Morgunblaðið - 14.09.1986, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 1986_______ C 11
SIGURÐUR NORDAL ALDARMINNING
Wolff. Kvæðið var prentað aftan við
Svoldar rímur 1833. Það varð fljótt
vinsæit og mikið sungið. Upphafið
er svo:
Hvað fögur er mín feðrajörð,
Qallkonan gamla, kennd við ísa,
hvar tindar hátt úr hafi rísa,
hvítfölduð teygja jökla börð.
Undir þessum hætti og lagi orti
Jónas Veizlukvæði sitt til Gaimard:
Þú stóðst á tindi Heklu hám. Og
þegar hann yrkir Dalvísur bergmálar
kvæði Sigurðar í þeim:
Þau geislum hellir sólin á - (Breiðíjörð)
Sólin á þig geislum helli - (Jónas)
Fleira og óvissara mætti nefna.
Og þetta var nærri óhjákvæmilegt.
Hin ljóðræna gáfa þeirra Jónasar og
Sigurðar var svo náskyld, að Jónas
gat ekki lesið vísur og kvæði Sigurð-
ar án þess að verða stundum snortinn,
svo þvert sem honum mundi hafa
verið um geð að játa það.
Þannig fóru leikar með þessum
fjórum höfuðskáldum íslendinga á
fyrri hluta 19. aldar. Bjarni gaf Sig-
urði engan gaum, en horfði köldum
augum á hinn sakborna kotbónda í
Bólu. Jónas vissi varla, að Hjálmar
væri til, en særði Breiðfjörð djúpu
sári. Sigurður dó sárreiður við Jónas;
Hjálmar bar alla ævi síðan þungan
hug til Bjarna. Við tölum um Bjarna
og Jónas, Hjálmar og Breiðfjörð, tvo
og tvo saman. En reyndar ætti betur
við að nefna þá í sömu andránni,
Bjarna og Hjálmar annars vegar og
Sigurð og Jónas hins vegar, ef hugs-
að er um skylt gáfnafar og hvetjir
þess vegna hefðu átt að verða mestir
vinir og fóstbræður, ef allt hefði far-
ið að sköpum. Um þá Bjarna og
Hjálmar mætti geta um margt, smátt
og stórt, sem var líkt og ólíkt í senn,
en hefði orðið til þess að gera þá
samrýnda, hefðu þeir kynnzt með
jöfnuði. Báðir þessir hagsmiðir skáld-
legra líkinga voru t.d. þjóðhagar í
höndum; Bjarni var gullsmiður og
leturgrafari, Hjálmar skurðhagur
með óvenjulegum hætti. Þó að Sig-
urður stundaði beykisiðn, fara engar
sögúr af hagleik hans, og teikningar
Jónasar sýna, að honum var ekki
nærri því eins sýnt um dráttlist og
Bjarna. Þeir Bjarni og Hjálmar vom
miklu meiri þrekmenn og skapmenn
en Sigurður og Jónas. Þar sem Bjami
lýsir mönnum, sem vom honum mest
að skapi og hann vildi helzt líkjast,
ódælum og ósveigjanlegum uppreisn-
armönnum í kröppum kjörum, gæti
hvert orð átt við Hjálmar. Sumir
kveðlingar Bjarna um óvini sína em
svo naprir, að þeir gætu alveg eins
verið eftir Hjálmar, t.d. þessi sem
Bjarni kvað, þegar þeir Magnús Step-
hensen horfðust í augu í yfírréttinum:
Þinna hvarmljósa týrur tvennar
tindra af eldi guðdóms sízt,
úr þeim helvítis hrælog brenna
harðla ófríð, og það er víst,
að djöfullinn fyrir innan er.
Ekki eru fagrir gluggarner.
En grimmar nornir vildu hafa þetta
á annan veg. Bjarna kól á jökultindi
hefðarinnar. Hjálmar var krepptur í
forsæludal örbirgðarinnar, þótt sein-
legt reyndist að buga hann. Bæði
Jónas og Sigurður, hinir viðkvæmari
stofnar, sem þurftu skjól og aðhlynn-
ingu, dóu fyrir aldur fram af illum
aðbúnaði og harðrétti. íslendingar
áttuðu sig ekki á því fyrr en langt
um seinan, hvað þeir höfðu átt, hvað
þessir mcnn höfðu gefið þeim, hvað
þeir hefðu getað afrekað niiklu meira,
ef að þeim hefði verið hlúð ofurlítið
betur.
Annars er skemmtilegt að hugsa
til þess, hvílíka rækt yngri skáld og
hin bezt menntuðu hafa lagt við
minningu þessara tveggja alþýðu-
skálda. Hannes Hafstein gerði útgáfu
af kvæðum Bólu-Hjálmars og ritaði
um hann af miklum skilningi. Einar
Kvaran orti um hann merkilegt minn-
ingarkvæði. Hróður skáldsins í Bólu
hefur farið sívaxandi, bæði á íslandi
og hjá þeim erlendu mönnum, sem
lesa íslenzkt mál. Eg skal segja ykk-
ur dæmi þess, sem mér fannst mikið
til um. Einu sinni vorið 1918 sat eg
hjá prófessor W.P. Ker í London, og
talið barst sem oftar að fornum og
nýjum íslenzkum bókmenntum. Ker
var á sinni tíð líklega mesti bók-
menntafræðingur Breta, maður sem
las margt, en skrifaði fátt, fræðimað-
ur sem kunni að skilja fræði sín
andlegum skilningi þrátt fyrir Iær-
dóminn. Margir Islendingar héldu,
að hann væri einkum norrænufræð-
ingur, af því að hann skrifaði meira
uin íslenzkar bókmenntir en aðrar.
En í raun og veru var hann jafnvei
heima í bókmenntum flestra annarra
Norðurálfuþjóða, fornum og nýjum.
Hann sdgði í þetta sinn m.a. við mig:
„Haustið 1914, þegar lærisveinar
mínir, vinir og frændur voru að fara
yfir til Frakklands í stytjöldina, hefur
mér verið daprast í huga á ævinni.
Og þá var mér ekki eins mikil fró
að neinu og hafa yfir þessa vísu
Bólu-Hjálmars:
Minir vinir fara fjöld,
feigðin þessa heimtar köld.
Eg kem eftir, kannski í kvöld,
með klofinn hjálm og rofinn skjöld,
brynju slitna, sundrað sverð og syndagjöld."
Eg held, að þetta sé háfnark
frægðar Bólu-Hjálmars, að einn fjöl-
kunnasti ' og skilningsnæmasti
bókmenntafraiðingur heimsins finnur
á erfiðustu stundum ævinnar hvergi
betra athvarf en í vísu eftir hann,
manninum sem synjað var um
„sveitastyrk þann, sem aumir
l)ÍKgja“.
Einar Benediktsson tók að sér að
gera úrval rita Sigurðar Breiðfjörðs.
Er það vel valið, en ritgerð Einars
um Sigurð varla eins góð og Hannes-
ar um Hjálmar. En ekki er vafi á
því, að sýsl Einars við skáldskap Sig-
urðar hefur orðið til þess, að hann
orti sjálfur Ólafs rímu Grænlendings
síðar. En sá maður, sem mest dálæti
hefur haft á Sigurði og á honum
mest að þakka, er Þorsteinn Erlings-
son. Þorsteinn lyfti ferskeytlunni til
nýs vegs og sóma, og hann fór aldr-
ei dult með, að Sigurður væri meistari
sinn og síðasta athvarf, þegar hann
fyndi hvorki yl í Njálu eða Byron. í
Eden hefur Þorsteinn með hóglæti
sínu kveðið upp naprasta dóminn um
S JÁ BLS. 12.C
Ur einlyndi
og marglyndi
„Einlyndi og
marglyndi“ eru fyr-
irlestrar sem Sig-
urður Nordal flutti
i Bárubúð í
Reykjavik veturinn
1918—19 fyrirall-
an almenning. Þá
var hann nýkominn
heim eftir tólf ára
d völ erlendis og
voru þessir fyrir-
lestrar afrakstur
heimspekináms sem
hann stundaði árin
á undan í Berlín og
Oxford, sem styrk-
þegi úr sjóði Hann-
esar Arnasonar.
Þessi brot sem á eft-
ir fara eru aðeins
valin sem sýnishorn
úr lestrunum, en
þeir koma i fyrsta
sinn út á vegum
Hins íslenzka bók-
menntafélags í
þessum mánuði i til-
efni aldarafmœlis
Nordals. Morgun-
blaðið þakkar
aðstandendum út-
gáfunnar góðfús-
legt leyfi til
birtingarinnar.
Erfingi
hallarinnar
Vér elskum bömin af því að þau
eiga ónotaða alla möguleika sína.
Fullorðinn maður, þó hann sé ekki
nema rúmlega tvítugur, er þegar eins
og kvistað tré, sem ekki á eftir nema
fáa af kostum lífsins. En ungur
sveinn, sem liggur í vöggu og opnar
stór og undrandi augu við heiminum,
getur enn þá unnið alt, af því hann
á ekkert. Manni finst hann koma til
þess að erfa alla fjölbreytni heimsins
og lífsins, allan auð mannssálarinnar.
Hann er eins og erfmgi dýrðlegrar
hallar, með útsýni úr háum turnum
yfir skóga og garða, fjöll og haf, með
málverkasöfn og bókasafn, féhirzlum
og leynigöngum. Ekkert getur gert
mann bölsýnan, ef það er ekki að sjá
þennan erfingja 30 árum síðar. Hann
hefur þá sezt að í eldhúsinu og situr
þar hnipraður saman í einu hominu
við hlýjuna og matarlyktina. En í
lokuðum sölum hallarinnar spinna
húskrabbar vefi sína. Og ef þú spyrð
hann um þá, neitar hann, að þeir séu
til, eða segir, að það sé hégómi að
hugsa um slíkt og hlýjan sé fyrir öllu.
Madur og
amaba
Hugsum oss kaffihús í stórum bæ.
Við borð, sem hefur gott útsýni yfir
báða arma salsins og til tveggja dyra,
situr maður og virðist ekki vera að
hugsa um neitt. Fyrir framan hann
á borðinu er glas af öli og eitt af
kvöldblöðunum, en hann horfir svo
annars hugar á blaðið og dreypir svo
kæruleysislega á ölinu, að það er
auðsjáanlega ekki til þess að njóta
þessara hluta, sem hann situr þama.
Við og við rennir hann augunum yfir
hina gestina, en lygnir þeim á milli.
Situr hann þama að láta sér leiðast,
til einskis? Þvert á móti. Undir þess-
um kæmleysisham býr vakandi og
sterk athygli. Ekkert af því, sem fram
fer, og sízt þegar dymar em opnað-
ar, sleppur hjá sjón hans eða heym.
Hann er allur alsjáandi og alheyr-
andi. Þessvegna getur athygli hans
ekki beinst að blaðinu eða víninu.
Hann hefur allar skotlappir sínar
úti, en þær em fullkomnari en þreifí-
færi amöbunnar, því hann skynjar
hluti í fjarlægð, án þess að koma við
þá. Sjón, heym og hreifing er fram-
lenging þenslunnar. Alt í einu verður
breyting á honum. Inn um aðrar
dyrnar hefur komið miðaldra maður
í loðfrakka, auðsjáanlega kaupsýslu-
maður, og sezt við borð alllangt
burtu. Maðurinn með ölglasið virðist
nú miklu órórri en fyr, en í raun og
vem hefur hann hætt að athuga eins
í kringum sig. Svo stendur hann upp,
gengur að borði nýkomna mannsins
og tekur hann tali. Hann er að reyna
að slá hann um 500 krónur.
Lestir
og afbrot
Siðferðið er í eðli sínu neikvætt.
Engum manni getur dottið í hug að
gefa siðareglur um það, sem öllum
er ljúft og eðlilegt, jafnvel þó það sé
rétt. Siðferðið er eins og garðyrkju-
maður, sem klippir tré og gefur því
með því móti þá lögun, sem honum
þóknast. Hann getur með því látið
vissa hluta trésins vaxa meira en
þeir mundu hafa gert án hans til-
komu, en það er alltaf á kostnað
annara parta. Garðyrkjuskærin gefa
trénu ekki neinn nýjan lífsþrótt eða
vaxtarefni. Á sama hátt getur sið-
ferðið lagað manninn til og veitt orku
hans í nýja farvegi, en það skapar
ekki orkuna. Þvert á móti. Með því
að halda manninum of vant getur
það þurkað upp jarðveg eðlis hans,
þar sem orkan á upptök sín. Auðvitað
SJÁBLS. 12.C
Sigurður
Nordal í
spegil-
mynda-
töku sem
var vin-
sæltá
námsár-
umhansi
Höfn.