Morgunblaðið - 16.06.1985, Page 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JÚNÍ 1985
Heimir Pálsson
Leiðsögumaður
fomra bókmennta
Heimir Pálsson:
FRÁSAGNARLIST FYRRI ALDA.
íslensk bókmenntasaga
frá landnámsöld til siðskipta.
Hrafnhildur Schram annaðist val
mynda.
Forlagið 1985.
Heimir Pálsson hefur með
Frásagnarlist fyrri alda skrifað
læsilega fornbókmenntasögu, að
vísu nokkuð ágripskennda, en
sagan ætti að geta komið að
góðu gagni í skólum og um leið
vakið áhuga þeirra sem vilja
fræðast um efnið. Heimir slær
varnagla í formála:
„Þótt margt sé um fullyrð-
ingar og staðhæfingar í þessari
bókmenntasögu eins og öðrum
hefur það verið vilji minn að
forðast í lengstu lög að kveða
upp dóma og láta líta svo út sem
flókið mál geti verið einfalt.
Margt er enn á huldu um sögu
fornra bókmennta okkar."
Frásagnarlist fyrri alda er
bætt gerð fjölrits um forna bók-
menntasögu sem Heimir Pálsson
setti saman og kallaði Tilraun til
bókmenntasögu fyrri alda.
Heimir er líka höfundur ann-
arrar bókmenntasögu: Straumar
og stefnur í íslenskum bók-
menntum frá 1550. Það má því
segja að hann hafi kortlagt is-
lenska bókmenntaviðleitni frá
landnámi til okkar daga.
í inngangi, kaflanum Land-
nám og menning, dregur Heimir
ekki í efa sannleiksgildi frásagn-
ar Ara fróða í íslendingabók um
uppruna landnámsmanna. „ís-
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
land byggðist fyrst úr Noregi,"
skrifar Ari og vitnar í Þuríði
Snorradóttur goða „er bæði var
margspök og óljúgfróð". Heimir
segir að Ari „fari vísast í aðal-
atriðum með rétt mál“, en bend-
ir á keltneskar ættir Islendinga
og keltnesk tengsl vegna við-
komu landnámsmanna á Bret-
landseyjum. Það má taka undir
með Heimi hvað þetta varðar.
Heimi lætur einkar vel að
skýra fornan skáldskap eins og
kemur fram í þeim hluta bók-
menntasögu hans sem nefnist
Skeið óskráðra bókmennta
800—1100. í þeim hluta fjallar
Heimir um eddukvæði og drótt-
kvæði, sagnaskemmtun, heims-
mynd og hugmyndafræði svo að
fátt eitt sé nefnt.
Sagnritunarskeið 1100—1350,
en svo nefnist einn helsti hluti
bókmenntasögunnar, birtir m.a.
skoðanir fræðimanna, heima og
heiman, um sannleiksgildi ís-
lendingasagna. Við skulum líta á
framsetningu og túlkun höfund-
ar á þessu sífellda deiluefni
manna:
„Nútímafólki er tamt að gera
greinarmun á „tvennskonar
sannleik", annars vegar hinum
vísindalega, eins og hann birtist
t.d. í sagnfræðiritum, hins vegar
„listrænum sannleik" eins og
hann getur birst í sögulegum
skáldsögum. Þannig lítum við
e.t.v. svo á að Islandsklukkan
flytji okkur einhverskonar sann-
leik um sögu þjóðarinnar þótt
okkur sé mætavel kunnugt um
að hún er skáldsaga."
Með þessa ábendingu höfund-
ar í huga hljótum við að álykta
að fslendingasögur hafi sann-
leiksgildi þótt víða sé leikið á
strengi skáldskapar í þeim.
Blómaskeið rímna og sagna-
dansa, tímabilið 1350—1550, er
sá hluti bókarinnar sem fyrir-
ferðarminnstur er. Heimir talar
um „ljósa hnignun" listrænt séð.
Einstök verk frá þessum tíma
orka þó enn á okkur nútíma-
menn: sagnadansarnir, heims-
ósómakvæði, tækifæriskveð-
skapur Jóns biskups Arasonar.
Frásagnarlist fyrri alda gerir
ráð fyrir fleiri túlkunarleiðum
en höfundurinn bendir á. Það
hlýtur að teljast kostur bókar-
innar að hún heldur mjög til
haga skoðunum annarra fræði-
manna en höfundarins. En með
þeirri aðferð, sífelldum ábend-
ingum og tilvitnunum, verður
það veigaminna sem höfundur-
inn hefur sjálfur til mála að
leggja. Hann er fyrst og fremst
góður leiðsögumaður fornra
bókmennta. Maður saknar
stundum „fullyrðinga og stað-
hæfinga". En það ber að hafa í
huga að þessi bók á að nýtast í
skólum og hvetja til kannana og
umræðu. Rit sem höfundurinn
nefnir og vitnar til um frekari
fróðleik eru gagnleg, sum þó
heldur klén og ekki líkleg til að
vekja áhuga.
Hrafnhildur Schram hefur
lífgað upp á bókina með vali
mynda. Hún fer yfirleitt ekki
troðnar slóðir í því vali.
Enn er Bleik
brugðið
IWyndbönd
Árni Þórarinsson
Ekkja snillingsins Peter Sell-
ers, einhvers mesta gamanleik-
ara á þessari öld, stendur nú í
málaferlum við Blake Edwards,
höfund myndanna sem kenndar
eru við Bleika pardusinn, fyrir
að sverta minningu eiginmanns
síns. Eins og kunnugt er af frétt-
um er ástæðan kvikmyndin Trail
of the Pink Panther, sem hér var
sýnd nýlega undir heitinu Á slóð
Bleika pardusins. í þessari mynd
reynir Edwards að skrapa inn
nokkra dollara til viðbótar út á
Sellers í hlutverki hins óborg-
anlega hrakfallabálks Clouseau,
lögregluforingja með því að
klippa saman búta sem urðu af-
gangs úr fyrri myndum og
skeyta þá inní nýja umgjörð. Út-
koman var ófyndinn hroði sem
hvarvetna var hafnað. En
Edwards var ekki af baki dott-
inn. Fyrir tveimur árum vantaði
hann enn nokkra dollara í vas-
ann og veigraði sér ekki við að
leita að þeim öðru sinni í graf-
hýsi Peter Sellers. Sú mynd heit-
ir Curse of the Pink Panther eða
Bölvun Bleika pardusins. Hún
fæst hér á myndbandaleigum en
hefur ekki, mér vitanlega, verið
sýnd í kvikmyndahúsi. Rétt er að
vara fólk við þessari spólu, hún á
ekkert skylt við Peter Sellers né
gamanmyndagerð yfirleitt. Hún
er bara til marks um gróðabrall
af auvirðilegasta tagi.
Myndirnar um Bleika pardus-
inn byggðust nánast einvörð-
ungu á hæfileikum Peter Sellers.
Blake Edwards kann vel til
verka, bæði sem handritshöf-
undur og leikstjóri, en hann er
mistækur og aldrei betri en það
hráefni sem hann hefur í hönd-
unum. í Curse of the Pink
Panther hefur honum að vísu
tekist að fá til liðs við sig alla
helstu aukaleikara úr syrpunni,
eins og Herbert Lom sem Dreyf-
us lögreglustjóra, Burt Kwouk
sem þjóninn Cato, David Niven,
Robert Wagner og Capucine sem
fyrirmannlega gimsteinaþjófa.
Svo hefur hann nokkrar vax-
myndir af Peter Sellers í hinum
ýmsu gervum Clouseau eins og
upp á punt. Þótt þetta fólk geri
sitt besta, þá dugir það hvergi til
að vega upp á móti hugmynda-
leysi og slappleika verksins.
Edwards hefur tjaslað saman
þeim málamyndaþræði að
Clouseau sé týndur, horfinn.
Þegar Dreyfus fær það verkefni
að hafa upp á honum lætur hann
sækja álíka mikinn klúðrara til
lögreglunnar í New York svo
tryggt sé að Clouseau finnist
aldrei. Þennan ameríska Clouse-
au leikur Ted Wass sem íslend-
ingar þekkja úr sjónvarpssyrp-
unni Löðri. Ted Wass var ágætur
í Löðri en hann er vita ófyndinn
sem staðgengill Peter Sellers.
Þótt leit Kanans að Clouseau
berist frá New York til Parísar,
Egyptalands og Rivierunnar og
hann og allar aðrar persónur séu
sífellt að detta á rassinn hefur
áhorfandi af þessum tilfæring-
um enga skemmtun. Curse of the
Pink Panther hefur eina góða
TED WASS
á ekki sjö dagana sæla í leit
sinni að Clouseau lögreglu-
foringja í Curse of the Pink
Panther.
hugmynd í handraðanum undir
lokin. Þá finnur Kaninn loks
Clouseau í nýju gervi. Tæplega
er við hæfi að ljóstra upp um
þetta gervi, en ekki vissi ég að
Roger Moore væri svona góður
gamanleikari...
Vonandi frá nú bæði Peter
Sellers og Jacques Clouseau að
hvíla í friði fyrir líkræningjum
frá Hollywood.
Stjörnugjöf:
Curse of the Pink Panther ★
Arfleifö
Stalíns
fyrirmyndum. Ýmsir marxistar
voru ekki sáttir við þessa öfug-
þróun. Sartre taldi mörgum árum
síðar að auðvelt hefði verið að
koma á sosíalisma í Tékkóslóv-
akíu, „manneskjulegum sósíal-
isma“ en í stað þess var hert á
kerfisfjötrunum.
Víða í austantjalds löndum tók
verkalýðurinn að ókyrrast, í stað
frelsis og framfara, þrengdist um
alla mennska tjáningu, ritskoðun,
eftirlit leynilögreglu og fleira í
þeim dúr og rýrnandi kjör urðu til
þess að uppúr sauð í Austur Berl-
ín, Ungverjalandi, Tékkóslóvakíu
og Póllandi. Rússneskar skrið-
drekasveitir kæfðu þessar tilraun-
ir, nema í Póllandi, þar var reynt
að beita öðrum aðferðum.
Bylting, einræði
Tariq Ali spyr „hvort efnahags-
lega vanþróað samfélag sé for-
senda að stalínískum stjórnar-
háttum? Lýkur öllum byltingum í
vanþróuðum ríkjum með valda-
töku eins flokks? Er það hrein til-
viljun að sérhver bylting endar í
einræði?" Og svarið við öllum
þessum spurningum er dapurlegt
jáyrði, ef við lítum á það sem hef-
ur verið að gerast á okkar dögum.
ALlt það sem hefur gerst, hreins-
anir Stalíns, hreinsanirnar í
menningarbyltingunni í Kína,
hryllingur Pol Pot stjórnarinnar,
Kim-il-Sung, idíjótíið í Kóreu,
hryllingurinn í Afganistan, allt
þetta gerðist og er að gerast, en
Ali telur að komast hefði mátt
framhjá öllu þessu með trotskyist-
ískum aðferðum, þ.e. með þátttöku
fjöldans og eftirliti hans með póli-
tískum og efnahagslegum aðgerð-
um stjórnvalda. Lýðræðislegur
sósíalismi?
Ali telur að efnahagsástandið
hafi batnað undanfarin ár í Rúss-
landi, kjör fólks séu tryggð með
félagslegum aðgerðum, en samt
sem áður segir hann að valdið sé
enn í höndum kontóristanna, sem
vaki yfir sérréttindum sínum og
útiloki allar þær þjóðfélagshrær-
ingar, sem þeir telja sér hættu-
legar, þ.e. sérréttindum sínum og
aðstöðu.
Zhores Medvedev, kunnur and-
spyrnuhöfundur, er sama sinnis
og Tariq Ali um batnandi kjör al-
mennings, en þátttaka almennings
I stefnumörkun stjórnarinnar er í
rauninni engin.
Höfundar sem eiga greinar í
safninu eru m.a. Ernest Mandel
„Hvað er skrifræði?", Isaac Deut-
scher „Marxismi og frumstæður
galdur" Nicholas Krasso „Ung-
verjaland 1956“, Josef Smrkovsky
„Hvernig vorið í Prag 1968 var
rústað". í bókarlok birtist kvæði
Yevtushenko: Arftakar Stalíns.
Gúlagið
Daniel Singer skrifar grein um
Solzhenitsyn: Vitnið og spámaður-
inn. Með ritum sínum um Gúlag
lauk Solzhenitsyn upp hryllings
heimum, sem menn munu minnast
meðan mönnum gefst tækifæri til
þess að íhuga hvort tilgangurinn
helgi meðalið. Ef svo fer að
mönnum finnist ekkert athuga-
vert við að fórna milljónatugum
kvenna, barna og karla til þess
eins að dýrkendur valdsins megi
halda völdum sínum og réttlæta
þau með tilvísun til bættrar að-
stöðu „baulunnar" á básnum, þá
verða líkhrúgurnar í Gúlag, sam-
félagsleg nauðsyn á leiðinni til
bættra lífskjara.
Singer viðurkennir snilli Solzh-
enitsyns en jafnframt telur hann,
að hann hafi með síðari skrifum
sínum og algjörri fordæmingu
hans á kommúnismanum, leiðst út
í ófæru. Þeir sem hafa að leiðar-
ljósi, það sem kallað er samfélags-
leg nauðsyn nú á tímum, sem get-
ur verið ákaflega ónákvæmt hugt-
ak og jafnframt villandi, eiga erf-
itt með að skilja afstöðu Solzhe-
nitsyns, sem er reist á ábyrgð
hvers einstaklings og að hver ein-
staklingur sé einstakur og líf hans
heilagt.
Það er þessi afstaða sem „for-
stjórar Sovétríkjanna" skilja ekki
og reyndar ekki heldur þau öfl,
sem vinna stöðugt að „byltingu
forstjóranna" í hinum vestræna
heimi. Þegar allt kemur saman þá
er ennþá munur, en með sama
áframhaldi sljóvgunar og for-
heimskunar mun trygg dvöl á
hlýjum bás, verða hin mikla
freisting, og þá mun rætast „allt
þetta skal ég gefa þér, ef... “.