Morgunblaðið - 14.09.1986, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 1986
C 5
SIGURÐUR NORDAL ALDARMINNING
sem þá var forsætisráðherra og for-
maður íhaldsflokksins, skerða hag
Háskólans svo ákaflega að jafna
mátti við að skólinn væri lagður nið-
ur. Árið 1933 bar Jónas Jónsson frá
Hriflu fram sambærilegar tillögur.
Þá hafði hann látið af embætti
kennslumálaráðherra, en átti eftir að
verða formaður Framsóknarflokksins
ári síðar. Hvorugur þeirra flokks-
foringja minntist þess í baráttunni
gegn þessari aumu stofnun sem há-
skólarektorinn hafði sagt í ræðu árið
1922 um stúdentalíf, óþarfa og ævin-
týri. Annars er ekki að vita nema
öðrum hvorum hefði tekizt að fá
stofnunina afnumda að meira eða
minna leyti. Þeir voru mestir valda-
menn á Islandi á þeirri tíð.
Samt er það satt og næstum því
sjálfsagður hlutur sem ráða mátti af
ræðu Sigurðar: háskóli er fyrst og
síðast stúdentalíf. Hitt er svo öldung-
is sjálfsagður hlutur að stúdentalíf
er fyrst og síðast skemmtanalíf.
Sannleikurinn er nefnilega sá að há-
skóli er, og á að vera, til gamans.
Og ef nú einhver rýkur upp og æpir:
háskóli er menntastofnun, stúdentar
eiga að læra en ekki að skemmta
sér, þá er sama hvað hann hefur
hátt: hann gleymir því, ef hann hefur
þá nokkurn tíma vitað það, að það
er ekki hægt að læra neitt af viti
nema að hafa gríðarlega gaman af
því. Háskóli er til gamans með viti.
III
Það voru Grikkir sem fundu upp
á háskólum í fornöld til að iðka þar
vísindi. Áður höfðu þeir fundið upp
vísindin, og á þeirra máli hétu þau
filósófía: það er ástarspekt eins og
orðið er þýtt í Hauksbók, það er að
segja vit eða þekking af ást. Af hvaða
ást? Af ást á öllu sem verður vitað
í þessum heimi. Við þekkjum það
bezt sem við elskum mest, og elskum
það mest sem við þekkjum bezt:
maður konu og kona mann og bæði
tvö börn sín. Þetta er engin tilviljun
heldur lögmál. Kannski við ættum
að segja að á endanum séu ást og
þekking eitt. Að minnsta kosti verður
engin ást djúp og sönn nema þekking-
in sé það líka, og engin þekking
traust og virk nema ástin sé það líka.
Svona náin eru vitið og gleðin; svo
er guði eða náttúrunni fyrir að þakka.
En hér er kominn hængur. Þekking
getur ekki orðið sönn og djúp, ekki
traust og virk nema allir sem vilja
hana leggi sig alla fram. Það er ekki
hægt að hafa gaman af nema góðum
háskóla. Það verður að stunda vísindi
af hug og hjarta: lesa bækur og grein-
ar í tímaritum tugum og hundruðum
saman, gera kannanir, mælingar og
tilraunir, rökræða af kappi, hugsa
fast og skrifa vel. Það verður að vilja
skilja, það verður að vilja skilja til
fulls. Við getum notað tölvu, útvarj)
og bíl og hvers konar furðuverk nú-
tímans án þess að hafa hundsvit á
þeim. En þekking er ekki vél, og við
getum engri þekkingu beitt í hugsun
og starfi, til gagns eða gamans, nema
við skiljum hana: alla innviði hennar,
rökin með henni og rökin móti vitleys-
unni sem hún ryður úr vegi. Og ef
það skyldi ekki vera hægt að skilja
neitt til fulls verður samt að reyna.
Það er afskaplega gaman. En það
tekur tíma. Þar með er það dýrt.
Það er erfitt líka, því að vísindin
eru ekki þægileg leit að nýrri vitn-
eskju um eitt og annað sem gaman
væri að vita. Þau eru barátta fyrir
þekkingu og skilningi og gegn hleypi-
dómum og hindurvitnum. Þar skipt-
ast á sigrar og ósigrar, og úrslitin
eru ævinlega óvís. Sigurður spurði
Reykvíkinga í ræðunni:
Vitið þér, hvað það or að vera stúd-
ent?
Hann svaraði þessu sjálfur:
Að vinna dag eftir dag, án sýnilegs
árangurs, að eiga fjölda afhugsjón-
um, en vera lokaður úti frá öllum
framkvæmdum. Það þarf mikla
þolinmæði, mikla trúmennsku,
mikla trú á, að hver ærleg vinnu-
stund beri sinn ávöxt, og mikla trú
á lífið, kosti þess og fjarlægustu
mörk.
Stúdentum líður ekkert vel. En þá
er að minnast þess sem Aristóteles
kenndi um ánægju: að líða vel er
engin ánægja hjá því að starfa vel.
Það er engin ánægja sönn nema sú
sem maður hefur af því að gera það
sem rétt er. Gleði stúdentalífsins er
starfsgleði. Hún er baráttugleði.
IV
Háskóli íslands má ekki keppa
nema að einu marki: það er að verða
sem allra beztur háskóli á alþjóðlega
vísu, hvað sem það kostar. Verkurinn
er að þetta fær hann ekki almenni-
lega. Til þess vantar hann meðal
annars bækur og fólk.
í Háskóla íslands er naumast hægt
að skrifa fræðilega ritgerð nema með
höppum og glöppum. Til þess þarf
oftar en ekki að fá fjölmargar bækur
frá útlöndum til millisafnaláns sem
svo er nefnt. Þessum bókum þarf svo
auðvitað að skila, með þeim afleiðing-
um meðal annarra að ef einhver
starfssystkin viðkomandi höfundar,
eða einhvetjir nemendur hans, vilja
líta í heimildir hans verður að fá
heila góssið aftur til landsins. Það
verður að fá ótal ljósrita af tímarits-
greinum, til að mynda fyrir milli-
göngu tölvustöðvar í Amsterdam.
Það mundi sjiara mikinn tíma að
senda starfandi fólk hér í stofnuninni
til Glasgow eða Edínborgar til að
vera þar á almennilegu bókasafni
þijá daga á mánuði eða svo.
Hér er samanburðardæmi um
bókakost. Háskólinn í Tromsö í Nor-
egi tók til starfa 1972; hann er nyrsti
háskóli í heimi. Þar eru nú rúmlega
2000 nemendur og yfir 300 fastir
kennarar (sambærilegar tölur um
Háskóla íslands eru meira en 4000
stúdentar en ekki nema 230 fast>r
kennarar, enda er helmingur allrar
kennslu hér á hendi íhlaupakennara,
óhjákvæmilega með misjöfnum ár-
angri). Lítum nú við í háskólabóka-
safninu í Tromsö. Það er til húsa í
9400 fermetra byggingu; þjóðarbók-
hlaðan í Reykjavík verður 12700
fermetrar ef hún verður einhverntíma
fullbyggð. Í safninu eru 400.000
bindi, hér eru þau 237.000. Á árinu
1985 keypti Háskólinn í Tromsö
bækur fyrir 6 milljónir norskra króna
sem eru meira en 30 milljónir
íslcnzkra króna. Hér fékk háskóta-
safnið á sama tíma nýjar bækur fyrir
4 — ijórar — milljónir króna.
V
Það er gaman að bókum, einkan-
lega að mörgum bókum. Það er ennþá
meira gaman að ungu fólki, þar á
meðal ungu lærdómsfólki. Og unga
lærdómsmenn og konur vantar færi
á því að rækja köllun sína. Á hvetjum
tíma eru hundruð ungra íslendinga
í öðrum löndum að stunda þar hvers
konar vísindi, oftast með ágætum
árangri við mikinn orðstír. Það er
enginn endir á verkum sem þetta
unga fólk gæti unnið hér heima hjá
sér. Það er aðeins eitt sem tii þarf:
við verðum að láta það hafa dálítið
mikið af peningum, og leyfa því svo
að ráða sér sjálft. Og hver veit svo
nema þetta eigi ekki bara við um
vísindin heldur um iðnaðinn, land-
búnaðinn og sjávarútveginn líka?
Hver veit nema þjóðina vanti framar
öllu öðru svigrúm handa ungu fólki,
fólki sem trúir á eitthvað, fólki sem
vill berjast, vita og skilja, elska og
njóta sín og kann þetta allt í bak og
fyrir?
Nú er hætt við að mörgum verði
hugsað til stjórnmálamanna, hvort
heldur þeirra Jóns Þorlákssonar og
Jónasar frá Hriflu eða eftirbáta
þeirra á okkar dögum. Fólki finnst
þeir þvælast fyrir framförum. Hvetj-
um nema stjórnmálamönnum hefði
dottið það í hug að gefa þjóðinni
Þjóðarbókhlöðu og láta svo vera að
byggja hana? Hvetjum öðrum hefði
hugkvæmzt að gefa þjóðinni grænt
og gróið land i leiðinni, og etja svo
sauðkindinni upp um öll fjöll nema
kjötfjöll að rífa þar allt upp með rót-
um?
Um stjórnmálamenn er margt
sagt, og ekki allt jafn sanngjarnt.
Margir sjá það ekki hvað þeir eru
ágætir til margra þarfra verka. Til
dæmis er tæplega hugsanleg önnur
stétt sem væri jafn vel til þess fallin
að skattleggja fólk. En þar á móti
verður að vísu að kannast við að
þeim láti ekki eins vel að eyða öllu
því fé. Svo mættu þeir kannski tala
minna en þeir gera. Það er einkum
af því sem þeir segja linnulaust hver
um annan sem þeir hafa illt orð á
sér; það kynni að lagast ef þeir segðu
færra. Og cf þeir þegðu lengi er ekki
að vita nema þeir færu að heyra til
venjulegs fólks. Þeir mundu þá kom-
ast að raun um mikinníog merkilegan
hlut: íslenzkur almenningur trúir
á ævintýrin; annars væri hann farinn
til Ástralíu eða í olíuna á Norðursjó.
Ævintýrin eru mörg sem hann trúir
á: eitt er æskan í landinu. Til að
mynda eru margir ungir stúdentar í
hverri íslenzkri fjölskyldu, og allir
venjulegir íslendingar vilja þeim, ekki
síður en öðru ungu fólki til lands og
sjávar, aðeins hið bezta svo að þeir
njóti sín: það eitt er nógu gott.
Hver venjulegur íslendingur veit
jað líka að allt þetta unga fólk á
eftir að fara um alla landsbyggðina
og bera með sér ávextina af upplýs-
ingu sinni og ánægjuna af iðkun
hennar. Sumt af því byggir brýr,
annað hjúkrar sjúkum, enn annað
segir fólki til um fiskgöngur, tölvur
og rekstur íshúsa. Svo vill svo undar-
lega til að það þjónar í leiðinni þvi
markmiði vísindanna, og tækninnar
sem á þeim er reist, að létta okkur
lífsbaráttuna.
Auðvitað á að létta fólki lífsbarátt-
una eftir föngum. En það er margt
annað og miklu meira sem vísindin
breyta um veröldina. Það er eðli
þeirra að vera til gamans en ekki til
gagns eins og fram er komið. Þess
vegna er það eðlileg hugsjón þeirra
að öll störf, gagnleg sem gagnslaus,
eigi að vera til gamans; hitt er auka-
geta að það er oft gagn af þeim líka.
Og úr því þau eru til gamans er
tæknin frá þeirra sjónarmiði til þess
öllu öðru fremur að létta af fólki leið-
inlegum störfum og skapa því
skemmtileg störf, það er að segja
störf með viti. Það ætti líka að vera
frumkrafa hvers vinnandi manns að
verk hans séu honum samboðin: að
þau séu erfíð og fijó, með viti og til
gleði. Þegar það er orðið lifir öll þjóð-
in stúdentalífi.
VI
Á þessu ári er Háskóli íslands
sjötíu og fimm ára. Hann hefur vax-
ið og batnað, en hann er ekki enn
orðinn góður háskóli. Allt um það
hygg ég hann hafi sýnt að hann get-
ur orðið góður háskóli og þjóðin stolt
af honum. Til þess þarf hún, af ör-
læti sínu og trú sinni á æsku landsins,
að gefa honum meira en hún hefur
þegar gefið. Hún þarf meðal annars
að gefa honum meira af bókum, og
meira af ungu og dugandi fólki og
tækifærum handa því.
Sigurður Nordal lauk rektorsræðu
sinni á þessa leið:
Þér vitið, hvað Islendingar hafa
mátt þola. Þeir hafa oft haft lítið
að borða og borið forn klæði. Og
samt hefði þcim gert miklu minna
til, þó að maturinn hefði verið svo-
lítið verri, fötin svolítið skjólminni,
en ef trúin á ævintýrin hefði verið
tekin frá þeim. Og enn ríður oss á
að eiga alltaf nóg af mönnum, sem
neita sér heldur um eitthvað af því
nauðsynlegasta, til þess að veita sér
það, sem þá hefir djarfast dreymt.
Hvað haldið þér, að framtíðin
muni þakka oss mest? Ekki malbik-
un Laugavegarins, ekki fiskreitina,
ekki nauðsynlegustu framkvæmd-
irnar, allt þetta verður talið sjálf-
sagt og mun úreldast og gleymast.
Nei, nútíðinni verður þakkað mest
allt, sem hún telur óþarfast: hús
Einars Jónssonar, sýningarskálann,
lúðrasveitarbyrgið, það sem vér
leggjum til bókmennta og visinda,
allt sem er í ætt við hið eina, sem
er enn nauðsynlegra en áhyggjur
og umsvif Mörtu.
Það er á yðar valdi, hvort trú
stúdentanna á þjóð sína og framtíð-
ina verður sterkari að kvöldi en að
morgni. Þegar stúdentaheimUið rís
upp, verður það miklu meira en
venjulegt stórhýsi: það verður varði,
sem vísar brattari leiðir, varði hinn-
ar skapandi trúar, sem er sterkasta
aflið í heiminum. Nú á þessari
stundu hefst smíð hallarinnar. Nú
gnýr Aladin lampann og andarnir
hcfja starf sitt.
Það er á okkar valdi hvort trú Sig-
urðar Nordal á þjóð sína og framtíð-
inai..nær að rætast.
Sigurður Nordal þegar hanu var sæmdur heiðurs-
doktorsnafnbót í Leeds 1947.