Morgunblaðið - 16.01.1983, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JANÚAR 1983
61
setri markgreifans af Salisbury.
Asquith kynntist Venetiu Stanley
nokkru eftir að hann varð forsæt-
isráðherra 1908. Ritstjórar bréfa-
safnsins telja „næstum því víst að
Asquith hafi aldrei orðið elskhugi
Venetiu í líkamlegum skilningi".
Taylor telur það sennilegt, þótt erf-
itt sé að fullyrða slíkt, en segir að
sagnfræðingar og þeir sem séu for-
vitnir um mannlegt eðli megi þakka
fyrir að bréfin voru skrifuð.
Levin lætur að því liggja að
Asquith hafi verið eitthvað ruglað-
ur, því að eftir að fyrri heimsstyrj-
öldin brauzt út sendi hann henni
leynilegar hernaðarupplýsingar,
sem hefðu getað leitt til ósigurs og
mikilamannfalls ef óvinurinn hefði
komizt yfir þær. Hann tekur fram
að Asquith hafi átt við drykkju-
vandamál að stríða, en hann drakk
allmikið síðustu 10 til 15 ár ævinn-
ar.
EINSTÖK
Asquith var mjög vel ritfær og
bréfin eru einstök í sinni röð. Þar
segir hann frá öllum leyndarmálum
brezku ríkisstjórnarinnar og lýsir
hverri stjórnmálakreppunni á fæt-
ur annarri, allt frá hættunni á
borgarastyrjöld á írlandi til upp-
hafs fyrri heimsstyrjaldarinnar,
hernaðarófara Bandamanna í
Plandern og landgöngunnar á
Gallipoli-skaga, sem leiddi til falls
Asquith-stjórnarinnar, síðustu rík-
isstjórnar Frjálslynda flokksins í
Bretlandi.
Bréfin fram að fyrri heimsstyrj-
öldinni fjalla aðallega um valda-
brölt: hver eigi að skipa þennan eða
hinn ráðherrastólinn, hvaða ný tii-
boð hafi verið gerð Sir Edward
Carson, leiðtoga mótmælenda í
Ulster, eða John Redmond, leiðtoga
írskra heimastjórnarsinna. Þessi
hreinskilnislegu skjöl hækka Red-
mond í áliti, en gera Carson ógeð-
felldari að sögn Levins.
Strax í bréfi nr. 31 býðst hann til
að senda Venetiu mikilvæga máls-
grein um heimastjórn á írlandi úr
hásætisræðu konungs í febrúar
1914 og það eina sem kom í veg
fyrir það var að hún sýndi engan
áhuga á því. „Það er ekkert (eins og
þú veizt) sem ég mundi ekki vilja
sýna þér,“ skrifaði Asquith, „svo
mikið og djúpt traust ber ég til
þín.“ Ekkert bendir til þess að hún
hafi nokkurn tíma brugðizt trausti
hans.
í bréfi frá 25. janúar 1915 segir
Asquith:
„ ... Þú veizt hvað ég met dóm-
greind þína mikils: ég skipa þér í
allra fremstu röð kvenna, og aðeins
2 eða 3 karlmenn, sem ég man eftir,
eru í sama flokki og þú. Og nú hef-
urðu deilt með mér innstu leynd-
armálum mínum svo lengi og af svo
einstakri hollustu að ég get talað
við þig á miklu opinskárri hátt um
þá hluti, sem mestu máli skipta, en
við nokkra aðra mannlega veru.
Þetta er dásamlegt & ég héld ein-
stætt samband. Núna þegar þú ert
svona tímabundin geturðu auðvitað
ekki skrifað mikið um þessa hluti,
þótt ég voni að þú segir mér skoðan-
ir þínar hvenær sem þú getur. En
það er mjög nauðsynlegt fyrir mig
að hitta þig, sérstaklega einmitt
núna þegar svo margt er í óvissu.
Skilur þú það, þú sem ert indælust
og líka vitrust? Teldu ekki þér eða
mér trú um að ég sé ébloui (sleginn
blindu af hrifningu), ekki í jafn-
vægi & allt það. Ég hef aldrei verið
eins andlega heilbrigður og ég tek
undir með Páli postula: „Ég veit
hverjum ég hef treyst." í 13 mánuði
hefur þú aldrei brugðizt mér & og
ég veit að þú munt aldrei gera það.“
Ógætni Asquiths jókst að mun
eftir að styrjöldin brauzt út. Ven-
etia frétti margt, sem var haldið
leyndu fyrir ríkisstjórninni, t.d. um
brottför brezka leiðangurshersins
til Flandern, sóknaráætlanir Sir
John French, yfirhershöfðingja
Breta, 1915 og áætlanirnar um
Gallipoli-leiðangurinn. Hún fékk
t.d. að vita hvernig orrustuskipinu
„Audacious" var sökkt og hvað her-
fylkin í Frakklandi og á Gallipoli
voru mörg.
Bréfin jafngilda í raun og veru
nákvæmri og hreinskilinni dagbók
stjórnmálaleiðtogans Asquiths, dag
frá degi og stundum klukkustund
fyrir klukkustund og eru mikilvæg-
asta heimildin um ævi hans á þess-
um árum. Þau eru ómetanleg heim-
ild um sögu Breta á þessum tíma,
gildi þeirra er gífurlegt og varan-
legt og bókin er sögð skemmtileg
aflestrar.
ÓÞROSKUÐ
Venetia var óþroskuð stúlka,
mikið gefin fyrir hvatvíslegt stjórn-
málaslúður í mörgum ólíkum kunn-
ingjahópum. Eina varúðarráðstöf-
unin, sem Asquith greip til, var að
skrifa „leyndarmál" eða „algert
leyndarmá!" þegar hann greindi frá
upplýsingum, sem hann hefði aldrei
átt að festa á blað.
I Bréf af þessu tagi yrðu jafnvel
aðstoðarráðherrum að falli nú á
dögum. Samt stýrði Asquith ríkis-
stjórnarfundum eins og ekkert
væri, skrifaði Venetiu um leið
hverja blaðsíðuna á fætur annarri
og gerði aðeins hlé á skrifunum til
þess að gera einhverja athugasemd.
Enginn samstarfsmanna hans spu-
rði hann hvað hann væri að skrifa.
Skýringin á þessu undarlega
ástandi var ef til vill sú að Asquith
taldi sig hátt yfir samstarfsmenn
sína og andstæðinga hafinn. Það
var engu líkara en hann stæði uppi
á einhverjum Ólympstindi og liti
þaðan niður á þá. Á nokkra þeirra
leit hann sem jafningja, helzt ef
þeir höfðu starfað með honum
lengi. En þeir voru fáir og sá sem
hann virti einna helzt var íhalds-
leiðtoginn Arthur Balfour. Nýju
mönnunum bandaði hann yfirlæt-
islega frá sér. Hann uppnefndi þá
flesta: t.d. kallaði hann Sir John
Simon „hinn syndlausa" eða „hinn
gallalausa“.
Asquith taldi Arthur Balfour
„samherja, kannski varafyrirliða, í
sveit heiðursmanna í stjórnmál-
um“, en þegar Asquith hrökklaðist
frá völdum olli Balfour honum sár-
um vonbrigðum, því að hann lagðist
gegn honum. I dagbók Wilfrid
Scawen Blunt er haft eftir Winston
Churchill 1909: „Munurinn á honum
(Asquith) og Arthur er sá að Arth-
ur er spilltur en siðavandur, Asq-
uith er góður en siðlaus." Enn frem-
ur sagði þar um álit Churchills og
Harry Cust á Asquith 1909: „Að
sögn þeirra beggja hefur verið farið
að halla undan fæti hjá Asquith í
siðferðilegum efnum á síðari árum.
Hann er ekki lengur sá púritani,
sem hann áður var, hann hefur
tamið sér kurteislega léttúð sam-
kvæmislífs heldra fólks."
Bréfin bregða upp skörpum
myndum af stjórnmálamönnum,
sem Asquith umgekkst. Churchill
er t.d. þannig lýst að hann hafi ver-
ið ákafur, bráður, djarfur, glæsi-
legur, þrár. Lloyd George virðist
alltaf á kafi í samsærum. Rithöf-
undurinn Arnold Bennett fær þá 1
einkunn að hann hafi verið „drabb-
ari af fyrstu gráðu". Kitchener
marskálki er lýst þannig að hann
hafi verið hálfbrjálaður. Jack Fish-
er, fyrsti sælávarður (yfirmaður
flotans), er sagður „a.m.k 75%
brjálaður". Gyðinginn Edward
Montagu kallar Asquith „Assýring-
inn“.
Montagu hafði sótzt eftir hylli
Venetiu áður en bréfaskriftir henn-
ar og Asquiths hófust og að
minnsta kosti einu sinni skrifuðu
þeir henni báðir á sama ríkisstjórn-
arfundi. Montagu kvartaði jafnvel
yfir því að enginn friður væri fyrir
Winston Churchill, hann gæti ekki
þagað nógu lengi til þess að hann
gæti lokið við bréfið. Montagu sigr-
aði í þessari viðureign og gerði
draum Asquiths að engu.
ÓSIGUR
í maí 1915 fékk hann Venetiu til
að giftast sér. Venetiu var ekki
ókunnugt um að Montagu erfði
rúma eina milljón punda eftir föður
sinn, Swaythling lávarð. Eitt skil-
yrði fylgdi: allir sem giftust inn í
Montagu-fjölskylduna urðu að ger-
ast Gyðingar. Venetia setti það ekki
fyrir sig, þótt hún hefði hafnað
fyrra bónorði hans nokkrum árum
áður með nokkrum hrolli.
Asquith taldi Montagu ekki sam-
boðinn Venetiu, og ástæðan virtist
ekki sízt sú að hann var Gyðingur.
Hann hafði ekki talið hann hættu-
legan keppinaut. Hann áfelldist þau
aldrei. Svo virðist sem Venetiu hafi
að lokum fundizt trúnaðarsam-
bandið við Asquith of mikil tilfinn-
ingaleg byrði.
Ástarbréfum Asquiths lauk 12.
maí 1915. Hann skrifaði: „Eins og
þú veizt kremur þetta hjarta mitt.“
Seinna tók hann aftur til við bréfa-
skriftir, fyrst til systur Venetiu og
síðan til stríðsekkjú, frú Harrison.
En hann lenti ekki í fleiri ástar-
samböndum og ljóstraði ekki aftur
frá leyndarmálum.
Þegar Asquith samdi endurminn-
ingar sínar mörgum árum síðar bað
hann Venetiu að skila bréfunum úr
stríðinu og hún gerði það. Þau birt-
ast í endurminningum Asquiths
sem útdrættir úr „dagbókum" hans.
Margir sagnfræðingar hafa notað
þau sem slík. Venetia afhenti einnig
Beaverbrok lávarði, blaðakónginum
fræga, afrit af stríðsbréfum Asqu-
iths og Beaverbrook notaði þau í
bók sinni „Politicians and the War“
án þess að geta þeirra.
Margir beztu kaflar bókarinnar
eru byggðir á þessari heimild að
sögn Taylors. Hann segir að Beav-
erbrook hafi greitt fyrir nokkra
kaflana, en Venetia gefið honum
aðra fyrir veittan greiða, fjárhags-
legan og kannski kynferðislegan.
BRÉFIN VARÐVEITT
Edwin Montagu lézt 1924, Ven-
etia Montagu 1948. Dóttir þeirra,
Judith Montagu, varðveitti bréfin
síðan, en kynnti sér ekki efni þeirra
fyrr en löngu síðar. Judith ætlaði að
fá Randolph Churchill til að rit-
stýra bréfunum, en þau létust bæði
áður en af því gat orðið.
Dóttir Asquiths, lafði Violet
Bonham Carter, sem erfði birt-
ingarrétt skjala og rita Asquiths,
lagðist alltaf gegn því að bréfin
yrðu gefin út. Þegar hún lézt erfði
Mark Bonham Carter birtingarrétt-
inn. Bréfin lentu svo í vörzlu Milton
Gendel, sem hafði kvænzt Judith.
Samkomulag náðist að lokum um
birtingu bréfanna og Michael og
Eleanor Brock voru fengin til að
ritstýra verkinu. Mikið lof er borið
á verk þeirra.
Taylor kveðst ekki minnast þess
að hafa haft eins gaman af lestri
nokkurs bréfasafns. Bréfin segi
mannlega sögu ágæts stjórnmála-
leiðtoga, sem lét hégómaskap leiða
sig á villigötur.
Ymsar nýjar upplýsingar er að
finna í bréfunum. Ef stríð hefði t.d.
ekki brotizt út í ágúst 1914 eru tals-
verðar líkur á því að írlandsmálið
hefði leystst þá um haustið. Ef
Þjóðverjar hefðu aðeins sótt gegn-
um Suður-Belgíu hefði ríkisstjórn
Frjálslynda flokksins ekki farið í
stríð.
Um Churchill hefur Asquith
þetta að segja: „Hann kemst aldrei
á tind enskra stjórnmála, þrátt
fyrir alla hina dásamlegu hæfileika
sína: að tala tungum manna &
engla og að strita nótt & dag við
stjórnsýslu er til einskis, ef menn
vekja ekki traust." Taylor bætir við:
„Churchill eyddi að minnsta kosti
ekki tímanum í að skrifa vinkonu
sinni.“
gh tók saman.
H.H. Asquith: Letters to Venotia Stanley, riLstj.
Michael og Kleanore Brock. Oxford £19.50.