Morgunblaðið - 20.08.1988, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. ÁGÚST 1988
eftir Einar Pálsson
Árið 1963 héldu nokkrir helztu
málfræðingar íslendinga erindi í
útvarp um íslenzkt mál. Mér þótti
þessi erindi stórfróðleg fyrir ýmissa
hluta sakir, og þó ef til vill einkum
vegna þeirra þátta íslenzks máls,
sem þar var sleppt. Ég hafði þá
alllengi stundað þær athuganir, sem
lesandinn þekkir væntanlega bezt
undir heitinu RÍM (Rætur íslenzkr-
ar menningar), og kemst nú þama
að því, mér til furðu, að þær gátur
sem ég hafði talið örðugastar og
brýnastar í íslenzkum fræðum, voru
ekki nefndar á nafn.
Þeir fræðimenn, sem þarna um
ræðir, voru engir undirmálsmenn;
þetta voru þeir Jakob Benediktsson,
dr. phil., orðabókarritstjóri, Halldór
Halldórsson dr. phil., prófessor í
íslenzku við HÍ, Hreinn Benedikts-
son Ph.D., prófessor í málvísindum
við HÍ og Asgeir Blöndal Magnús-
son cand. mag., síðar orðabókarrit-
stjóri. Voru fýrirlestrar þessir gefn-
ir út á bók af Almenna bókafélag-
inu undir heitinu „Þættir um
íslenzkt mál“ árið 1964 og ritstýrði
Halldór Halldórsson verkinu. Gerði
ég lauslegar athuganir við alla fyr-
irlestrana og sóttist eftir því síðar
að fá að rökræða hin örðugri við-
fangsefnin við heimspekideild HÍ.
Þeirri ósk var hafnað, eins og allir
vita, og varð þar engum fortölum
beitt.
Skömmu áður en Ásgeir Blöndal
Magnússon lézt (það mun hafa ver-
ið árið 1986) hitti ég hann á götu
og hóf máls á þeim rökræðum sem
bannaðar voru fyrir löngu. Kom þá
í ljós, að hann hafði enga hugmynd
um hvað ég var að fara, og skýrði
hann mér frá því vífilengjulaust,
að sig hefði ekki grunað, hvað'það
var sem mig langaði að ræða við
þá félaga forðum.
Skoðanir Ásgeirs Blöndal
Svo vill til, að mér þótti Ásgeir
Blöndal Magnússon setja fram þau
viðhorf í umræddum fyrirlestrum,
sem komust næst því sem ég taldi
rétt. Nú skyldi enginn ætla, að
þama sé dómur upp kveðinn yfir
þeim mönnum, sem fremstir standa
í málvísindum Islendinga; hitt hefur
ekki breytzt, að efnið á við í dag
engu síður en fyrir fjórðungi aldar.
Það sem um er að ræða er einfald-
lega þekkingargapið mikla í mati á
goðsögnum og táknmáli þeirra.
Athugasemdir þær sem ég hafði
vonazt eftir að rökræða eru geymd-
ar í vinnubók sem nefnd er „Nor-
rænt mál og túlkun þess“ og skipt
í 52 athugagreinar. Ég tók fram
þessi gömlu blöð um daginn og sá
þá, að mér hafði þótt sakleysisleg
spuming Ásgeirs Blöndal hitta í
mark:
„Hvað vitum við í reynd um orða-
forða fornmálsins og þá einkum
landnáms- og sögualdar, og hvað
getum við áætlað eftir líkum?“
(sl60).
Ásgeir Blöndal kemur þarna að
kjama málsins; annars vegar spyr
hartn um það hvað við vitum í reynd
og hins vegar hvað ætla má af
líkum. „Þegar menn spyrja svo,
ætti þeim að vejtast auðvelt að
skilja forsendur RIM,“ hef ég skrif-
að í athugagreinina. Ásgeiri Blönd-
al er ljóst, að annars vegar má
beita „almennum röksemdum út frá
sannreyndum eða sennilegum for-
sendum“ (ss) og hins vegar öðmm
röksemdum, sem mönnum kynnu
eigi að vera ljósar. Hugsanlegar
forsendur byggðar á rannsókn hug-
myndafræði em þá augljóslega ekki
útilokaðar í röksemdafærslunni. Ein
gmndvallarhugsun RIM er sú, að
okkur beri ekki að nema staðar
andspænis torskildu táknmáli fornu
heldur ráðast að því með hug-
myndafræði að vopni. Þetta þekkir
væntanlega hver sá sem á annað
borð leggur það á sig að lesa þessa
grein. Mikilvægustu orð Ásgeirs
Blöndal frá sjónarmiði RÍM em
þannig þau er hann viðhefur um
vissa leið til rannsóknar á vand-
ráðnum textastöðum fornum:
„En sú leið er engu að síður fróð-
leg og getur vakið spurningar, sem
annars hefði ekki verið spurt, og
bent á úrlausnarefni, sem okkur
hefði ella sézt yfir.“ (sl73).
Það sem ég óskaði að gera um
árið var að spyrja spurninga, sem
eigi hafði áður verið spurt, og að
benda á úrlausnarefni, sem íslenzk-
um málfræðingum hefði ella sést
yfir. Árið 1988 er hins vegar óþarft
að nota viðtengingarhátt þama;
íslenskum málfræðingum hefur ein-
faldlega sézt yfir einhver mikilvæg-
ustu atriði íslenzkrar málsögu. Ás-
geir Blöndal Magnússon lýsti _sig í
raun sammála forsendum RIM í
erindi sínu — en hafði, að eigin
sögn, ekki hugmynd um, að þetta
hefði verið erindi mitt við heim-
spekideild þegar neitað var um
málfrelsið.
Nú eru íslenzkufræðingar að
sjálfsögðu ekki skuldbundnir til að
rökræða fræði sín við tungumála-
kennara úti í bæ, svo að þar við
sat. En ólíkt væri umhorfs nú í
heimspekideildinni, ef leyft hefði
verið að spyija mikilvægustu spum-
inganna á sjöunda áratugnum, að
ekki sé minnzt á rökræður um þau
úrlausnarefni, sem málfræðingum
hefur svo greinilega sézt yfir und-
anfama áratugi. Þótt heimspeki-
deildin hafi vissulega gert mér erf-
itt fyrir, er það smámunir miðað
við það, hvílíkar byrðar yfirsjónin
hefur lagt á íslenzkufræðinga. Mað-
ur hittir varla einn slíkan svo, að
hann standi ekki forviða. Enda eðli-
legt: Þegar gmndvallarspurningar
em ekki rökræddar gliðnar fóturinn
undan greininni. Eftir situr slíkt
tómarúm, að háskólinn hefur
neyðzt til að lýsa sig ófæran um
að kryfja efnið. Er það þó vægast
sagt torskilið; svar sem virðist and-
vana fætt úr geldum kviði ráðleys-
is. Eða hver trúir því, að meistarar
málsins guggni andspænis rök-
leiðslu er varðar sjálfsögðustu
spumingar íslenzkra fræða?
Handritarýnin
Það umræðuefni sem hér er tæpt
á hefur snúizt svo, að það jaðrar
við feimnismál. Ekkert var fjær
mér, þá er ég sóttist eftir að rök-
ræða táknmál forðum, en að kasta
rýrð á mikilhæfa fræðimenn. Eng-
inn efar, að vér Islendingar eigum
sérfræðinga sem kunna að fást við
málfræði og handritarýni. Tveir eða
þrír þeirra em vafalaust frábærir.
Sá er einfaldlega ekki mergurinn
málsins. Það sem þarfnaðist rann-
sóknar fyrir fjórðungi aldar, var það
sem EKKI hafði áður verið rannsak-
að — það sem fræðimönnum hafði
láðst að gaumgæfa. Líkt er sem
gjörvöll stétt íslenzkra málfræðinga
hafi verið haldin meinloku hvað
þetta snertir, meinloku sem ryðja
þurfti brott.
í rannsóknum á íslenzku máli er
brotalöm, sem opnazt hefur vegna
þess, að íslenzkufræðingar hafa
ekki rannsakað fornt táknmál. Eng-
inn krefst þess af mönnunum að
þeir nái árangri á svipstundu, enn
síður að þeir gagnþekki þær hug-
myndir mannfræðinnar sem krafizt
er. Hins vegar þýðir ekki lengur
að láta sem brotalömin sé heil smíð.
Nú nýlega hef ég rannsakað eitt
mikilvægt verk íslendingasagna,
Hrafnkels sögu Freysgoða, með
sérstakri hliðsjón af hugsanlegum
táknmálsmerkingum textans. Mun
óhætt að fullyrða, að vart nokkur
hlutur sem máli skiptir í þeirri rann-
sókn hefur komið fram áður. Ég
hef borið saman táknmálið, lið fyrir
lið, línu fýrir línu, og athugað hvað
aðrir fræðimenn hafa lesið út úr
textanum. Er skemmst frá þvi að
segja, að enginn fræðimaður hefur
áður krufið textann með þá tilgátu
að leiðarljósi, að táknmál kunni að
búa að baki — það ég viti. Þrír
fræðimenn komast næst því, G.
Turville-Petre, Anne Holtsmark og
Dietrich Hofmann, en þau nema öll
staðar andspænis skilningsmúm-
um. í raun getur sennilega enginn
nema íslendingur unnið svona verk.
En segja má, að táknmál Hrafn-
kötlu fullkomni skilning á táknmáli
Gret.tis sögu og Njálu; gjörvallur
vefur þessara þriggja sagna — auk
tveggja tuga annarra — myndar
heild. Nú eiga menn vafalítið eftir
að leggja ferskar áherzlur og end-
umýja skilning á því sem þarna er
grafíð upp, en það breytir ekki því,
að íslendingar hefðu betur spurt
þeirra spurninga sem þarna getur
að líta tveim áratugum fyrr. Þá
hefði margur losnað við skrýtna
ritsmíð.
Textafræði
Það sem starfsmenn Árnastofn-
unar hafa sérhæft sig í er texta-
fræði. Áíá til einföldunar skipta
þeirri grein í tvennt, útgáfustarf-
semi annars vegar, textaskýringar
hins vegar. Fáir munu efa, að
starfsmenn Árnastofnunar kunni
vel tif verka i útgáfustarfsemi. Er
sú iðja þeirra, handritalestur og
handritasamanburður algjör for-
senda túlkunar á texta. Fer þannig
ekki milli mála, að textafræðingar
Ámastofnunar em ómissandi með
öllu, enda dettur væntanlega eng-
um annað í hug. Vandinn upphefst,
þá er menn hyggja að skýringum
texta. Jakob Benediktsson túlkaði
það mál rúmt í ritinu „Mál og túlk-
un“ sem út kom hjá Almenna bóka-
félaginu árið 1981. Það verkefni
að skýra texta telur hann „bæði
skýringar á einstökum orðum og
efnislegar skýringar, enn fremur
rannsóknir á samhengi textans við
aðra texta, heimildum hans og
uppruna." (sl9). Þetta er viðamikil
stefnuyfírlýsing þótt stutt sé, og
er skemmst frá því að segja, að ég
hygg vandræði íslenzkra fræða ekki
sízt eiga rætur að rekja til þess
viðhorfs sem þar kemur fram. Nú
á dögum nær hreinlega enginn einn
maður svo valdi á öllu rannsóknar-
efni fomaldar og miðalda, að hön-
um sé ætlandi tæmandi skilgreining
á merkingum texta — auk þekking-
ar á stafkrókum textarýninnar. Á
þessi annmarki eigi einasta við um
textarýnendur, heldur og um orða-
bókarmenn, þá sem viða að sér orð-
um, rýna í merkingar þeirra, safna
á bók og bera saman orðsifjar.
Verk þessa fólks er ómetanlegt og
bein undirstaða annars sem unnið
er í athugun á fornum merkingum.
Málfræðingar jafnt sem textafræð-
ingar em hornsteinninn í fræðum
Islendinga. Allt um það — eða
kannski þess vegna — eiga orð
Ásgeirs Blöndal Magnússonar hvað
átakanlegast við, þá er vér hyggjum
að túlkunartilraunum þessara
manna við útgáfu íslenzkra forn-
rita. Þar skortir einfaldlega, að
nýrra spuminga sé spurt, og að
bent sé á úrlausnarefni, sem mál-
fræðingum hefur til þessa sézt yfir.
Hvað vitum vér í RÉYND og hvað
getum vér ÁÆTLAÐ EFTIR LÍK-
UM, eins og Ásgeir Blöndal spurði
forðum. Og hvetjar eru þær for-
sendur sem teljast sennilegar — þá
er vér metum hugmyndaheim sem
vart hefur verið rannsakaður svo
neinu nemi? Eftir lestur meginhluta
þeirra greina, sem um efnið hafa
verið ritaðar á íslenzku, sýnist mér
fátt ljósara en það, að einskis hefðu
íslenzkufræðingar háskólans
þarfnazt eins og nýrra spuminga,
ferskra úrlausnarefna. En, svo sem
vér vitum öll, völdu þeir annan kost.
Hin forna notkun orðanna philo-
logia og philologus fengu merking-
una „túlkun og túlkandi bókmenn-
talegra fræða“ á fýrstu öldum
kristni, og er hér vitnað í Jakob
Benediktsson. Mér sýnist sem þessi
foma orðnotkun og samsömun
hennar við starfsemi íslenzkra
textarýnenda og orðabókarmanna
hafi valdið tilvistarkreppu í grein-
unum. Þar kemur það einkum til,
að þeir sem þessi fræði stunda telja
sig ekki aðeins eiga eins konar
fmmburðarrétt til túlkunar fom-
rita, heldur er líkt sem þeir telji að
þeim beri beinlínis skylda til að
kunna torveld fræði sem þeim em
í raun gjörsamlega framandi. Sú
spuming hlýtur að vakna, hvort
lægð norrænna fræða eigi ekki
rætur að rekja til þessa örlagaríka
misskilnings.
Þekking textaf ræðingsins
Svo sem vænta má hefur Jakob
Benediktssyni orðið mjög hugsað
til torskilinna og óskiljanlegra staða
í handritum, þar sem engin tiltök
em „að vita hvað í fmmriti hefur
staðið" (srs30). Þar sem svo háttar
telur Jakob þörf á tilgátum — en
þær verða „að styðjast við skynsam-
lejg rök“ (ss). Hvað em „skynsamleg
rök“ til greiningar á efniviði, sem
enginn hefur rakið til rótar? Þessi
spuming verður því áleitnari sem
Jakob ræðir þama dirfsku og var-
kámi í tilgátusmíð. Þykir honum
til dæmis sem klassískir fílólógar
hafi verið „æði djarfir í tilgátum"
(ss) hér áður, en að þeir hafi orðið
„varkárari" á síðari tímum. Notar
Jakob þar orðið „varkárari" aug-
ljóslega í jákvæðri merkingu. Þarna
rekur mig í rogastanz, því að helzta
einkenni á túlkun texta hjá meiri-
hluta íslenzkufræðinga þykir mér
einmitt vera óvarkárni, sem stund-
um jaðrar við fífldirfsku. Þetta
skilja hins vegar ekki allir sem
vanizt hafa barnaskap nítjándu ald-
ar í túlkun.
Mikilvægasta athugasemd Jak-
obs Benediktssonar vegna þess
máls sem hér er til umræðu, em
þó e.t.v. þau orð er hér fara á eftir:
„Textafræðingur sem rannsakað
hefur allar heimildir textans hefur
vitaskuld orðið að reyna að skilja
hann til hlítar og hefur þess vegna
betri aðstöðu til þess að skýra hann
en flestir aðrir, hann á að búa yfir
þeirri þekkingu á málfræði, sögu
og bókmenntum að hann verði
skilningsríkasti lésandi textans og
geti miðlað öðmm af skilningi
sínum.“ (srs33).
Þetta er sett á þrykk árið 1981,
svo að það kemur fyrir almennings-
sjónir hálfum öðmm áratug eftir
að þeim sem þetta ritar hafði verið
forboðið að ræða slík efni opinskátt
við heimspekideild háskólans. At-
hugasemdinni er skotið inn í al-
menna ritgerð, svona nánast eins
og tilviljun valdi, og líkt sem það
þarfnist ekki umræðu.
Það mál þarfnast umræðu.
Sannleikurinn er sá, að þessi af-
staða er eigi einasta óheppileg held-
ur mjög ósanngjörn gagnvart þeim
er rannsaka foma texta. Víst mætt-
um vér óska þess, að textafræðing-
urinn byggi yfir þeirri þekkingu á
málfræði, sögu og bókmenntum,
að hann yrði skilningsríkasti lesandi
textans; reynslan sýnir hins vegar
ótvírætt, að oftast skortir mjög á
að hann geti túlkað fornan efnivið.
Einkum er þetta augljóst, þegar
fram koma athuganir á nýjum svið-
um, svo sem þá spurt er hver hluti
textans sé sagnfræðilegs eðlis og
hver hluti hans sé annarrar tegund-
ar. Á yfirborðinu kynni að virðast
sem handritarýnir hefði beztar for-
sendur til að meta slíkt efni; mér
er hins vegar ekki kunnugt um einn
einasta slíkan sem unnið hefur af
fullri alvöru að goðfræðilegum
minnum íslenzkra fornrita, hvað þá
skilið þau „til hlítar".
Orð Jónasar Kristjánssonar
Jónas Kristjánsson er æðstur og
efstur íslenzkra handritarýna, for-
stöðumaður Stofnunar Árna Magn-
ússonar. Jónas sendi frá sér rann-
sókn á Fóstbræðra sögu árið 1972
og kveðst hafa sýslað við verkið
hálfan annan áratug áður en það
er út gefið. Nú skyldi maður ætla,
að Jónas eyddi allmiklu rými í að
útskýra uppruna Fóstbræðra sögu,
hugsanleg munnmæli sem hún er á
reist, ritaðar heimildir ellegar ann-
ars konar fyrirmyndir. Svo bregður
hins vegar við, að Jónas kveður upp
úr með það í formála, að þarna sé
um mjög „torvelt" verk að ræða,
enda séu öruggar sannanir fyrir
munnmælasögnum „torfundnar".
Tortryggja menn ýmislegt í rituðum
heimildum, og að auki þarf að taka
tillit til stílbragða. En ber þá að
sleppa sjálfri spurningunni? Um það
kemst Jónas Kristjánsson svo að
orði:
„Ég hafði fyrir öndverðu ætlað
að skyggnast nokkuð eftir munn-
mælasögnum að baki Fóstbræðra
sögu, þótt það væri raunar mjög
svo sjálfstætt rannsóknarefni. En
athugun handrita og vísna og sam-
anburður sögunnar við önnur rit
reyndist fyrirferðarmeiri en ég
hafði vænzt, og þegar þessu lauk
var bókin orðin ærið stór. Lái mér
þá hver sem vill: ég var feginn að
sá þáttur hinnar fyrirhuguðu rann-
sóknar sem torveldastur var við-
fangs, skyldi með eðlilegum hætti
falla utan við aðalumgjörð bókar-
innar!“
Þarna höfum vér það svart á
hvítu: sjálfur forstöðumaður Árna-
stofnunar þakkar guði fyrir, að
hann losnar „með eðlilegum hætti“
undan því að kljást við þann þátt
rannsóknarinnar sem hann sjálfur
telur torveldastan viðfangs! Verður
hreint ekki séð, að Jónasi Kristjáns-
syni þyki skilgreining Jakobs Bene-
diktssonar hér að framan heppileg-
ust á starfsvettvangi sínum, enda
mála sannast, að þarna er um „mjög
svo sjálfstætt rannsóknarefni“ að
ræða.
En hví þá ekki að skipta rann-
sókninni milli þeirra sem huga að
textarýni og hinna sem leggja meg-
ináherzluna á túlkun hinna torveldu
viðfangsefna?