Morgunblaðið - 16.06.1985, Síða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JÚNl 1985
C 7
Thor Vilhjáltnsson
Gregory Rabassa þýddi Hundr-
að íra einsemd eftir Marquez.
William Weaver
þýddi Nafn rósarinnar
eftir Eco.
Kalph Mannheim þýddi Blikktrommuna eftir
Grass.
hvert sinn stökk Elsa upp á nef
sér, sagði að það orð merkti ekki
nákvæmlega og samsvarandi orð í
ítölsku. Það merkti þetta og það
merkti hitt og gæfi vísbendingu
um eitthvað annað. Weaver ætlaði
að hætta við þýðinguna þegar
hann áttaði sig á að bók Elsu var
yfir 200.000 orð. En áður en hann
gat hringt til hennar, hringdi hún
til hans og viðurkenndi að hún
gæti ekki aðstoðað hann við þýð-
inguna, og ákvað að hætta að
ofsækja hann gegnum símann.
Ralph Manheim
Hinn tæplega áttræði Ralph
Mannheim hefur búið í París síð-
ustu 35 árin og snarað bók-
menntaverkum úr frönsku og
þýsku. Hann er annálaður fyrir að
taka að sér sérlega erfið verk, verk
eftir vandlesna höfunda eins og
Louis-Ferdinand Céline, Gúnter
Grass og austurríska leikrita-
skáldið Peter Handke.
Hann vann að þýðingum sínum
árum saman án þess að fá mann-
sæmandi laun og tilhlýðilega við-
urkenningu. En á síðastliðnu ári
veitti MacArthur Foundation í
vesturheimi honum verðlaun sem
félagið veitir framúrskarandi
hæfileikaríkum einstaklingum.
Verðlaunin nema 60.000 dölum
árlega, skattfrjáls.
Mín stefna er einfaldleikinn,
segir Manheim. Hann segir að
óreyndir þýðendur breyti sér-
kennilegum orðatiltækjum úr
framandi tungumáli í enn sér-
kennilegri, einfaldlega vegna þess
að þeir kunni ekki tungumálið til
hlítar. En, segir hann, þér tekst að
færa merkingu milli tungumála á
einfaldan máta, ef þú kannt við-
komandi tungumál.
En meira að segja Manheim
þarf á aðstoð að halda. Hann leit-
aði til tannlækna þegar hann
þýddi Local Anaesthetic eftir
Grass, og steinsmiða þegar hann
þýddi Blikktrommuna eftir sama.
Manheim kýs frekar að ræða við
Grass í eigin persónu heldur en að
hlusta á fyrirlestrana sem skáldið
heldur reglulega fyrir þýðendur
sína í Frankfurt.
Búr fullt af þýðendum
Þýðingar frá einu tungumáli til
annars eru ekki múlbundnar við
boðbera sem hafa þýðingar að að-
alstarfi. Skáld og rithöfundar
allra tíma hafa fundið hjá sér þörf
til að lesa verk á öðrum tungum og
þýða þau yfir á sína eigin. Goethe
þýddi úr tíu ólíkum tungumálum.
André Gide hélt því fram að
sérhverju skáldi bæri skylda til að
þýða að minnsta kosti eitt verk,
hann þýddi Hamlet. Mörg merk
skáld hafa tekið Gide á orðinu:
Marianne Moore þýddi föblur la
Fontaines, William Jay Smith
þýddi ungversk ljóð, Elizabeth
Bishop þýddi brasilísk ljóð, ljóð-
skáldið Richard Wilbur hefur þýtt
flest leikrit Moliéres og W.H.
Auden þýddi íslendingasögur og
ýmislegt fleira úr íslensku.
Það hefur margsannast að end-
urnýjunar er alltaf þörf. Fáar
þýðingar, hversu snilldarlega sem
þær eru gerðar, standast hina al-
ræmdu tönn tímans. Það eru ekki
nema tuttugu ár síðan Walter
Arndt fékk Bollingen-verðlaunin
fyrir þýðingu sína á Eugene Oneg-
in eftir Púskin, en ekki færri en
þrjár þýðingar hafa verið gerðar
síðan. Gregory Rabassa segir að
Hundrað ára einsemd verði þýdd á
ný þegar fram líða stundir, því
þróunin sé óhjákvæmileg. Hann
bendir á að gamlar þýðingar á
Don Kíkóta séu mjög tyrfnar.
„Grikkir áttu aðeins einn Hómer,“
segir Rabassa, „en við eigum
marga.“
En rykið er ekki aðeins dustað
af gömlu meisturunum. Alexander
Solsjenitsyn krafðist þess, þegar
hann kom vestur, að bækur sínar
yrðu þýddar á ný því honum þótti
þær ekki nógu góðar. Sumir rit-
höfundar krefjast þess meira að
segja að þýða eigin \erk. Nabakov
þýddi Laughter in Ihe Dark, sem
hann hafði samið á rússnesku, yfir
á ensku og hann sneri Lolitu, sem
hann samdi á ensku, yfir á rússn-
esku. Samuel Beckett hefur þýtt
leikrit sín Beðið eftir Godot og
Endgame, sem hann samdi á
frönsku, yfir á írsku.
Isaac Bashevis Singer samdi öll
sín verk á tungumál sitt jiddísku,
og hann var aldrei ánægður með
þýðendur sína. Hann gerði þá grá-
hærða fyrir aldur fram með sí-
felldum smásmugulegum athuga-
semdum um forsetningar og lýs-
ingarorð o.s.frv. Það er stutt síðan
hann fór að hafa samúð með þýð-
endum um heim allan. Hann segir
að starf þýðandans sé andi sið-
menningarinnar, þar sem sérhvert
tungumál býr yfir eigin sannleika.
Hann segir að á yngri árum hafi
sig alltaf dreymt um búr fullt af
kvenfólki, en upp á síðkastið
dreymi hann ekkert annað en búr
fullt af þýðendum.
Landvinningar ís-
lenskra bókmennta
Tungan geymir í tímans straumi
trú og vonir landsins sona,
dauðastunur og dýpstu raunir,
darraðarljóð frá elztu þjóðum,
heiftareim og ástarbríma,
örlagahljóm og refsidóma,
land og stund í lifandi myndum
Ijóði vigðum — geymir í sjóði.
Svo kvað Matthías Jochumsson,
en í öðru kvæði þýddu eftir
Wergeland, kvartaði Matthías yfir
því að smáþjóðin sníði skáldi slnu
helst til þröngan stakk, að það séu
þungar búsifjar að yrkja á máli
„sem í öll sín listaljóð heldur eins
og hund t bandi“. En þrátt fyrir
þröngan stakk og þungar búsifjar
hafa íslendingar alltaf átt andans
menn, menn sem hafa dregið stafi
á pappír af óþrotlegri orðsins list,
og sent hugsanir sínar og annarra
frá manni til manns.
En Matthías Jochumsson stóð
ekki einn í landvinningum fyrir ís-
lenskar bókmenntir. Sveinbjörn
Egilsson hafði þegar ráðist i það
þrekvirki að þýða Hómerskviður í
frístundum sínum.
Á þessari öld hafa ótrúlega
margir snúið sér að þýðingum, en
hópurinn minnkar all snarlega
þegar teknir eru út þeir sem lagt
hafa þýðingar fyrir sig. 1 þeim
hópi standa tveir menn fremstir:
Magnús Ásgeirsson, sem sérhæfði
sig í ljóðum hvaðanæva úr heim-
inum, og Helgi Hálfdanarson, sem
hefur þýtt leikrit Shakespeares.
Á fyrri parti þessarar aldar
voru m.a. þessir þýðendur: Júlíus
Havsteen, sem þýddi Moby Dick
eftir Melville; Jón Sigurðsson frá
Kaldaðarnesi, sem þýddi mörg
verk Hamsuns; Halldór Laxness,
sem þýddi Vopnin kvödd og Veisl-
una í farángrinum eftir Hem-
ingway og Birting eftir Voltaire;
Jóhannes úr Kötlum, sem þýddi
eftir þá sem höfðu rétta pólitíska
skoðun: Karl ísfeld (bækur eftir
Steinbeck), Bjarni Benediktsson
frá Hofteigi (Útlendinginn eftir
Camus), Stefán Bjarman (Þrúgur
reiðinnar eftir Steinbeck), Skúli
Bjarkan (Sívagó lækni eftir Past-
ernak) o.fl.
Á síðari hlutanum fjölgar þýð-
endum eftir því sem bókum fjölg-
ar. En sumir eru meira áberandi
en aðrir. Það fer varla á milli
mála að Guðbergur Bergsson,
Thor Vilhjálmsson og Þorgeir
Þorgeirsson eru afkastamestir.
Guðbergur hefur þýtt úr spænsku
verk eftir Cervantes, Marquez og
Carpentier; Thor úr ensku,
frönsku og ítölsku verk eftir
Osborne, O’Neill, Malraux og Eco;
Þorgeir hefur mikið þýtt eftir
Heinesen hinn færeyska, einnig
Zorba eftir Kazantzakis.
Af öðrum merkum þýðingum
sem hafa komið út á allra siðustu
árum skal nefna Rauða herbergið
eftir Strindberg og í föðurgarði
eftir Singer í þýðingu Hjartar
Pálssonar, Dverginn eftir Pár
Lagerkvist í þýðingu Málfríðar
Einarsdóttur, Felix Krull eftir
Thomas Mann í þýðingu Kristjáns
Árnasonar, Glæp og refsingu eftir
Dostoevski og Meistarann og
Margréti eftir Bulgakof í þýðingu
Ingibjargar Haraldsdóttur, og
Jólaóratoríuna eftir Göran
Tunström í þýðingu Þórarins
Eldjárn.
sem þar hafði verið smalað sam-
an, var rekinn út á túndruna og
skotinn með vélbyssum. 1929 voru
um 130 þúsund gamlir bolsévíkar í
flokknum, en höfðu verið 430 þús-
und 1920. í staðinn voru komnir
einstaklingar „gáfnafarslega
ákaflega langt að baki frumherj-
unum, lið sem var þekkt fyrir
blinda hlýðni við forystuna án
pólitískrar reynslu ... “ .
í upphafi síðari heimsstyrjaldar
var svo komið að flestallir félagar
í miðstjórninni frá dögum Leníns
og færustu herforingjar Rauða
hersins höfðu verið teknir af lífi.
Trotsky var myrtur að undirlagi
Stalíns í Mexíkó 1940. Það þurfti
að skipa nýja menn í stöður hinna
afteknu og þá var seilst til þess að
velja fólk úr verkalýðsstéttum og
bændamúgnum. Fólk sem átti
enga pólitískar erfðir eða menn-
ingu. Þetta lið átti allt sitt undir
valdstjórninni og tákn hennar var
Stalín. Stalín lagði mikla áherslu
á skipan leynilögreglunnar, sem
sá um yfirstjórn Gúlaganna.
Alræði Stalíns
Ali leitast við að skýra baráttu-
vilja alls almennings í Rússlandi
gegn innrásarherjunum á þeim
forsendum, að rússneskur almenn-
ingur hafi talið valdstjórnina og
stalínismann tryggja hag sinn, og
þessvegna lagt á sig endalausar
fórnir. Hann hafnar kenningum
um þjóðerniskennd sem kveikju
baráttuviljans. Það kom fleira til.
í fyrstu var þýsku hersveitunum
tekið sem frelsurum, t.d. víða í
Úkraínu, en kynþáttafordómar
þýsku valdstjórnarinnar ollu því
að frelsararnir breyttust fljótlega
í hreina djöfla í augum íbúanna.
Afstaða Þjóðverja til Slavanna
átti sinn þátt í því að magna upp
heift og hatur á innrásarliðinu, og
varð þar með til að styrkja sam-
stöðuna um valdstjórnina og Stal-
ín.
Með sigurvinningum Sovét-
herjanna tryggði Stalín algjörlega
völd áin. Hann gat réttlætt völd
sín með sigrunum. Hann þurfti
ekki lengur að réttlæta þau með
því að hafa látið taka svikarana af
lífi eftir sýndarréttarhöldin á
fjórða áratugnum.
Hann var orðinn Faðir þjóðar-
innar. „Sagan var endurrituð og
fölsuð. Flokkslínan mótaöi vís-
indalegar rannsóknir á grundvelli
kenninga Marx-Lenínismans.
Aðrar rannsóknir voru sniðgengn-
ar. Kvenréttindi voru takmörkuð.
Lög um skilnað voru endurskoðuð
með það fyrir augum að stuðla að
„fjölskyldulífi”. Fóstureyðingar
voru takmarkaðar. Kynvilla var
talin öfuguggaháttur, en þó ekki
talin varða við lög. Bók Makarenk-
os: „Vegurinn til lífsins" í þremur
bindum, gat með litlum breyting-
um þjónað sem lærdómskver og
nokkurskonar játningarit fyrir
skátahreyfinguna á Englandi nú á
dögum... 011 menningarstarf-
semi var sett undir smásmugu-
legustu ríkisforsjá, svo og vísinda-
starfsemi, hugmyndafræði og fjöl-
miðlun."
Trotzky
í menningarefnum varð gjör-
breyting með auknu veldi Stalíns.
Menn eins og Lenín, Búkharín og
Trotsky voru menntamenn í evr-
ópskum stíl og þeir töldu nauð-
synlegt að hamla gegn afskiptum
skrifræðisins og valdstjórnarinn-
ar í menningarefnum. Fyrst eftir
byltinguna og borgarastyrjöldina
blómstruðu listirnar „meir en
nokkru sinni fyrr og síðar“ segir
Tariq Ali. Hann virðist ekki muna
Stalín
að listalíf í Rússlandi fyrir bylt-
inguna var mjög blómlegt. Til
dæmis komu þá upp listmálarar
sem mótuðu listir Vestur-Evrópu
og skáld og rithöfundar. Þessir
menn dvöldu skamma hríð í
Rússlandi eftir byltingu, flúðu
land. Á fyrsta rithöfundaþingi
sovét-rithöfunda sagði Karl Rad-
ek: „Joyce er hinumegin við götu-
vígin... leið vor liggur ekki um
Joyce, heldur eftir þjóðvegi sósí-
al-raunsæis.“
Ali telur að stalínistar hafi að-
eins látist fylgja kenningum
Marx, Engels og Leníns í orði en
hafi breytt gagnstætt þeim á borði
og þess var vandlega gætt að ýms-
ar kenningar þeirra næðu ekki til
fólksins.
Margvíslegar skoðanir eru á
stjórnarkerfi Sovét-ríkjanna bæði
meðal marxista og andmarxista.
AIi rekur nokkuð kenningar Ja-
mes Burnhams í „Managerial Rev-
olution" — Uppreisn forstjóranna
— og kenningar Milovans Djilasar
— Hin nýja stétt ofl. ofl. Hann
telur að kenningar Trotskys í „The
Revolution Betrayed" og kenning-
ar Ernst Mandels séu nær lagi,
sem rétt mat. Kenningar Trotskys
um stalinismann birtast í ritinu
sem grein eftir Perry Anderson.
Kommúnismi í
A-Evrópu
Ástæðuna fyrir valdatöku
kommúnista í Austur-Evrópu má
rekja til Jalta og Potsdam. Vest-
urveldin viðurkenndu Austur-
Evrópu sem áhrifasvæði Sovét-
ríkjanna gegn því að hamlað yrði
á móti valdatöku kommúnista á
Grikklandi, Ítalíu og jafnvel á
Frakklandi. Því var það að í lok
styrjaldarinnar þegar Patton virt-
ist greið leið til Prag, þá var hann
kallaður til baka, vegna þessara
samninga. Málin æxluðust þó ekki
alveg samkvæmt ætlunum. Júgó-
slavía og Albanía skárust úr leik.
Árin 1945—47 linnti ekki flutn-
ingi verksmiðja, véla og hráefnis
frá austantjalds löndunum til
Sovétríkjanna. Með þessum rán-
um verðmæta var hresst upp á
sovétiðnaðinn, sem var meira og
minna í rúst eftir styrjöldina.
Eftir það var komið á skrifræð-
isstjórn samkvæmt stalínískum