Morgunblaðið - 29.08.1986, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. ÁGÚST 1986
B 11
Hans
Arp,
skáld
með
trúðs-
andlit
sviðsljósinu
Hans Arp yrði 100 ára á
þessu ári væri hann enn á
lífi. í tilefni af því eru haldnar
sýningar á verkum hans víða
um Evrópu í sumar, meðal
annars íZiirich, Strassborg
og París og búið er að
skipuleggja nokkrar sýningar
á verkum hans í
Bandaríkjunum á næsta ári.
Það eru þó ekki einungis
verk hans sem eru í
sviðljósinu í tilefni af
þessu afmæli, heldur
einnig verk þeirra sem
eins voru sinnaðir í listum og
hann, verk hinna svokölluðu
dadaista, en Hans Arp var ein-
mitt einn af forsprökkum þeirra.
Stefna eða stefnuleysi?
Það mun hafa verið árið 1916
að hreyfing þeirra sem kenndu
sig við dada skaut upp kollinum
í Zúrich. Nokkrir listamenn sem
þangað höfðu flúið vegna fyrri
heimsstyrjaldarinnar tóku sig
saman störfuðu undir nafninu
Cabaret Voltaire.
Hugo Ball var upphafsmaður-
inn að Cabaret Voltaire. Hann
kom til Sviss frá Þýskalandi og
taldi vesölum kráareiganda í mið-
borg Zurich trú um aö með þvi
að ráða hann til að skemmta gest-
um sínum myndi aðsókn að kránni
stóraukast, gestirnir myndu þar-
aðauki sitja lengur, drekka meiri
bjór og borða fleiri steiktar pyls-
ur, en þær þykja Zúrich-búum hið
mesta sælgæti.
Þaðan spratt svo þessi stefna
i listum, eða stefnuleysi öllu held-
ur, því það var eitt af höfuðmark-
miðum þeirra kumpána að varpa
fyrir róða öllum viðurkenndum
gildum og markmiðum lista til
þess að finna ný, betri og sann-
ari. Hvernig kráareigandanum
reiddi af fylgir ekki sögunni, en
kráin varð heimsfræg.
Dadaistarnir gáfu skít í allt og
alla eins og sagt er. Það er tæp-
lega hægt að kalla listiðju þeirra
myndlist, leiklist, eða skáldskap,
sjálfir sögðu þeir að dadaismi
væri and-list og þeir and-lista-
menn. Aulafyndni, leikur að
orðum, háð, og sífelld barátta við
að vera frumlegur var það sem
einkenndi dada og dadaista.
Utan við sig af reiði og sorg
Cabaret Voltaire-hópnum var
til að byrja með tekið vel af dag-
blöðum í Zúrich, listamennirnir
fengu lofsamlega umfjöllun og
þóttu flytja með sér ferskan and-
blæ. En með því að þróunin varð
æ meir í þá átt að hneyksla góð-
borgara landsins og lítilsvirða það
sem þeir höfðu í heiðri, urðu blöð-
in smám saman neikvæðari og
lýstu dadaistana og verk þeirra
loks með öllu forkastanleg. Aldrei
var þó hætt að fjalla um þá; þau
ár sem þeir voru á hápunkti sínum
sáu dagblöðin fyrir því með reiði-
öskrum sínum að þeir gleymdust
ekki.
Rúmeninn Janco lýsti siðar við-
horfi þeirra þannig: „Við höfðum
glatað þeirri von að einn daginn
myndi listinni hlotnast verðugur
sess í þjóðfélagi okkar, við vorum
utan við okkur af reiði og sorg
yfir þjáningum og auðmýkingu
mannkynsins."
Fyrri heimsstyrjöldin lá eins og
mara á þessum fyrstu dadaistum.
Sumir þeirra, þar á meðal Hans
Arp, voru í þeirri furðulegu að-
stöðu að vera landlausir, alstaöar
Dadaisminn virðist vera stefna
sem kemur upp samtímis á mörg-
um stöðum í heiminum án þess
að nokkur augljós tengsl séu þar
á milli.
Þeim sem skoða verk dadaista
nú á tímum er boðskapur þeirra
varla Ijós. Manni dettur helst í hug
samsafn af sundurlausu drasli,
fullkomið skipulagsleysi virðist
einkenna allt þeirra starf. Það er
einmitt þetta sem tilvitnunin hér
á undan lætur í Ijósi. Dadaisminn
var svo tengdur stað og stund
að það var beinlínis í mótsögn við
hann sjálfan að lifa af þær þjóð-
félagsbreytingar sem urðu á
millistriðsárunum. Dadaismi
hætti að vera til sem slíkur og
þeir sem höfðu kennt sig við hann
tóku upp aðrar aðferðir, samlög-
uðust öðrum straumum og
stefnum.
Verk dadaistanna áttu meðal
annars að vera leit að jafnvægi
veraldar og þjóðfélags sem ekki
virtust stjórnast af neinu skyn-
samlegu viti. Einhver sagði að
markmiðið væri ekki að umskapa
veruleikann, heldur finna nýjan.
Umsköpun eða nýsköpun
Dadaistarnir reyndu með rugli
sínu að finna það skynsamlega
vit sem væri í veröldinni. Fyrir
þeim hafði siðmenningin eins og
hún lagði sig beðið skipbrot við
það að fyrri heimsstyrjöldin
braust út. Allt sem á undan hafði
verið var ónýtt og einskisvert.
Þegar nútimamaður les Ijóð
dadaista, skoðar myndir þeirra
eða skúlptúra, getur hann í mesta
lagi hlegið. Fyrir okkur eru þessi
verk besta dæmið um óreiöu fyrri
heimsstyrjaldarinnar og
millistríðsáranna. Þrátt fyrir allt
voru dadaistarnir börn síns tima,
og sú regla að listamaðurinn skuli
ekki umskapa veruleikann heldur
skapa nýjan, sem flestir þeirra
gerðu að sinni, í rauninni blekking
ein. í öllu falli eru verk þessara
manna sem varðveist hafa bestu
menjar okkar um hugarástand
fólks á þessum skrítnu og rugl-
kenndu tímum, í og .eftir fyrri
heimsstyrjöldina.
„í Zúrich helguðum við okkur
listunum, fylltir viðbjóði vegna
slátrana stríðsins. Meðan byss-
urnar drundu í fjarska sungum
við, máluðum og ortum eins og
við lifandi gátum. Við vildum búa
til list byggða á grundvallaratrið-
um til að lækna brjálæði aldar-
farsins. Það var markmið okkar
að endurreisa jafnvægið milli
himnaríkis og helvítis. Og ein-
hvern veginn fundum við á okkur
að einn daginn myndu valdasjúkir
glæpamenn reyna að deyða hugi
fólks með sjálfa listina að vopni.“
Þetta sagði Hans Arp síðar um
sig og félaga sína í Zúrich. Og
þeir sem á næstunni eiga leið
suður um Evrópu fá gott tækifæri
til að kynna sér betur verk hans
og annarra dadaista, því sem fyrr
segir eru þau víða til sýnis í sum-
ar og fram á haustið. —JÓ
í óvinalandi. Hann var fæddur og
uppalinn í Elsass sem nú tilheyrir
Frakklandi, en var hluti Þýska-
lands frá því stríði Frakka og
Þjóðverja lauk 1870 og til loka
fyrri heimstyrjaldarinnar. Arp
var alinn upp í Frakklandi að
nokkru leyti og þar lágu andlegar
rætur hans. Þótt hann teldist
þýskur þegn var Frakkland föður-
land hans, miklu frekar en
Þýskaland. En nú taldist hann
óvinur ríkisins í Frakklandi svo
honum var ekki vært þar. Ekki
voru þýskumælandi menn miklu
vinveittari. Þeir töldu Elsass-búa
hálfgerða Frakka og höfðu ímug-
ust á þeim. Svo Hans Arp voru
flestar bjargir bannaðar, aðeins í
Sviss sem var hlutlaust ríki þá
sem endranær, var hann óhultur.
Til að fella dadaisma að hefð-
bundnum sviðum listanna, má
segja að dadaistar hafi látið til sín
taka á sviði myndlistar og bók-
mennta. En það mætti eins kenna
þá við leiklist, því til að byrja með
að minnsta kosti voru uppákomur
Dada-ljósmyndavellingur eftir John Heartf ield
ýmislegar og „performansar"
með stærstu þáttum listar þeirra.
Það er afar erfitt að setja und-
ir einn hatt alla þá sem kenndu
sig við dada, því það er ekki til y
nein heildar stefnuskrá þessara v
listamanna. Það eru til
margar slíkar og vægast
sagt þversagnakenndar.
Enda voru það ær og
kýr dadaista að rugla menn í
ríminu með sífelldum þversögn-
um og útúrsnúningum.
„Hvað dada var í upphafi
og hvernig það þróaðist
hefur engin áhrif á hvað
dada er á þessari stundu"
Dadaisminn í Zúrich var ná-
tengdur stað og stund. Þegar
fram i sótti, stríðinu lauk og Zúrich
hætti að vera höfuðstöðvar dada-
istanna breyttist þetta, skírskotun
þess sem þeir fengust við varð
almennari og opnari.
Hópar listamanna sem svipaði
mjög til dadaistanna í Zúrich
mynduðust á fleiri stöðum litlu
síðar. Þótt þetta nafn komi fyrst
upp í Zúrich er tæplega hægt að
gera dadaistana þar ábyrga fyrir
því sem gerðist annars staðar.
KPRflWPME
jolifanto bambla ö falli bambla
grossiga m'pfa nabla horem
égiga goramen
higo bloiko russijla huju
hollaka hoilala
anlogo bung
blago bung
blago bung
bosso fataka
ö tttt ö
schampa wulla wbssa ólobo
hej tatta görem
eschige zanbadó
iDulubu ssubudu ulno ssubuúu
tumba ba- umf
kusagauma Hijóðfræði-
. ö , Ijóðeftir
Da - Umt HugoBall

Dadaistar stilla sér upp
fyrir Ijósmyndara í Zurich
1917. Hans Arp, T ristan
Tzara og Hans Richter
HANSARP 100ARA: