Morgunblaðið - 07.09.1986, Blaðsíða 2

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. SEPTEMBER 1986
2 B
Óvígð
sambúð og
sambúðarslit
Hver er réttur sambúðarfólks þegar upp úr slitnar?
Samkvæmt tölum frá
Hagstofu íslands bjuggu
5.570 pör saman í
óvígðri sambúð þann 1.
desember 1985. A snær-
um þessa fólks voru 7.380 böm. Á
sama tíma töldust hjónapör á ís-
landi vera 45.269 en bameign
þeirra var 50.103 böm yngri en 16
ára.
Flestir ef ekki allir, sem eitthvað
hafa fjallað um þessi mál, em á
einu máli um að fjöldi þeirra sem
búa saman, án þess að fá til þess
blessun kirlqu eða ríkis, er meiri
en framangreindar tölur gefa til
kynna. Það er með öllu óljóst af
hvaða ástæðum íslendingar velja
óvígða sambúðarformið í slíkum
mæli sem raun ber vitni.
En það er næsta víst að óöryggi
og óvissa um sinn hag hlýtur að
tengjast óvígðum sambúðaraðilum
í mun ríkari mæli en hinum sem
ganga í hjónaband. Þessa verður
sérstaklega vart þegar til sambúð-
arslita kemur.
Engin lög eru til um skipti
bús þegar upp úr óvígðri
sambúð slitnar
Þann 1. janúar 1987 tekur gildi
breyting á lögum númer 3 frá 1878
um skipti á dánarbúum og félags-
búum og fleiru. Þessi breyting felur
það í sér að skiptarétti verður heim-
ilað að annast uppskipti á búum
sambúðarfólks.
Að sögn Guðrúnar Erlendsdóttur
hæstaréttardómara er hér öðrum
þræði á ferðinni samræmingarat-
riði. Við núverandi aðstæður sér
skiptaréttur nefnilega um skipti á
dánarbúum, hvort heldur í hlut eiga
sambúðaraðilar eða hjón. En þessi
breyting leiðir líka annað og meira
af sér; hægt verður að komast hjá
löngum og kostnaðarsömum mála-
ferlum fyrir almennum dómstólum
og þannig sparast bæði fjármunir
og tími.
En það ber að undirstrika að
framangreind lagabreyting hefur
aðeins í för með sér ákveðna vinnu-
reglu um hvemig staðið skuli að
skiptum bús ef deilur um eignar-
rétt blossa upp við samvistarslit.
Eftir sem áður verða ekki til neinar
lagareglur sem tiltaka rétt aðila um
fjárskipti við slit á óvígðri sambúð.
Meginreglan verður því áfram sú
að viðkomandi aðilar eiga þá hluti
sem þeir sannanlega hafa keypt
fyrir eigið fé. Þessi regla gildir einn-
ig þegar grundvöllurinn gliðnar
undan hjónaböndum og skilnaður
verður úr. En í 64. grein títtnefndra
laga um skipti á dánarbúum og
félagsbúum o.fl. stendur orðrétt:
„Nú verða málspartar eigi ásáttir
um, hvemig úthluta skuli, og geng-
ur sá fyrir, er fært hefír inn í búið
þann hlut, sem ágreiningur er um,
ella ræður hlutkesti."
Þegar hér kemur skilja leiðir með
þeim sem eru giftir og hinum sem
eru í sambúð. Um hina giftu eru
til víðtæk lög sem tryggja eiga
helmingaskipti eignanna þegar og
ef upp úr slitnar. Að baki sambúðar-
fólkinu standa hins vegar engar
slíkar lagatryggingar, — ef kemur
upp saupsætti um skiptingu eign-
anna verður það að sækja deilumál-
in fyrir dómstólum (eða skiptarétti
eftir 1. jan. næstkomandi) en dóm-
arar hafa engar klárar reglur að
fara eftir við dómsuppkvaðningu.
Ráðskonulaun eða hlutdeild
í eignamyndun
Mörg þeklq'um við sjálfsagt
ófagrar sögur um sambúðarslit þar
sem annar aðilinn, venjulega karl-
inn, hefur tekið til sín nær allt búið
og komist upp með það vegna þess
að hlutimir hafa verið skráðir á
hans nafn. Til að hamla gegn slíku
ranglæti hafa íslenskir dómstólar
iðkað það til skamms tíma að dæma
konunni ráðskonulaun. Upphæð
þessarar fjárhæðar er komin undir
mati dómara hverju sinni.
Árið 1981 breytti Hæstiréttur
íslands í fyrsta skiptið frá þessari
dómvenju. í stað þess að dæma
öðrum aðilanum ráðskonulaun fékk
hann hlutdeild í þeirri eignamyndun
sem orðið hafði á sambúðartíman-
um. í kjölfar þessa hafa fallið fleiri
dómar hjá Hæstarétti sem ganga í
sömu átt. Hér er greinilega um
stefnubreytingu að ræða, ráðskonu-
launin eiga ekki lengur upp á
pallborðið en réttlátara þykir í
mörgum tilvikum að báðum aðilum
sé dæmdur eignarréttur að hlutum
sem um er deilt.
í erindi hjá Dómarafélagi ís-
lands, sem flutt var í október 1984,
benti Guðrún Erlendsdóttir á að
þrátt fyrir þessa dóma Hæstaréttar
þá tæki því fjarri að hægt væri að
leiða af þeim almenna reglu um
skipti á búum sambúðaraðila, til
þess þyrftu fleiri dómar að falla.
Til dæmis er ekki búið að taka
af skarið með það hvort báðir aðilar
verði að leggja fé til kaupanna svo
um sameiginlega hlutdeild í eigna-
myndun geti orðið að ræða. Svo
dæmi sé tekið þá getur þessi spum-
ing vaknað í sambandi við heima-
vinnandi konu, á hún að eiga í
íbúðinni sem hún og sambúðaraðili
hennar flytja inn í eftir að sambúð-
in er byijuð? Hún gætir barnanna
á meðan hann aflar fjár til að borga
íbúðina.
Þó margt sé þannig enn á huldu
varðandi skipti á búum sambúðar-
aðila þá sagði Guðrún það engu að
síður Ijóst orðið, „að tekið er tillit
til lengdar sambúðar, íjárhagslegr-
ar samstöðu aðila, sameiginlegra
nota af eigninni og tekna að-
ila. . . “
Samningar milli fólks í
óvígðri sambúð
Nú kann einhverjum að koma til
hugar að stjómarskrá íslands
tryggi mönnum samningafrelsi.
Getur þá ekki parið, sem einhverra
hluta vegna vill forðast hjónaband-
ið, einfaldlega gert með sér samn-
ing í upphafi sambúðar þannig að
það komi í sama stað niður eins og
þau væru gift? Þessu verður að
svara neitandi.
Eins fer með samninga milli
sambúðaraðila um peningagreiðslur
ef upp úr slitnar. Áð vísu eru slíkir
samningar gildir ef þeir em gerðir
þegar sambúðarslit em á næsta
leiti og þau því fyrirsjáanleg, en ef
allt leikur í lyndi við undirritun
þeirra þá dæmast þeir staðlausir
stafir og ómerkir.
Þetta byggir á þeirri hugmynd
að dómstólar telja það ekki veijandi
að samningsaðilar semji með sér
um óvissa og stundum ófyrirsjáan-
lega atburði í framtíðinni, það sé
ekki rétt að heimila mönnum að
afsala sér eignum og tekjum á
þennan hátt.
Á síðustu árum hefur lög-
bundinn réttur sambúðarað-
ila verið aukinn
Þannig má vera orðið ljóst að
lagalega séð er staða þeirra sem
búa í óvígðri sambúð mun ótrygg-
ari en hinna sem kjósa hjónabandið.
Á hitt ber þó að líta einnig að á
undanfömum ámm hefur sitthvað
verið gert til að jafna eitthvað þenn-
an stöðumun. Faðir óskilgetins
bams á til dæmis sama rétt, laga-
lega séð, og móðirin til umgengni
við bamið og forsjár þess þegar upp
úr sambandi þeirra slitnar. I þessu
gerir löggjafinn engan mun á
óvígðri sambúð og hjúskap.
I lögum um almannatryggingar
(nr. 67, 1971) er þetta sama við-
horf haft að leiðarljósi. Þar segir í
62. grein: „Sama rétt til bóta og
hjón hafa samkvæmt Iögum þessum
einnig karl og kona, sem búa sam-
an og em bæði ógift, ef þau hafa
átt saman bam eða konan er þung-
uð af hans völdum eða sambúðin
hefur varað samfleytt í 2 ár. Sama
gildir um bótarétt þess, sem eftir
lifír, þegar hitt deyr.“
Þá var 14. grein laga nr. 29 frá
árinu 1963, um Lífeyrissjóð starfs-
manna ríkisins, breytt á þann veg
árið 1980 að eftir breytinguna á
sérhver rétt á makalífeyri úr sjóðn-
um ef hann hefur sannanlega séð
um heimilið fyrir hinn gengna í
minnst 5 ár. Hið sama gildir ef sá
látni lætur eftir sig bam innan 18
ára aldurs, þá á sambúðaraðilinn
(bamsmóðir eða bamsfaðir) rétt á
lífeyri þó aðeins hafi verið um
óvígða sambúð að ræða.
lufsbssa ' Annars er það að segja
um réttarstöðu barna að hún er
svipuð hvort heldur foreldrarnir em
giftir eður ei. Og þrátt fyrir að
bamið fæðist utan hjónabands þá
verður það, samkvæmt 2. grein
Bamalaganna frá 1981, skilgetið
jafnskjótt og foreldrar þess giftast.
I þessu sambandi ber að líta á það
að óvígðir sambúðaraðilar geta ekki
ættleitt bam saman. I ættleiðingar-
lögunum frá 1978 er í 5. grein
glögglega tekið fram að eingöngu
hjón mega ættleiða saman. Hins
vegar hafa sambúðaraðilar rétt til
að reyna ættleiðingu hvor fyrir sig.
Sjálfkrafa erfir sambúðar-
aðili aldrei látinn sambúðar-
mann sinn.
Lögerfðaréttur getur aldrei
myndast á milli sambúðaraðila,
öndvert því sem gerist milli giftra
aðila. Þetta þýðir að deyi annar
sambúðaraðilinn þá á hinn engan
sjálfsagðan rétt til arfs eftir hann.
Með erfðaskrá má breyta þessu en
í henni getur viðkomandi aðili
ánafnað sambúðarmanni sínum allt
að >/3 hluta eigna sinna, en það er
sama hlutfall og oft kemur sjálf-
krafa í hlut maka við fráfall eigin-
manns (eða eiginkonu).
Þetta byggir á því að hveijum
manni er óheimilt að gera erfðaskrá
um meira en ’/s hluta eigna sinna
þegar eftirlifandi niðjum eða maka
er til að dreifa. En makinn erfir Va
hluta eigna en böm 2h. Þetta breyt-
ist að vísu ef engin böm era í
dæminu, þá erfir makinn 2/3 og for-
eldrar hins látna Vs, en ef þau era
einnig gengin fyrir ættemisstapa,
þá tekur makinn allan arf.
Þannig geta sambúðaraðilar
tryggt með erfðaskrá, að ef annað
þeirra fellur frá, þá á sá sem eftir
lifir rétt á lh hluta eigna hins. Ef
hvorki maki né niðjar era fyrir hendi
má viðkomandi ráðstafa öllum eig-
um sínum með erfðaskrá.
En vegna þess að lögerfðaréttur
getur ekki myndast milli sambúðar-
fólks þá á langlífari aðilinn í slíku
sambandi engan rétt til setu í
óskiptu búi sem hann þó ætti að
öllu jöfnu ef um hjónaband hefði
verið að ræða.
Samkvæmt lögum um erfðafjár-
skatt nr. 83/1984 gilda sömu reglur
um skattgreiðslur af arfi hvort held-
ur í hlut á maki eða sambúðaraðili-
Þær era í skemmstu máli á þá leið
að þessir aðilar greiða engan erfða-
fjárskatt. Til að þetta ákvæði nái
til sambúðaraðila þarf að vísu að
taka það fram skýram stöfum í
erfðaskrá að hann hafi stofnað til
sambúðar með arfleiðanda.
Á að láta sömu reglur gilda
um hjónaband og óvígða
sambúð?“
Með ef til vill einhveijum undan-
tekningum má segja að þeir lög-
lærðu menn sem eitthvað hafa haft
til þessarar umræðu að leggja hafi
verið því andsnúnir að gera þessi
tvö sambúðarform jafnrétthá.
Þetta spursmál var meðal annars
til umræðu á 27. þingi norrænna
lögfræðinga sem haldið var í
Reykjavík 1975. Þar varð niður-
staðan af umræðunum sú að
hjónabandið skyldi áfram vera sett
skör hærra.
Líflegar umræður urðu einnig á
þinginu um skilgreiningu óvígðrar
sambúðar. En í þeim efnum hefur
mönnum sýnst sitt hvað, miðað
hefur verið við ákveðinn árafjölda
í sambúð, þungun, börn og fleira.
Um þetta atriði, það er hvemig
skilgreina beri óvígða sambúð, gilda
þó enn engar almennar reglur.
Svo virðist sem íslenskir lög-
fræðingar séu á svipaðri skoðun og
starfsbræður þeirra á hinum Norð-
urlöndunum um að ekki beri að
leggja að jöfnu hjónaband og óvígða
sambúð fyrir lögum.
Árið 1970 birtist grein í Úlfljóti,