Morgunblaðið - 27.02.1988, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 1988
B 7
sviðinu og persónur leikverksins
fundu, gat einnig að heyra í tónlist-
inni sem flutt var af hljómsveit og
söngvara. í Hringnum eru um það
bil tuttugu stef sem heyrast í öllum
fjórum óperunum. Meðal hinna
áhrifamestu og minnisstæðustu eru
eftirfarandi stef sem eru táknræn
fyrir fjögur grundvallaratrði í þess-
ari norrænu þjóðsögn.
„Að lokum, í svimandi þrá, er
kveðjan innsigluð með faðmlögum
og fagnandi kossi,“ var lýsing
Wagners á niðurlagi sjöundu sin-
fóníu Beethovens. Þessi lýsing gæti
einnig átt við niðurlagið á Tristan
og ísolde. Það verk samdi Wagner
á árunum 1857—59, á sama tíma
og hann vann að Hringnum. Sagan
er sem fyrr sótt í goðsögn sem að
þessu sinni gæti verið keltnesk að
uppruna og efnið ástarsaga. „Ég
hef aldrei samið nokkuð þessu líkt
og fyrir mér er þetta undur. Ég get
aldrei skilið hvers vegna mér tókst
að semja þvílíkt verk.“
Óþarfi er að tíunda það að verk-
ið er ekki venjuleg ástarsaga. Hún
fjallar um forboðna og fordæmda
ást sem túlkuð er af wagnerískum
tilfínningahita. Það mætti láta sér
detta í hug að Wagner væri að yrkja
um Romeó og Júlíu, ef það kæmi
ekki ljóslega fram að söngur ísolde
yfír Tristan látnum er söngur sig-
urs en ekki sorgar. Síðustu orð
hennar í óperunni eru: „ertrinken,
versinken, unbewusst, höchste
Lustí“ (drukkna, sökkva, gleyma,
æðsta gleði!). Tristan er lofgjörð
um holdlega ást og þrá en samt
þrungin af tign og göfgi. Upphafs-
taktar verksins eru merktir með
forskriftinni „Hægt og löngunar-
fullt". Þessari smástígu hljómskip-
an er gefín dulmögnun þorstlátrar
ófullnægju.
Það hefur réttilega verið sagt að
sagan um Tristan sé táknræn fyrir
sigur Wagners en einnig sönnun
þess að fommenntaheimspeki hans
séu mistök. Leit hans að þjóðlegri
gerð listaverks var án árangurs
vegna þess að hugmyndin var að-
eins hugsýn eins manns, þrá sem
brann til dauða í eigin eldi, í „ragna-
rökum guðanna“. Heimspekingur-
inn Nietzche var um skeið aðdáandi
Wagners, en snerist síðar af
grimmd gegn honum og lýsti við-
horfum hans til listarinnar þannig
að þau væru sjúkleg og hættuleg
tónlistinni. Það er ljóst að tónlist
framtíðarinnar eins og Wagner sá
hana fyrir sér, reyndist ekki rétt,
þó Tristan og ísolde verði ávallt
talið einstakt listaverk. Háróm-
antísk hljómskipunartæknin sem
einkennir tónmál Wagners í þessu
verki átti eftir að hafa mikil áhrif
á þróun í tónsmíði, þó hugmyndin
um samskipan leiks og tónlistar
kæmi fyrir lítið.*
Næsta ópera Wagners var Meist-
arasöngvaramir. Hér víkur hann
frá persónum þjóðsagnanna og fæst
við raunverulegar manneskjur, svo
sem og skósmiðinn Hans Sachs sem
uppi var á sextándu öld. Auk þessa
gerir Wagner nokkuð, sem fæstir-
hefðu talið hann færan um og það
var að semja gamanóperu sem var
ekki aðeins þrungin af gamansemi,
heldur var þar einnig að fínna alvar-
legan boðskap. Að þessu sinni er
boðskapurinn helgaður mikilvægi
listarinnar fyrir manninn. Sachs er
látinn segja: „Ljóðlistin er yfirlýsing
um sannleik draumsins." í Verð-
launasöng Walthers er fána listar-
innar haldið hátt á lofti sem tákni
þess að nýsköpun í list eigi sef stað
með sátt og samlyndi erfða og nýj-
unga. Burtséð frá spumingunni um
boðskap, ættu þeir sem halda að
Wagner skorti léttleika og yndis-
þokka að athuga þetta verk, t.d.
Dans lærlinganna, þar sem heyrá
má skondna sjö takta skipan á tón-
hendingum.
Afstaða tónskáldins til fortíðar-
innar, eins og hún kemur ffam í
umQöllun hans á grískri list, var
heiðarleg en Wagner notar fortíðina
aðeins sem tilvitnun en ekki sem
viðhorf til að breyta til. Þetta kem-
ur greiniiega fram í Parsifat.
Efnislega á sagan um hinn heilaga
Gral* og riddarana sem gæta hans
margt sameiginlegt sögunni um
Lohengrin. Að öðru leyti er verkið
hákristilegt og það svo að Nietzche
var bæði undrandi og hneykslaður
og sá verkið fyrir sér sem „kristin-
dóminn raddsettan fyrir wagner-
ista“. Það er í raun merkilegt að í
þessari óperu er niðurstaða Wagn-
ers trúarlegs eðlis.í grein sinni
Trúarbrögð og list, ritar hann: „Við
vitum ástæðuna fyrir falli mann-
kynsins og gerum okkur einnig
grein fyrir nauðsyn þess'að frels-
ast... og því helgun við krafta
okkar því markmiði."
Wagner lést í Feneyjum af
hjartaáfalli, aðeins sjö mánuðum
eftir frumsýninguna á Parsifal. Með
þessu dularfulla verki kvaddi hann
heiminn, með verki sem ef til vili
má deila um en einnig hugsa sér
sem verðugan hápunkt á sérstæðu
lífsstarfi hans. Wagner var fjöl-
hæfur snillingur, einstrengingsleg-
ur með afbrigðum en umfram allt
gæddur ósigranlegri viljafestu.
* Hugmyndin um Gesamtkunstwerk
minnir nokkuð & „multi media“ hug-
myndir nútimans. — Pýð.
* Miðalda goðsögn um heilagan bolla eða
kaleik sem Kristur á að hafa drukkið af
i síðustu kvöldmáltíðinni og á einnig að
geyma siðustu blóðdropa hans. — Þýð.
Samtíma myndrísta af hátíðarleikhúsi Wagners í Bayreuth, Bæjaralandi.
ar, tekur verkið varla minna en
þijú ár,“ sagði Wagner.
í reynd liðu rúm tuttugu ár þar
til Hringurinn var fullgerður og
fluttur, í bænum Bayreuth í Bæj-
aralandi. Lúðvík II, konungur hafði
verið hjálplegur við að koma upp
leikhúsinu og til viðbótar höfðu
verið stofnuð Wagner-félög í Berlín,
Vínarborg og Leipzig. Með aðstoð
Lúðvíks hélt tónskáldið flölda tón-
leika til fjáröflunar. Honum tókst
að ljúka verkinu þrátt fyrir andlegt
andstreymi, m.a. af hálfu dagblað-
anna, en í einu þeirra birtist grein
eftir lækni sem taldi Wagner geð-
veikan. Við þetta verk hafði Wagner
verið leikhúshönnuður, ieikstjóri,
söngstjóri, hljómsveitarstjóri, um-
boðsmaður, biaðafulltrúi, textahöf-
undur og tónskáld. Til að forðast
athygli almennings kom Lúðvík
konungur með einkalest til há-
tíðarinnar og mælti tónskáldið sér
mót við hann á ákveðnum stað á
miðnætti. Vilhjálmur I keisari
Þýskalands kom einnig og var við-
staddur þessa sögulegu frumsýn-
ingu á Hringnum. „Eg trúði því
aidrei að þér tækist þetta," sagði
hann við Wagner. Draumsýn
skáldsins var orðin að veruleika og
enn í dag er Bayreyth „Mekka"
allra Wagneraðdáenda, þar sem
getur að heyra uppfærslur undir
stjóm afkomenda tónskáldsins, í
flutningi afburða listamanna.
Þýskur gagnrýnandi, Frömbgen
að nafni, ritaði árið 1929: „Með
rómantíkinni varð tónlistin tungu-
mál sem túlkaði allt, einnig viðhorf
listamannsins til veraldlegra fyrir-
bæra tilverunnar." Tónverk
Wagners hafa sérstöðu í sögu róm-
antískrar tónlistar, og er megin-
ástæðan líklega sú að fyrir honum
var tónlistin leið að settu marki en
ekki markmiðið sjálft, sem var fyrst
og fremst leikræn túlkun. Eins og
Beethoven var Wagner tónaljóð-
skáld, en hið leikræna í fímmtu
sinfóníu Beethovens varð til sem
hrein tónræn upplifun. Hins vegar
verður bæði að sjá og heyra Wagn-
er og reyndar að upplifa verk hans
með öllum skynfærum líkamans.
Sá sem skjmjar list hans (hvorki
orðið „hlustandi" né „áhorfandi" á
hér við) þarf að gefa sig listaverk-
inu algerlega á vald, eins og
einfaldur og hjátrúarfullur grískur
bóndi gæti hafa gert þegar hann
var nauðugur viljugur dreginn inn
í heima hinna fomu harmleikja
Evripídesar.
„Ég gerði hvað sem var til að
þjóna undir ástríður mínar. Um
tíma var ég tónlistarmaður, skáld,
stjómandi, hugmyndasmiður, fyrir-
lesari og hvað sem var. Segja má
að þá hafí ég verið braskandi fagur-
keri,“ ritaði Wagner í bréfí til Liszts.
Það er ekki hægt að horfa fram
hjá því að hann telur fyrst upp tón-
listarstörfín. Samt sem áður var það
á gmnni heimspekilegra hugmynda
sem hann réttlætti kenningar sínar.
Frumgerðir hugmyndanna vom frá
Ludvig von Feuerbach og því var
ritgerðin Das kunstwerk der Zuk-
unft (1850) tileinkuð Feuerbach.
„Það sem maðurinn er náttúmnni,
er listin manninum," staðhæfði
Wagner í grein þessari. Svo sem
náttúran getur af sér líf, skapar
maðurinn list. Samkvæmt þessu var
list ekki tilbúningur, heldur náttúr-
leg andleg upphafning, „náttúrleg
dyggð". Þá taldi Wagner enn frem-
ur að gagnvart Fom-Grikkjum
mættu nútíma menn fyrirverða sig
fyrir „ómerkilega menningu sína.
Með því að virða fyrir okkur glæsi-
lega menningu Grikkja læmm við
hvemig listaverk framtíðarinnar
eiga að vera“. Það er aðdáunarvert
að sjá Wagner fylgja hér sömu
stefnu og Flórensbúar sem tvö
hundmð og fímmtíu ámm fyrr
sköpuðu óperuna. Líta má á hann
sem endurbótasinna, eins og Gluck
sem hann dáði og kynnti sér ræki-
lega. Markmið Wagners var að gera
hellenska list sem mannlegasta og
reyna að fínna þá formgerð sem
hentaði stórbrotinni og alþjóðlegri
list framtíðarinnar.
Þrátt fyrir ritleikni Wagners var
rétt að líta fyrst og fremst á hann
sem tónlistarmann. Samkvæmt
kenningum sínum gat hann jafnvel
komist að þeirri niðurstöðu að tón-
list væri háleitust allra listgreina
heimsins. í þessu hefði heimspek-
ingurinn Schopenhauer stutt hann,
þó hann væri nær ávallt andstæður
honum í skoðunum. Schopenhauer
taldi tónlistina áhrifameiri en orð,
en sammna tónlistar og orða kall-
aði hann „hjónaband prinsessu og
betlara“. Það hásæti sem tónlist
skipaði hjá rómantískum heimspek-
ingum var vegna áhrifamáttar
hennar í túlkun þess sem annars
varð ekki lýst með orðum. Schopen-
hauer taldi tónlistina bera í sér
innsta eðli tilfínninganna og af-
hjúpa launhelgar mannsviljans.
Að lokum er rétt að huga að
tónsmíðatækni Wagners. Þar sem
líðandi leikverksins skyldi vera eðli-
leg, var ekki mögulegt að notast
við aríur eða annars konar af-
mörkuð „tónlistamúmer" í áætlun
hans um að skapa tóndramatískt
verk. Söngvarinn varð einnig að
vera leikari og túlkun hans leikrænt
sannfærandi. Þá var þátttaka
hljómsveitarinnar mikilvægur þátt-
ur í framvindu leikverksins, því að
hún flutti svonefnd „leiðsögustef",
mottó, eða tónhendingar sem vom
táknrænar fyrir persónur og ýmis
önnur atriði leikverksins, jafnvel
hugarástand persónanna. Þessi
leiðsögustef þjónuðu sem sannfær-
andi umfjöllun eða útskýring á því
sem var að gerast. Wagner nefndi
þetta fyrirbæri Grundthema. Hug-
myndin er mjög skyld idée fixe,
tækni þeirri er Berlioz notaði í
Draumórasinfóníunni.
Leiðsögustefin (Leimotuf) höfðu
marga kosti. Þau áttu sinn þátt í
að efla einingu verksins og gefa
því samfellda formskipan. Umfram
allt þýddi það að tónlistin var óijúf-
anlega tengd leikrænum átökum á
áhrifamikinn hátt. Það sem sást á

Galdra Loftur
40 sinnum í París
Hitti beint í hjartað, segir gagnrýnandi Figaros
Síðustu sýningum á Galdra Lofti
eftir Jóhann Siguijónsson lauk í
Arcane leikhúsinu i París sl.
mánudag eftir mikla velgengni.
Eftir frumsýninguna um miðjan
nóvember voru áformaðar 18
sýningar og gengu allar við góða
og sívaxandi aðsókn. í janúar
voru sýningar því aftur upp tekn-
ar og leikið i 22 skipti. Var
Galdra Lofti vel tekið og birtist
17. febrúar mjög lofsamlegur
dómur um sýninguna í stórblað-
inu Figaro undir fyrirsögninni
„Coup de Coeur“, sem tákar að
leikurinn hafi hitt beint i hjart-
að. Þar segir m.a. að Óskin, eins
og leikritið heitir á frönsku, sé
„fallegt islenskt stykki, sett á
svið af mikilli skynsemi og
dirfsku. Höfundurínn i ætt við
Ibsen og vissa sænska höftmda...
ungi leikhópurinn fullur af ást
til leikhússins og með virðingu
fyrir leiklistinni. Þarna sé verk
sem snerti kjarna lífsins. Kok-
teill sem hafi náð að slá i gegn.
Leikstjórinn Ragnheiður Ás-
geirsdóttir sagðist í stuttu símtali
hafa heyrt svipuð ummæli hjá öðr-
um leikhúsgestum. Kvaðst auðvitað
ákaflega ánægð með þetta og von-
ast jafnvel til að eitthvert framhald
verði á, þannig að farið verði með
Ragnheiður Ásgeirsdóttir
sýninguna út á land og jafnvel á
hátíð í Belgíu, sem þó væri ekki frá
gengið. Leiktjöld eru einföld og leik-
arar aðeins fjórir, svo það ætti að
geta hentað til þess. En sem fyrr
hefur verið frá skýrt var leikritið
stytt og aðeins fjórar persónur,
Steinunn sem leikin er af Sigríði
Gunnarsdóttur, Loftur, Dísa og Ól-
afur, sem leikin eru af frönskum
leikurum. Sagði Ragnheiður að þau
hefðu haldið áfram að æfa með
sýningunum í fyrri sýningarskorp-
unni og í hléinu og gert nokkrar
breytingar þannig að textinn kæmi
betur til skila, m.a. lækkað tóninn
en lagt áherslu á að undir byggi
falinn kraftur. Allir segðu að það
hefði skilað sér vel og margir leik-
húsgestir sögðu að leikurinn hefði
gripið þá í upphafi og textinn hald-
ið þeim til loka.
Leikstjóri frá Comedie Francaise,
André Steiger, kom á sýninguna
og varð hrifínn, fannst sýningin á
Galdra Lofti minna sig á kvikmynd
Carls Dreyers Orðið. Þessi leik-
stjóri, sem er svissneskur, er nú að
setja upp hjá Comedie Francaise
leikrit frá 17. öld eftir Jean Ratrou,
samtímamann Comeilles, og hefur
Ragnheiður unnið með honum og
aðstoðað gegn um allan undirbún-
inginn sem „stagier", nokkurs kon-
ar lærlingur. En mjög mikils vert
er að vera kominn með tæmar inn
fyrir þröskuldinn í þessu virðulega
fræga leikhúsi, enda stendur til
framhald í einhverri mynd nú, þeg-
ar þetta leikrit verður frumsýnt.
Gagnrýnandi Figaros segir að
leiksýninpn hafi komið sér ánægju-
lega á óvart. Hann sæki þetta leik-
hús oftast af skyldurækni fremur
en sér til ánægju. Að auki hafí
þama verið á ferð íslenskir lista-
menn. Hann skrifar að með engu
öðru en ósvikinni vinnu leikaranna,
skarpri lýsingu, fáum leikmunum
og rými sem nýtt sé út í æsar ná-
ist beint að hjarta þessa drama
Jóhanns Siguijóssonar, þar sem
kröfuharður maður og ásóttur af
hinu illa heyi harða baráttu milli
ástar og glötunar: „Rétt er það!
leikendaramir em ungir, en þeir
ná til kjamans. Maður gengur ekki
samur maður út.“ - E.Pá.