi
mínu.“
Asquith og ungfrú Stanley hitt-
ust oft. Síðdegis flesta föstudaga,
þegar þau voru bæði í London, fóru
þau saman í ökuferðir í nýrri
Napier-bifreið hans. Stundum hitt-
ust þau í boðum eða veizlum og
stundum heimsótti hann hana árla
kvölds á heimili foreldra hennar í
Mansfield-stræti. Asquith dvaldist
einnig einu sinni eða tvisvar á ári
að sveitasetri Sheffields lávarðar í
Cheshire. Þrisvar eða fjórum sinn-
um á ári dvaidist ungfrú Stanley
um helgar hjá Asquith-hjónunum.
„SÍÐASTI
RÓMVERJINN"
Asquith hefur verið sagnfræðing-
um nokkur ráðgáta. Hann var alltaf
yfirvegaður, vissi alltaf hvar hann
stóð í hverju máli og svaraði
skömmum með rökum. Hann var
aldrei æstur eða óþolinmóður,
Rósemi skein út úr svip
hans. Vinir hans kölluðu
hann „klettinn" eða
„síðasta Rómverjann".
Churchill segir frá því á
einum stað að hann hafi
verið eins og dómari á
stjórnarfundum og sagt fátt, en
þegar allir höfðu látið í ljós álit
sitt benti hann á þá leið, sem flest-
ir virtust sammála um. í þinginu
var viðkvæði hans þegar hann var
spurður um eitthvað: „Hæstvirtur
þingmaður verður að bíða og sjá
hvað setur."
jp iii IWIMililHWWilil
Asquith forsœtisráðtMrra í Whitshstl um 1910.
Venetia Stanley
Ástarbréf
DAG nokkurn snemma vors 1912 varð Herbert
Henry Asquith, sem hafði verið forsætisráðherra
Breta og leiðtogi Frjálslynda flokksins síðan 1908,
skyndilega ástfanginn af Venetiu Stanley, vinkonu
Violet dóttur hans. Hann var þá sextugur að aldri,
en hún 35 árum yngri en hann. Hann varð svo
gagntekinn af ást til hennar að hann gat varla um
annað hugsað í nokkur ár, sem voru einhver mestu
örlagaár í sögu Breta. A árunum 1912 til 1915,
þegar sambandinu lauk, skrifaði hann Venetiu nær
daglega nema þegar þau hittust. I ágúst 1914 skrif-
aði hann Venetiu 26 bréf, fá styttri en 500 orð. Á
fyrstu fjórum mánuðum ársins 1915 skrifaði hann
henni 186 bréf, stundum þrjú á dag, mest fjögur.
Hann skrifaði bréfin á sveitasetri sínu, í embætt-
isbústað sínum í Downing-stræti 10, í járnbrautar-
lestum og bifreiðum, í Neðri málstofunni og meira
að segja á ríkisstjórnarfundum. Rúmlega 550 bréf-
anna hafa varðveitzt og um 460 eru birt í nýútkom-
inni bók. Útdráttur úr bókinni birtist nýlega í The
Observer og lofsamlegir ritdómar hafa birzt um
hana, m.a. eftir A.J.P. Taylor og Bernard Levin.
Það sem mesta athygli vekur er að í bréfunum
Ijóstrar Asquith upp ríkisleyndarmálum.
Asquith var forsætisráðherra í
átta og hálft ár, Iengur en nokkur
annar brezkur forsætisráðherra í
tæpa öld. Ríkisstjórn hans var skip-
uð einhverjum mestu hæfileika-
mönnum í sögu Breta. Hann gerði
áhrif lávarðadeildarinnar að engu.
Gagnstætt því sem almennt var bú-
izt við tókst honum að leiða þjóðina
sameinaða út í fyrri heimsstyrjöld-
ina og flokk sinn líka.
Þrátt fyrir þetta var hann
flæmdur frá völdum, eins og raunar
á við um flesta forsætisráðherra
Breta, og hann olli mikilli og var-
anlegri óvild. Það var talin skýring-
in á því að hann var ekki kjörinn
rektor háskólans í Oxford 1925.
Fjandskapur stuðningsmanna hans
og stuðningsmanna David Lloyd
George klauf Frjálslynda flokkinn
og síðan hefur flokkurinn ekki borið
sitt barr.
Síðan þetta gerðist hafa menn oft
velt vöngum yfir því hvort Asquith
hafi verið of göfugur fyrir mis-
kunnarlausan heim stjórnmálanna
eða haldinn einhverjum duldum
veikleika, sem kallaði fram árásirn-
ar á hann eða réttlættu þær. Spurt
hefur verið hvort hin rómverska
mynd af honum hafi verið sönn
mynd eða leikniynd.
Bréfin sýna að Asquith var eng-
inn Rómverji, ef með rómverskum
dyggðum er átt við að menn geti
bælt niður veikleika í þjónustu
ríkisins. Fyrir mörgum árum sagði
John Grigg um Asquith í ritdómi að
hann hefði fremur verið rómantísk-
ur en rómverskur. Hann kallaði
hann rómantíska höfðingjasleikju
og sagði að það hefði verið einkenn-
andi að hann las rómana og í bréf-
um hans úir og grúir af frönskum
tilvitnunum. Hann hefði getað verið
söguhetja í skáldsögunni um Ma-
dame Bovary, sem fellur fyrir
blekkingum aristókratísks frelsis.
YORKSHIRE-
MAÐUR
Hafi Asquith ekki verið „róm-
verskur" má segja að hann hafi ver-
ið „rómversk-gallískur." Hann var
sonur ullarframleiðanda frá
Yorkshire, ekki afsprengi aðalsins.
Hann vildi ná langt og tileinkaði
sér siði og háttu heldra fólks, sem
hann vildi tilheyra. Sagt hefur ver-
ið að ferill sýndi að ungir menn á
Viktoríutímanum gátu auðveldlega
náð langt í stjórnmálum, þótt þeir
væru af lágum stigum og kæmu frá
landsbyggðinni.
Hann vann mikla námssigra í
Oxford-háskóla, stundaði eftir það
lögfræðistörf um tíma, en var kjör-
inn á þing í skozku kjördæmi fyrir
tilstilli vinar síns, R.B. Haldane,
sem seinna endurskipulagði brezka
herinn undir hans stjórn, 1886. Að-
eins sex árum síðar varð hann inn-
anríkisráðherra í síðustu stjórn
W.E. Gladstones, þótt hann hefði
aðeins haldið tíu til tólf ræður á
þingi. Hann varð leiðtogi ungra
manna í Frjálslynda flokknum, sem
vildu beina sjónum flokksins að
öðru en Irlandi, hjartans máli
Gladstones.
Hann háfði misst fyrri konu sína,
sem var lítil heimskona, í septem-
ber 1891, en kvæntist fljótlega
Margot Tennant,.sem var auðug og
þekkt í samkvæmislífinu. Þau sett-
ust að í húsi með 14 þjónum og við
tóku nær stöðug hádegisverðarboð
og kvöldveizlur, með smáhléum síð-
degis þegar hann gluggaði í bækur í
Athenaeum-klúbbnum, gjarnan á
grísku. Það þótti einhvern veginn
dæmigert að þegar Campbell-
Bannerman myndaði stjórn Frjáls-
lynda flokksins í desember 1905 var
Asquith staddur í Hatfield, sveita-
m