Morgunblaðið - 08.06.1983, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JÚNl 1983
45
Vilhjálmur Hjálmarsson
fengu hæli í Bretlandi árið 1981
og myndin byggir á þeirri frá-
sögn. Átakanleg mynd um bar-
áttu fyrir frelsi og mannréttind-
um þar sem einræði Kommún-
istaflokksins er algjört yfir fólk-
inu og lífi þess.
Þáttur dr. Þórs Jakobssonar,
„Spútnik", sitthvað úr heimi vís-
indanna, er á dagskrá útvarpsins
vikulega á þriðjudögum klukkan
fimm síðdegis. Þátturinn hófst
þannig þriðjudaginn 31. maí að
Garðar Mýrdal, eðlisfræðingur á
Landspítalanum, sagði frá tækni
til geislalækninga og lýsti ýms-
um tækjum t.d. svonefndum
línuhraðli og var það fróðleg
frásögn. Þættir dr. Þórs Jak-
obssonar úr heimi vísindanna
eru ávallt mjög fróðlegir fyrir
áhugamenn um tæknimál og vís-
Jónas Jónasson
indi. Fyrir tæpum hálfum mán-
uði spjallaði dr. Þór t.d. við
Ragnar Stefánsson, jarðskjálfta-
fræðing, um eðli og orsakir
jarðskjálfta. Ragnar hefur aflað
sér víðtækrar menntunar í jarð-
skjálftafræðum og er líklega í
fremstu röð vísindamanna í
jarskjálftafræðum, það vel að
sér um jarðskjálfta að ég hef
hann jafnvel grunaðan um að
geta komið þeim af stað, t.d. ein-
um litlum uppá 2—3 gráður á
Richter-mælikvarða.
í útvarpinu eru margir tón-
listarþættir þar sem leikin er
létt tónlist, dans og dægulög.
Ólafur Þórðarson er umsjónar-
maður þáttar eftir hádegi á
mánudögum sem nefnist „Mánu-
dagssyrpan" og ég hef af og til í
vetur hlustað á þátt ólafs og lík-
ar hann vel. Ólafur spjallar fjör-
lega og skemmtilega við hlust-
endur og velur oft ágæta tónlist
til flutnings í þáttum sínum.
Sama má segja um þætti Ás-
geirs Tómassonar,
„Fimmtudagssyrpan", og Páls
Þorsteinssonar og Þorgeirs
Ástvaldssonar, „Þriðjudagssyrp-
an“, þeir eru einnig ágætir.
Samkvæmt prentaðri dagskrá
þá er þess getið að mánudag 30.
maí klukkan 17.40 sé þáttur sem
ber heitið „Síðdegis í garðinum
með Hafsteini Hafliðasyni". Ég
er áhugamaður um garðrækt og
opnaði því fyrir útvarpið þegar
þáttur Hafsteins var á dagskrá.
Ég vökvaði blómin á meðan ég
beið þess að þáttur Hafsteins
hæfist, en varð fyrir miklum
vonbrigðum þegar ekkert varð
úr þættinum og í staðinn var
leikin sinfóníutónlist og svo kom
skákþátturinn þar á eftir. Engin
skýring kom á fjarveru Haf-
steins úr garðinum en ég bíð
spenntur þáttarins sem er í
prentaðri dagskrá fimmtudag-
inn 2. júní.
Dagskrá Ríkisútvarpsins dag-
ana 28. maí til 2. júní var héldur
lítilfjörleg og tilbreytingalaus og
fátt sem vakti athygli mína.
Dagskrá sjónvarpsins er þó fjöl-
breyttari og ekki í jafn föstum
skorðum og útvarpsdagskráin en
gæti þó verið betri. Það vantar
t.d. meira íslenskt efni í dagskrá
sjónvarpsins annað en íþróttir
sem eru á dagskrá meira eða
minna alla daga og mér skilst að
íþróttaunnendur fái samt aldrei
nóg, enda íþróttadellan kostuleg
della. Ólafur Ormsson
Mynd Mbl. KÖE.
Lyftingamenn hrökklast
út vegna lélegra aðstæöna
íslenzkir lyftingamenn hafa um langt árabil mátt búa við ákaflega
slæmar aðstæður til æfinga. Hinum sænska þjálfara þeirra ofbauð
aðstaðan svo að hann lýsti „Jakaból" — æfingahús þeirra lyftinga-
manna, heilsuspillandi.
Lyftingamenn brugðu á það ráð á laugardag að æfa úti — æfðu á
útitaflinu í Lækjargötu í ausandi rigningu.
um framhaldsskólum. Það hafa
myndast margar góðar sögur af
mjög virtum kennara sem eitt
sinn kenndi efnafræði við einn af
framhaldsskólum landsins. Hann
hafði gott lag á að tengja þá grein
við aðra þætti í mannlífinu og þá
ekki síst bókmenntir. Hann dvaldi
oft lengi við gömlu gullgerðar-
mennina sem segja má að hafi
verið fyrstu efnafræðingarnir.
Hann lýsti hvernig þeir bræddu
efnin í deiglum sínum — en þaðan
höfum við: „að vera í deiglunni".
Eitt árið hafði kennarinn mjög
áhugasama nemendur sem ekki
fannst fara mikið fyrir efnafræði-
tilraunum í kennslunni. Og eins og
góðum nemendum sæmir kvört-
uðu þeir undan þessu. Hann brást
ljúfur við og sagði að í næsta tíma
skyldi hann gera tilraun. Og í
næsta tíma mætti hann með stóra
og þykka bók með aragrúa til-
rauna og sýndi þeim. Og hann
benti þeim á að mjög margar til-
raunir voru í bókinni um eigin-
leika vatnsins. En svo dró hann
upp aðra bók sýnu minni og sagð-
ist ætla að gera tilraun um vatnið
með aðstoð hennar. Og uppúr
henni las hann þýðingu Magnúsar
Ásgeirssonar á Vatninu eftir Nor-
dahl Grieg. Varla er hægt að
hugsa sér áhrifameiri aðferð til að
sýna nemendum hvers virði vatnið
er þeim þjóðum heims sem njóta
þess í ríkum mæli. Þegar hann
hafði lokið lestri kvæðisins sátu
menn nokkra stund hljóðir — en
svo sagði’ann: „Jæja, nú skulum
við koma út og skoða skýin — þar
er vatnið í sinni fegurstu rnynd."
— Ég hef það oft heyrt þessa sögu
að mér þykir sennilegt að þetta sé
eitthvert markverðasta atvik úr
framhaldsskólagöngu þessara
nemenda.
Annað dæmi um tengsl bók-
mennta og raungreina hef ég úr
eðlisfræðikennslu við Mentaskól-
ann að Laugarvatni. Þar kenndi í
mörg ár Þórir Ólafsson, nú próf-
essor við Kennaraháskóla Islands.
Og í máladeildinni reyndi hann að
tengja sögu eðlisfræðinnar því
sem gerðist í mannkynssögunni á
hverjum tíma. I kennslubókinni
sem hann notaði (Harvard Phys-
ics Project) var t.d. talið upp
hverjir voru samtímamenn Galílei
og hverjir samtímamenn New-
tons. Þannig var hægt að sýna
áhugasömum nemendum það sem
var að gerast í eðlisfræðinni í
snertingu við aðrar hræringar í
mannlífinu. Og á hverjum vetri lét
hann nemendurna hlusta á upp-
töku af leikriti Bertolt Brechts
„Ævi Galílei", en það hafði verið
leikið í útvarpinu nokkru áður. En
hversvegna að láta nemendur í
eðlisfræði hlusta á þetta leikrit?
— Jú, það var eðlilegt — í því má
finna góðar vísindalegar rökræður
á auðveldu og skiljanlegu máli
fyrir nemendurna. — Og í því sjá
þeir hvernig vísindamaðurinn
beigir sig fyrir valdinu á þessum
tíma — kirkjuvaldinu — og af-
neitar kenningum sínum um að
jörðin snúist í kringum sólu — af
því að slíkar kenningar eru vald-
höfunum ekki þóknanlegar. En
vísindamaðurinn heldur áfram
rannsóknum sínum í leynum og
smyglar loks handritinu að loka-
verki sínu úr landi til þess að
framþróunin verði ekki stöðvuð. í
leikritinu eru einnig vangaveltur
um það djúp sem getur myndast
milli vísindamannsins og hins al-
menna manns og hversu slæmar
afleiðingar rannsóknir geta þá
haft fyrir mannkynið. Sigurganga
Hitlers árið 1938 var sá veruleiki
sem blasti við Brecht þegar hann
samdi fyrstu útgáfu verksins, en
breytingar á henni komu eftir að
sprengd hafði verið fyrsta kjarn-
orkusprengjan árið 1945.
Þegar Brecht lést var hann
byrjaður á verki sem fjallaði um
vísindamanninn Albert Einstein.
Það er mikill missir fyrir bók-
menntir og raungreinar að honum
tókst ekki að ljúka því.
Þetta ætti að nægja um tengslin
milli þessara greina en ég get ekki
stillt mig um að nefna einn þátt
enn: I íslenskum skólum vitna
menn gjarna í lýsingar skáldanna
okkar á náttúrunni. Og það hefur
góð áhrif því hver gleymir útliti
engjarósarinar ef hann hefur
heyrt kvæði Jóns Helgasonar, „Á
Rauðagili":
„dumbrauðu höfði um dægrin Ijós
drúpir hin vota ennjarós“.
Önnur tengsl við
raungreinar
Fyrst ég er byrjaður á þessari
tengslaumræðu vil ég ræða tvo
þætti úr minni eigin kennslu. Ég
hef þurft að segja nemendum mín-
um frá eðli kjarnorkunnar. Og
alltaf hef ég komið inn á í því
sambandi að kjarnorkusprengjum
var varpað á milljónir íbúa borg-
anna Nagasaki og Hirosíma í lok
seinni heimsstyrjaldarinnar. Og
umræðan hefur alltaf þróast yfir í
það að fjalla um hættuna sem
fylgir kjarnorkustríði og ábyrgð
vísindamannsins sem lætur þekk-
ingu sína í té misvitrum herfor-
ingjum til „sóknar og varnar". Og
þegar ég nú fékk bréf ykkar ráðu-
neytismanna á dögunum fór ég að
velta fyrir mér hversu oft ég hefði
farið út fyrir mitt „kennslusvið"
eins og þið hugsið ykkur það.
Einnig velti ég því fyrir mér hvort
þið ráðuneytismenn væruð tilbún-
ir að gefa mér skriflega lýsingu á
mínu „kennslusviði"? Og jafn-
framt hvort þið væruð tilbúnir að
gefa út yfirlýsingar um það hvort
mér væri leyfilegt að fara út fyrir
skilgreiningu ykkar á mínu
„kennslusviði" í kennslu minni.
Svo ég geri ykkur vandamálið
aðeins ljósara þá ætla ég að segja
ykkur frá öðru dæmi. I vetur var
ég með óvenjulíflegan hóp í eðlis-
fræði 123. Þetta er félagsbrautar-
fólk og fólk með sérstakan áhuga
á tungumálum (eða það ímynda ég
mér fyrst það velur þau). Ög einn
daginn var ég allt í einu kominn á
kaf í umræðu um austræna dul-
speki við það. Einn nemandinn í
hópnum vissi heilmikið um þessi
mál og fræddi okkur um yin og
yang. Yang er hið sterka, karllega,
skapandi afl og tengist himninum.
En Yin er hinn dökki, móttæki-
legi, kvenlegi og efnislegi þáttur
og er táknaður með jörðinni. Og
þessir andstæðu þættir spila sam-
an í tilverunni — þeir eru kjarn-
inn í öllum fyrirbærum náttúr-
unnar og í öllum mannlegum að-
stæðum. En hvernig í ósköpunum
var hægt að tengja þetta eðlis-
fræði? Jú — ég hafði nýlega lesið
bók sem heitir „The Tao of Phys-
ics“ eftir Fritjof Capra, Ph.D. í
fræðilegri kjarneðlisfræði, þar
sem hann lýsir skemmtilegum
tengslum austrænnar dulspeki og
nútíma eðlisfræði. Sem dæmi um
samspil ólíkra þátta í nútíma eðl-
isfræði tók hann tvíeðli ljóssins.
Hvernig það í einn tíma hegðar
sér líkt og bylgjur en í annan líkt
og agnir (eða orkuskammtar).
Þetta tvíeðli rekumst við einnig á
hjá ögnum t.d. hafa rafeindir
ákveðna bylgjulengd sem háð er
hraða þeirra og massa. Ef þessir
nemendur mínir hefðu þekkt
meira til nútíma eðlisfræði þá
hefði ég getað minnt þá á að þó
þessir þættir væru nauðsynlegir
til að fá nálgunarlýsingu á hegðun
ljóssins og efnisins þá væru þeir
að sjálfsögðu háðir takmörkunum
þeim sem felast í óvissulögmáli
Heisenbergs. En samskonar óvissa
er einmitt ríkjandi í vísdómsorð-
um austrænna spekinga um lífið
og tilveruna.
Er ykkur ráðuneytismönnum
ekki orðið ljóst að það getur orðið
soldið erfitt að afmarka „kennslu-
svið“ ákveðins kennara? Og svona
í framhjáhlaupi hvað með þessa
tvo kennara sem ég tilgreindi áð-
an — fóru þeir út fyrir sitt
„kennslusvið"? Og ef svo er að
ykkar mati — máttu þeir það? —
og voru þeir hæfir til þess að ykk-
ar mati?
Ekki vegna óánægju
í núverandi starfi
Þetta er nú orðið nokkuð langt
bréf en eitt verð ég að segja ykkur
áður en að lokaorðunum kemur:
Ég hef mjög gaman af því að
kenna eðlisfræði — mitt „kennslu-
svið“. (Reyndar hef ég líka mjög
gaman af því að kenna stærð-
fræði, stjörnufræði og efnafræði.)
Og ég er alltaf að sannfærast bet-
ur og betur um að þar sem nám í
bókmenntum hefur gildi í sjálfu
sér geti það nýst mér á ómetanleg-
an hátt í kennslustarfi mínu — í
kennslustundum — og ekki síður
utan þeirra í öllu því starfi sem
fer fram og ætti að fara fram inn-
an veggja þess fyrirbæris sem
nefnist skóli.
Mér finnst satt að segja —
þessa dagana eftir að þið höfnuð-
uð umsókn minni — að ráðuneyti
menntamála hafi sett talsvert
ofan. Og mér finnst reyndar —
þessa dagana — dálítið erfitt að
vera undir þessa stofnun settur.
Við Islendingar höfum í gegnum
tíðina barist gegn fordómum í
garð menntunar. En nú er engu
líkara en hið háa ráðuneyti hafi
gert málsháttinn „Bókvitið verður
ekki í askana látið“ að kjörorði
sínu — og er það mjög miður.
Spurningar í lokin
Ég vil að lokum spyrja ykkur,
Árni og Ingvar: Eruð þið ekki á
því að einhver mistök hafi átt sér
stað þegar umsókn minni um orlof
næsta skólaár var hafnað á dög-
unum? Og í framhaldi af því, er
ekki hægt í samráði við nýjan
menntamálaráðherra, Ragnhildi
Helgadóttur, að leiðrétta þessi
mistök?
Jafnframt ítreka ég spurn-
ingarnar um „kennslusvið" mitt
og þeirra ágætu manna sem ég
minntist á. Eg held það væri mjög
forvitnilegt fyrir kennara almennt
að fá útlistun ráðuneytisins á því
hvað það vill ganga langt í slíkum
skilgreiningum. Ætli ég verði ekki
að beina þessum spurningum sér-
staklega til þín, Árni? I sambandi
við þetta má geta þess að ég hef
kennt efnafræði alveg til stúd-
entsprófs nemendum á náttúru-
og eðlisfræðibrautum en hef sjálf-
ur ekki nema 10 einingar í þeirri
grein á háskólastigi. Svo hef ég
kennt stjörnufræði til stúdents-
prófs, en í þeim fræðum hef ég
engin háskólapróf. Það væri einn-
ig forvitnilegt að fá vitneskju um
álit ráðuneytisins á svoddan ráðs-
lagi skólameistara minna sem
nánast kröfðust þess að ég kenndi
þessar greinar.
Til vara — spurningar til Ragn-
hildar Helgadóttur, ráðherra
menntamála:
Ef svo ólíklega vildi til að þeir
herramenn, sem ég stíla þetta bréf
til, vilji ekki kannast við að fram-
in hafi verið mistök í ráðuneyti
menntamála þegar umsókn minni
um ársorlof var hafnað á dögun-
um — þá langar mig að spyrja þig,
Ragnhildur, hvað finnst þér um
þetta mál? Finnst þér ekki ástæða
til að taka fram fyrir hendurnar á
svona herrum?
Með fyrirfram þökkum og von
um skjót svör,
Úr bréfi frá menntamálaráöuneytinu
til HH frá 6. maí 1983, undirritað af
Birgi Thorlacius og Áma Gunnars-
syni.
2.
Úr bréfi frá HH til menntamálaráðu-
neytisins c/o Árni Gunnarsson frá
14. aprfl 1983.
3.
Úr umsögn Álfrúnar Gunnlaugsdótt-
ur, dósents í almennri bókmennta-
fræði við Háskóla fslands, frá 13.
aprfl 1983.
4.
Úr umsögn Örnólfs Thorlaciusar,
rektors MH, frá 14. aprfl 1983.