Morgunblaðið - 29.08.1986, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. ÁGÚST 1986
B
U—
13
-M-f
verða við brjóskmyndun fru-
manna út á milli liðanna, þar
sem þau fara inn í brjóskið en
skila sér síðan út í blóðið. Það
er þess vegna sem hreyfing og
æfingar gegna meginhlutverki
til að viðhalda brjóskinu, og af-
leiðingin er sú ef lítið eða ekkert
er á líkamann lagt þá snar-
minnkar samruni þeirra efna
sem brjóskið mynda.
w
Iefnaskiptum eru chondrocyt-
es afar virkar frumur. Til
viðbótar risasameindunum sem
mynda brjóskið mynda þær
einnig efnakljúfa sem brjóta nið-
ur brjóskið. Þessar tvær tegund-
ir efnis eru í jafnvægi inni í
frumunum og þar af leiðir að
brjóskið myndast jafnt og þétt
um leið og það eyðist jafnt og
þétt. Þannig ummyndast brjósk-
ið stöðugt. Sjálfkrafa örvun á
sinn þátt í þessari ummyndun.
Þetta á ekki einungis við um
brjósk heldur allan annan seigan
vef sem hefur það hlutverk að
halda líkamanum saman. Allt frá
1860 hafa menn haft um það
vitneskju að beinin breyti lögun
sinni, stærð og efnafræðilegum
sérkennum í samræmi við það
álag sem á þeim mæðir.
Hvað erslitgikt
og afhverju
kemur hún?
Hjá mörgu ungu fólki fer
slitgikt að valda breyting-
um á liðamótum en yfirleitt líða
síðan mörg ár þar til fólk fer að
veita einkennum og óþægindum
athygli. Venjulega er þá kvartað
um sársauka í einum eða fáein-
um liðum, þar sem bak,
mjaðmir, hné og þumalfingur
eru þeir hlutar líkamans þar sem
helzt er hætt við fötlun. í fyrstu
er einkum kvartað undan sárs-
auka sem í fyrstu er fremur lítill,
enda stafar hann þá frá vefnum
í kringum liðinn, þar sem engar
eru taugarnar í brjóskinu sjálfu.
Þegar sjúkdómurinn fer versn-
andi eykst sársaukinn og
missmið, bæklun og hreyfihöml-
un koma smátt og smátt í Ijós.
Jafnframt verður liðurinn heitur,
bólginn og umfangsmeiri.
Hvers konar lífefna-, efna-
skipta- og innkirtlabreyt-
ingar sem hafa í för með sér
breytingar á næsta umhverfi
chondrocyte-frumanna geta or-
sakað slitgikt. I ýmsum tilfellum
virðast orsakirnar vera erfða-
fræðilegs eðlis en í öðrum tilfell-
um er því ekki til að dreifa.
Beinbrot, brákun, missmíð á
liðnum, langvarandi hreyfingar-
leysi, ofnoktun á lið sem er ekki
algjörlega eðlilegur, bólgur inni
í liðnum (þar með talin bólga
sem orsakast af liðagikt), svo
og sykursýki, eru meðal þess
margvíslega ástands sem komið
getur af stað atburðarás sem
síðan leiðir til slitgiktar. Þessar
upphaflegu ákomur orsaka það
að chondrocytes-frumur, sem
alia jafna eru einhverjar langlíf-
ustu frumur í líkamanum og
æxlast nánast aldrei, byrja að
I skipta sér og það ferli hefur í för
með sér offramleiðslu á þeim
R efnum sem þessar frumur gefa
il frá sér, einnig efnakljúfunum en
II brjóta niður brjóskið. Þegar
y þessi niðurrifsstarfsemi er kom-
m in á það stig, að hún er orðin
Y meiri en myndun á nýju brjóski,
er eyðing slitgiktarinnar byrjuð
fyrir alvöru.
IEa yðingin birtist fyrst á yfir-
Lh borði brjósksins þannig að
úr því flísast og örsmáar sprung-
ur myndast. Undir brjóskinu fara
frumur beinanna að auka fram-
leiðslu sína og beinið verður
sífellt veikbyggðara. Beinið
stífnar og verður þannig illa und-
ir það búið að standa undir
mikilli þyngd. Það kann að brák-
ast lítillega og þá er hætt við
að fíngerðar sprungurnar fyllist
af vökva sem þrýstist út um
vaxandi rifur í brjóskinu. Með
tímanum skilja þessar sprungur
eftir sig djúpar holur í beinunum.
Á brjóskbrúnum orsakar aukin
starfsemi beinfrumanna ofvöxt
í beinunum og þær takmarka
hreyfingar liðanna. Raunveru-
legt álag og slit kemur í kjölfar
þessara breytinga og að lokum
leiða þær til þess að vefurinn
eyðist, hættir að starfa eðlilega
og sá óbærilegri sársauki sem
einkennir slitgikt verður að stað-
reynd.
Þetta er engan veginn
ánægjuleg atburðarás en
það er mikilsvert að öðlast skiln-
ing á henni, þar sem mögulegt
er að stöðva hana og jafnvel að
snúa henni við, þ.e.a.s. á meðan
einhverjar chondrocytes-frumur
eru enn á lífi í brjóskinu og á
meðan sjúklingurinn tekur ekki
mark á hinum mörgu munn-
mælasögum sem eru á kreiki í
kringum þennan sjúkdóm.
Tröllasögurnar
Mikill misskilningur varð-
andi slitgikt veður uppi.
Margir leggja t.d. trúnað á það
að slitgikt sé bein afleiðing öldr-
unar, að hún sé óhjákvæmileg
afleiðing erfiðisvinnu eða of-
notkunar, að brjósk hafi ekki
þann eiginlega að færast í samt
lag af sjálfu sér og að útilokað
sé að koma í veg fyrir að slitgikt
ágerist. Allt er þetta rangt. Af
hverju?
Slitgikt fer ekki ætið versn-
andi — kerfisbundin örvun og
áframhaldandi notkun eru já-
kvæðar aðferðir tii lækningar.
Metúsalem varð 969 ára
og ekki fékk hann slit-
gikt, eins og auðveldlega má
ganga úr skugga um með því
að lesa I. Mósebók 5:27, en
nýrri heimildir eru til sem ganga
í berhögg við að slitgikt sé af-
leiðing elli. Að vísu verður slit-
gikt þrálátari þegar árin færast
yfir en ekki nægileg ástæða til
að ákvarða orsök og áhrifa-
tengsl. Órækasta sönnunin sem
mælir gegn slíkum staðhæfing-
um er sú að margvíslegur og
meiriháttar munur er á þeim
efnafræðilegu breytingum,
Leysigeislinn
hittir í mark
„Gróðursetja morgunfrúrnar, ná ifötíhreinsun,
koma við íleysistöðinni til að láta hreinsa æðakerfið. “
Hljómar þessi útréttingalisti ólíklega? En þannig getur
hann sem hægast orðið í framtíðinni. Vísindamenn við
leysirannsóknastöð æðasjúkdóma við Stanford-háskóla
hafa nefnilega gert uppgötvun sem nú er mjög umrædd.
Helzti þröskuldurinn í vegi fyrir þvi að unnt sé að
hreinsa æðar með leysigeislum er sá að geislarnir eru
gjarnir á að skemma í ieiðinni heilbrigðan æðavef. Örfínt
rör er þrætt í gegnum æð og það getur tekið með sór
aðkomuefnin sem sezt eru í æðaveggina og hindra eðli-
legt blóðstreymi. En, eins og áður segir, rörið hefur um
leið áhrif á heilbrigðan vef þannig að næst lá fyrir að
finna nákvæmari aðferð. Sýklalyfið tetracyklfn kom hér
í góðar þarfir. Það var tekið inn í töfluformi og settist
þá innan á lagið í æðaveggjunum og gaf frá sór flúr-
Ijóma. Þegar útfjólubláu Ijósi á ákveðinni bylgjulengd var
að því beint lýsti frá því og þá var komið að því að gefa
sjúklingum sem höfðu farið í hjartaaðgerð sýklalyfið. Þá
var útfjólublár leysigeislinn stilltur á 355 nanómetra og
honum beint að æðavef sem hafði verið fjarlægður með
aðgerð.
Tilraunin tókst, a.m.k. í rannsóknarstofunni. Leysi-
geislinn vann á laginu í æðaveggnum en lét eðlilegan
vef eiga sig.
Hvað er þá næsta skref? Eðlisfræðilegar rannsóknir.
Talið er að a.m.k. fimm og jafnvel tíu ár líði þar til tekizt
hefur að búa til svo örfínt rör sem þræða má í gegnum
æðar og nemur jafnframt trefjar.
Síðan koma rannsóknir þar sem leysiaðferðin verður
borin saman við aðrar björgunaraðferðir sem m.a. eru
í því fólgnar að fletja hið hættulega lag út í æðaveggina.
(Úr American Health)
lífefnafræðilegu- og frumubreyt-
ingum sem eiga sér stað í liðum
sem einungis eru gamlir og þeim
sem slitgikt leggst á. Svo ein-
ungis sé vitnað í eitt dæmi getur
yfirborð brjósks sem er gamalt
verið með sprungum og merki
sézt um að flísazt hafi úr því án
þess að djúpar holur eftir slitgikt
komi í Ijós. Verið getur að slit-
gikt hefjist snemma á bernskuá-
rum en komi þó ekki í Ijós fyrr
en líða tekur á ævina.
Lítil tengsl eru milli slitgiktar
og ævilangs erfiðis og of-
notkunar á liðunum. Nýlega fór
fram samanburðarrannsókn þar
sem karlar, flestir á miðjum
aldri, tóku þátt. Þeir áttu það
sameiginlegt að hafa verið lang-
hlauparar eða sundmenn þegar
í menntaskóla. Enginn munur
reyndist á hlaupurum eða sund-
mönnum hvað varðaði slitgikt í
mjöðmum eða hnjáliðum. Auk
þess kom í Ijós að þeir sem
höfðu hlaupið meira og lengur
en aðrir voru alls ekki fremur
með slitgikt en þeir sem minna
höfðu hlaupið. Önnur staðreynd
sem mælir gegn „erfiðiskenn-
ingunni" er sú að fimm sinnum
oftar leggst slitgikt á fingur en
mjaðmir og hné enda þótt síðar-
nefndu liðirnir séu undir miklu
meira álagi. Á hinn bóginn eru
tengsl milli atvinnu-slitgiktar-
sjúklinga og hvaða liði giktin
leggst helzt á. Þannig hefur
komið í Ijós að vefarar fá fremur
slitgikt í hægri hendi en þá
vinstri, en þessi staðreynd gefur
það að vísu aðeins til kynna að
síendurteknar hreyfingar sam-
fara miklu álagi kunni að draga
fram einkenni í liðum sem þegar
eru afbrigðilegir.
Það er gömul kredda að
brjósk geti ekki endurnýjað
sig. Þetta er alls ekki sannleik-
anum samkvæmt. Enda þótt
brjósk sé viðkvæmt fyrir hnjaski
eru nægar sannanir fyrir því að
brjósk geti gróið aftur og geri
það raunar. Nýja brjóskið er yfir-
leitt af þeirri tegund sem kallast
trefjabrjósk, en sannað er að
þegar frá líður getur það breyzt
í hyalin-brjósk sem er það ákjós-
anlegasta.
Slitgikt fer ekki alltaf versn-
andi. Fyrst tók ég eftir
greinilegum bata hjá einum
sjúklinga minna sem þá var 85
ára að aldri. Batnandi ástand í
mjöðm kom greinilega fram á
röntgenmyndum og sú þróun
hélt áfram jafnt og þétt þar til
hann lézt 92ja ára að aldri. Einn-
ig hafa rannsóknir leitt í Ijós að
í skepnum sem fá slitgikt hefur
brjóskið tilhneiginu til að færast
aftur í samt lag, þegar þær eru
æfðar og liðkaðar reglulega og
það gefur til kynna að örvun og
áframhaldandi notkun leiði til
lækningar. Enn vitum við ekki
hvernig slíkur bati á sér stað en
sennileg skýring er sú að hann
komi um leið og brjóskmyndun
verður örari en eyðing af völdum
efnakljúfa. Aðrar sannanir um
að slitgikt geti læknast er sú að
karlar á aldrinum 65—74ra ára
virðast síður hafa slitgikt í
mjöðmum en karlar á aldrinum
55—64ra ára. Sagt er að slitgikt
aukist óhjákvæmilega og hafi í
för með sér sívaxandi fötlun, en
þó verða sannanir fyrir því að
þróuninni megi snúa við æ aug-
Ijósari. Þetta þýðir einfaldlega
að því fyrr sem meöferð hefst
þeim mun áhrifarikari verður
hún.
Meðferð
Hvild, hreyfing og álag eru
hornsteinar meðferðar á
slitgikt. Þau lyf sem nú eru til
hafa lítil áhrif til lækninga og
ættu aðeins að vera 10—15%
af allsherjarmeðferðinni. Álag
og raunveruleg notkun á sýktum
liðum er vafasöm þegar með-
höndla skal slitgikt. Þegar
meðferð er vandlega skipulögð,
þannig t.d. að hvíld og athafna-
semi skiptast á með því móti
að eftir þriggja eða fjögurra
stunda áreynslu er lagzt fyrir í
eina klukkustund, verður árang-
urinn sá að dælukerfi fer í gang
og sér chondrocytes-frumum
fyrir þeim næringarefnum sem
þær þurfa til að lagfæra brjósk-
ið. Mikilvægt er einnig að gæta
vel að heilsufari almennt og
líkamlegri þjálfun þar sem við-
brögð vöðvanna við þjálfun eru
vöðvasamdráttur sem verndar
liðina fyrir skemmdum eða frek-
ari skemmdum ef slitgikt er
þegar lögzt á þá.
Stundum er kortísóni eða
svipuðum lyfjum sprautað
í sýkta liði, en mín skoðun er
sú að undralyfið gegn slitgikt sé
asperín. Síðan Hippokrates tók
upp á því að nota salisín úr berki
pílviðar er komin 2.300 ára
reynsla á notkun þessa lyfs.
Fáanleg eru mörg bólgueyðandi
lyf sem eru án stera og hafa
svipaða verkun og aspirín, en
umfram þau hefur aspirín fjöl-
breyttari verkun og meiri. Önnur
lyf eiga rétt á sér en aspirín er
áreiðanlega áhrifaríkasta lyfið
gegn slitgikt. Aspirín hefur að
vísu aukaverkanir sem einkum
mæða á meltingarfærunum en
gegn þeim er hægt að vinna
með því að bryðja töflurnar og
renna þeim niður ásamt mat,
t.d. jógúrt, en annar matur skal
etinn á undan og eftir.
Pað er vandamál í meðferð
slitgiktar hve gjarnt sjúkl-
ingum er að leita ekki læknis
fyrr en sjúkdómurinn er kominn
á svo alvarlegt stig að meðferð
sem ætlað er að koma brjóskinu
aftur í samt lag dugar ekki leng-
ur til, eins og verða vill þegar
bein og brjósk í liö hafa af-
myndazt svo að bygging þeirra
hefur raskazt. Árangursrík og
samræmd meðferð á slitgikt
tekur sinn tíma og yfirleitt líður
a.m.k. ár áður en unnt er að
meta hinn raunverulega árangur
og taka þá ákvarðanir hvort að-
gerð þar sem gerviliður er látinn
taka við hlutverki hins skemmda
á rétt á sér. Þegar mælt er með
slíkri aðgerð og ákvörðun um
hana tekin í flýti bendir það til
þess að skortur sé á árvekni og
vitneskju um miklar framfarir og
aukinn skilning sem gefa tilefni
til fyllstu bjartsýni varðandi
þennan flókna sjúkdóm.
Niðurstaðan í
nokkrum orðum
r
Asíðustu tveimur áratugum
hafa orðið gífurlegar fram-
farir sem hafa aukið svo skilning
á orsökum slitgiktar að líkja má
við byltingu. Enn eru ekki öll
kurl komin til grafar en það sem
þegar er vitað gefur tilefni til að
búast megi við verulegum bata
þegar meðferðin er í samræmi
við þá vitneskju sem þegar ligg-
ur fyrir. Þar að auki er nú unnið
sleitulaust að því að búa til ný
lyf og skipuleggja nýjar æfinga-
aðferðir sem eiga að hafa bein
áhrif á hina óheillavænlegu þró-
un og snúa henni við, þannig
að brjóskið komist í samt lag. I
framtíðinni mun meðferð slit-
giktar áreiðanlega taka breyt-
ingum og það er fyllsta ástæða
til bjartsýni.