Tíminn - 10.08.1965, Blaðsíða 9

ÞRIÐJUDAGUR 10. ágúst 1965
TÍMINN
Wissenschaft und Politik í
Köln og Oxford University
Press í London. Þýzka útgáfan
er 382 blaðsíSur en sú enska
306, og fjöldi góðra mynda er
í báðum útgáfunum. Á þýzku
nefnist bókin „Freibeuter der
Revolution" en á ensku „The
Merchant of Revolution.“ Ef
velja ætti henni heiti á dönsku,
gæti það verið „Revolution-
ens Sortbörshandler,“ sérstak-
lega með hliðsjón af starfsemi
Parvusar á meðan hann dvald-
ist í Kaupmannahöfn á heims-
styrjaldarárunum fyrri, sem
nánar verður rakið hér á eftir.
Það var sumarið 1915, fyrir
réttum fimmtíu árum, sem
Parvus kom til Kaupmanna-
hafnar, og hann hafði upplifað
sitthvað áður. Hann fæddist í
miðstéttarfjölskyldu gyðinga-
ættar í Rússlandi 1867, og á
unga aldri, meðan hann enn
var í menntaskóla, ánetjaðist
hann í byltingarfélagsskap, sem
dró þann dilk á eftir sér, að
hann neyddist til að flýja land
og fór þá til Sviss. Þar lauk
hann námi, gerðist marxisti og
fluttist síðan til höfuðlands
marxismans Þýzkalands 1891,
hann hafði sannfærzt um það
eftir nokkrar stuttar ferðir til
heimalands síns, að eins og
sakir stæðu, væri óráðlegt fyr-
ir hann að setjast þar að, hann
hefði þar ekkert að gera.
„Ég er að leita mér að föð-
urlandi“ skrifaði hann til Kaut
sky, en þótt hann smám sam-
an sætti sig við að vera orð-
inn Þjóðverji, ekki sízt vegna
þess að hann leit á þýzku
jafnaðarstefnuna sem sitt raun
verulega athvarf og föðurland
og hann dáði þýzka menningu,
gerðist hann ekki þýzkur rikis-
borgari fyrr en 1916, er hann
— sem hans var von og ’dsa
— gekk í þjónustu þýzku stór-
veldisstefnunnar . . . En ást
hans á öllu þýzku varð ekki
endurgoldin eftir því sem árin
liðu. í stjórnmálastarfi sínu var
hann einna helzt í vinstra
armi þýzka jafnaðarmanna-
flokksins, en þó var hann of
sjálfstæður og skarpur í skoð-
unum til að geta talizt dyggur
flokksmaður eða einstefnumað
ur, og ekki fór hjá því að
hann móðgaði alla helztu brodd
ana í flokknum.
Hann var lítill vexti og ófríð
ur með allt of stort —
og gáfað höfuð, og persóna-
legt siðferði hans var spillt-
ara en svo að það félli í kram-
ið hjá hinum kenningarlega
byltingarsinnaða en raunveru-
lega smáborgaralega þýzka jafn
aðarmannaflokki. Hann lét sér
ekki nægja kynlíf hjónabands-
ins, heldur var hann sífellt að
skipta um lagskonur, og þetta
óhemju kvennafar hans, og þá
ekki síður útgáfutöp hans og
barnameðlagskyldur. sem hann
skaut sér iðulega undan með
því að stinga af til Rússlands
til að taka þátt í fyrstu bylt-
ingunni þar, varð allt til að
setja honum stólinn fyrir dyrn
ar hjá flokknum í Þýzkalandi
og skaðaði hann það sem eftir
var ævinnar. Hann afsakaði
sig með því, að hann gæti ekki
látið slíkar skuldbindi.ngar
hefta sig í pólitísku starfi o?
fyrirætlunum.
Eftir fangelsisvist í Rússlandi
reyndi hann aftur um tveggja
ára skeið að koma undir sip
fóturn í býzka jafnaðarmanna-
flokknum, en oólitísk og per
sónuleg einangrun og áreitni
yfirvaldanna við hinn land
lausa og hálfólöglega pólitíska
emigranta varð til þess, að
hann dustaði af sér ryk hins
,StrikiS“ uppljómað
vanþakkláta andlega föðurlands
árið 1910. Leið hans lá yfir
Vín og Balkanlöndin unz hann
kom til Tyrklands, þess frum-
stæða, vanþróaða lands, og þar
fékk hann byr í seglin sem
slyngur kaupsýslumaður og
fjármálabraskari, en lagði þó
ekki pólitísk áhugamál sín á
hilluna fyrir því. Grátbrosleg
er sagan af því, er hann og
Rakovski héldu upp á 1. maí
1911 á fundi með um tvö hundi
tyrkneskum hafnarverkamönn
um i Konstantinopel, sjón-
hringur þeirra var svo þröng-
ur og kröfurnar svo bama-
lega frumstæðar. Svo þegar
heimsstycjöldin fyrri brauzt út,
varð fyrst til hið mikla lífs-
áform Parvusar: Að steypa
rússneska keisaranum af stáli
með tilstilli þýzkra vopna ut-
an frá og uppreisn innan frá,
sem nyti féstuðnings þýzku
stjórnarinnar með milligöngu
hans sjálfs. Með hjálp m. a.
þýzka sendiherrans í Tyrklandi
sem bar mikla virðingu fyrir
fjármála og skipulagningarhæfi
leikum Parvusar, tókst honum
í rauninni að fá aðgang að
þýzka utanríkisráðuneytinu og
fyrirheit um féstuðning við
áform hans.
Aðalatriði í þessu sambandi
var að ná samúð og samvinnu
bolsévikkanna, en eftir persónu
legt samtal, sem Parvus átti
við Lenin í Sviss, var tilboði
Parvusar hafnað. Lenin kærði
sig ekki um opinbert samstarf
við Þjóðverja og umboðsmann
þeirra, og þau málalok voru
hábölvuð fyrir áætlun Parvus-
ar. En hann lét samt Þjóðverj-
ana ekkert vita af þessu heldur
lagði hann nú leið sína til
Kaupmannahafnar til þess að
hefjast þar handa á eigin spýt-
ur um að reyna að kaupa bylt-
ingu í Rússlandi líkt og hon-
um hafði heppnazt mætavel að
kaupa og selja korn í Tyrk-
landi og getað keypt sér áhrif
í hinu spillta þjóðfélagsfcerfi
Tyrklands.
Þegar Parvus kom til Kaup-
mannahafnar frá Sviss í iúní
1915, voru í fylgd með honum
fjórir rússneskir emigrantar
en enginn þeirra bolsévikki, cp
þótt hann gæfi fyrirheit um
vísindalega rannsóknarstofnun
sem hann ætlaði að koma á
fót og standa undir í Kaup-
mannahöfn. höfnuðu Bucharin
og sænski vinstrisósíalistinn
Zeth Höglund, þá báðir í
Stokkhólmi, samvinnu við
hann (Bucharin bó fyrst eftir
að hafa fengið aðvörun frá
Lenin.)
Samt tókst Parvusi þegar í
júlí 1915 að stofna „Félag til
þjóðfélagsrannsókna á afleið-
ingum stríðsins" og forustu
þess tóku þýzksinnaði prófess-
orinn Karl Larsen og Sven
Trier, síðar þjóðþingsmaður
jafnaðarmanna, og það átti inn
an skamms yfir að ráða all-
miklu bókasafni og gaf út tím’a-
rit. Allt þetta tilstand hafði
aðsetur á Österbrogade uian
við vötnin og kostaði Parvus
um 40 þús. krónur danskar á
mánuði. Tilgangur félagsins var
vísindalegur, að sögn Parvus-
ar, og það hafði aðeins óbein
tengsl við rússnesku byltingar-
áformin hans, eimmgis þannig,
að hann setti sig í samband
við þá rússnesku eimigranta
sem áhuga höfðu á nýjum þjóð-
félagskenningum, og einnig að
prófa þá, sem ráðnir voru til
starfs við stofnunina, hvernig
þeir mættu koma að liði, þegar
látið yrði til skarar skríða með
hin stóru áform.
Parvus lét þó ekki nægja að
beita sér fyrir vísindarannsókn
um i Kaupmannahöfn. Hann
stofnaði einnig um þessar
mundir tímaritið „Die Glocke“
í Þýzkalandi sem málgagn fyr-
ir pólitískar hugsjónir sínar
og þar kom hann líka á fót
bókaútgáfu, sem gaf út rann-
sóknaskýrslur félagsins og póli
tisk flugrit. Allt þetta kostaði
^arvus morð fjár, og samt fór
þetta meira eða minna út í
veður og vind, aflaði honum
hvorki þess vísindaálits né po.'i
tískra áhrifa, er hann sóttist
eftir.
Hin rússnesku byltingar-
áform Parvusar biðu einnig
skipbrot. Þau voru í því fólgin
að með þýzku fé skyldi styðja
hvers konar byltingaráróður í
Rússlandi, ólögleg félög, verk-
fallanefndir o. s. frv. og síðan
skyldi byltingin hefjast 22. jan-
úar 1916, á afmælisdegi hins
blóðuga sunnudags í Péturs-
borg 1905, í formi víðtækra
verkfalla.
Þann tiltekna dag lögðu
reyndar 45 þúsund verkamann
í Pétursborg niður vinnu, og í
Naval-verksmiðjunum í Nikala-
jev voru tíu þúsund manns
farnir í verkfall þegar 11. ]an
en kröfurnar voru svo gífur-
legar, að stjórnvöldum ^at ekki
annað komið í hug en pólitísk-
ar orsakir lægju að baki bessu
verkfalli. Og þótt Naval-verka
mennirnir sýndu mikið úthald,
varð þetta ekki til að leysa úr
læðingi mikla verkfallanreyf-
ingu. hvað þá og því síður bylt-
ingu, og vitnaskýrsla Parvusar
til hans góða vinar Brockdorff-
Rantzau þýzka sendiherrans i
Höfn, og beint til utanríkisráðu
neytisins í Berlín, gat ekki
komið í veg fyrir, að hið siðar-
nefnda hætti við að styðja
Parvus þangað til marzbylting-
in í Rússlandi 1917 var ger'5,
en þá átti Parvus eftir að
gegna miklu hlutverki á bak
við marga þýðingarmestu póli-
tíska atburði næstu mánaða á
eftir.
Brockdorff-Rantzau hélt þó
sífellt áfram sambandi við Par-
vus, og í staðinn fyrir aðstoð
utanríkisráðuneytisins fékk
hann árið 1916 vissan stuðn-
ing frá pólitísku deild 1 ýzka
herforingjaráðsins svo hann
þyrfti ekki að leggja árar í
bát — svo hann gæti haldið
áfram tilraunum sínum til að
kaupa byltingu í Rússlandi. En
þar eð öll skjöl þýzka herfor-
ingjaráðsins voru brennd í
heimsstyrjöldinni síðari, er
ekki hægt að færa sönnur á
þetta.
Annars voru alla tíð skiptar
skoðanir í þýzka utanríkisráðu-
neytinu á pólitíkinni gagnvart
Rússlandi og Parvusi og bylt-
ingaráformum hanS, þar sem
sumpart var leitazt eftir sér-
friði við zar-stjórnina, sumpart
talið freistandi að mala hana
niður með herstyrk utan frá
og uppreisn innan frá Sumir
í ráðuneytinu hölluðust ýmist
á þessa sveif eða hina.
Á einu sviði náði Parvus
miklum og ótvíræðum árangri
meðan hann dvaldist í Kaup-
mannahöfn, sem sé í kaupsýsl-
unni. Skömmu eftir komu sína
til Hafnar stofnaði hann fyrir-
tækið „Handels- og Import-
kompagniet A/S“ og innan
þess blandaði hann saman Kaup
sýslu og pólitík á snilldarleg-
an hátt. Aðalsamverkamenn
Parvusar í þessu fyrirtæki voru
sumpart gamli bolsévikkinn
Jacob Fiirstenberg, sem gekk
undir flokksnafninu Hanecki,
sumpart þrír þýzkir bræður
með ættarnafninu Sklarz. Þeir
höfðu allir fleira en eina sér-
grein, og þeir kunnu sannar-
lega sitt fag.
Furstenberg var ekki sérlega
sterkur í bóklegu fræðunum,
en þeim mun reyndari og
sveifst einskis í athöfnum, neð-
anjarðarstarfsemi og myrkra-
verk voru sérsvið hans, og eink
um hafði hann þjálfað sig í
smygli og selflutniugi á ýms-
um gögnum. Hann var óopin-
ber pólitískur milliliður milli
Lenins og Parvusar, og það átti
eftir að koma sér vel fyrir þá
báða. Danmerkurdvöl Fursten-
bergs lauk með því, að honum
var vikið úr landi 1917 fyrir
ítrekuð brot á dönskum við-
skiptalögum.
Bræðurnir Sklarz voru ekki
síður „duglegir" í viðskiptalíf-
inu, og njósnuðu með margs
konar móti. Og tengsl þeirra
við hæstsettu borgaralega emD-
ættismenn og í hemum lágu
um álíka einstigi og var slíkt
einkamál og samband Fiirsten-
bergs við Lenin.
Með þessu einvalaliði rak
Parvus risamikil viðskipti með
nálega allt milli himins og
jarðar og við mörg lönd, en
aðalviðskiptin voru þó gagn-
kvæmur innflutningur og út-
flutningur milli Þýzkalands og
Rússlands um Danmörku, op
notazt var við alls kyns að-
ferðir. löglega, hálflöglegar <g
allsendis ólöglegar, allt efHr
því, hvað bezt bjónaði tilgang
inum. Fyrir peningana
Framhald á bls. 7
Frá Kaupmannahöfn, RáShúsið og grennd.