Morgunblaðið - 20.08.1988, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. ÁGÚST 1988
B 3
Svo er að sjá sem andi norræn-
unnar hafi kafnað í þessum flösku-
stút.
íslenzk menning
Sigurður Nordal var sammála
Jónasi Kristjánssyni um örðugleika
í túlkun fomrita. í mestu rannsókn
sem hann lét frá sér fara um þau
efni — Hrafnkötlu árið 1940 —
kemst hann svo að orði:
„Grunsemdir gilda lítið gagnvart
svona verki, því að hvar gengur
hnífur rannsóknanna í það?“ (s5)
Og hann heldur áfram:
„I þessu yfirliti hef ég neyðzt til
að halda fram þeim skoðunum um
eðli og uppruna sagnanna, sem ég
tel réttar, þó að rúmið hafi ekki
leyft að rökstyðja þær nema að litlu
leyti og þær geti því oft litið út
fyrir að vera staðlitlar fullyrðingar.
Þessar skoðanir koma ekki einung-
is í bága við trú flestra fyrri tíma
fræðimanna og almennings á Is-
landi á sannindi sagnanna, heldur
líka við það álit, sem almennt er
nú ríkjandi meðal erlendra fræði-
manna um traustleik hinna munn-
legu sögusagna og meðferð sögurit-
ara á efninu. Það má búast við, að
þeim verði ekki tekið með þögn og
þolinmæði. En það er gagnslaust
að karpa um jafnflókið rannsóknar-
efni með almennum hugleiðingum
og dæmum gripnum af handahófi
héðan og handan. Allar bollalegg-
ingar um íslendinga sögur yfirleitt
hljóta að svífa í lausu lofti, þangað
til þær sögur, sem unnt er að lesa
sæmilega niður í kjölinn, hafa verið
krufðar hver út af fyrir sig.“
(s6—7).
Nordal kemst ekki svo langt.
Hann greinir sundur hinn íslenzka
sagnfræði- og ætta-þátt Hrafnkötlu
og kemst að því, að sagan sé „tóm-
ur skáldskapur" (sl5). En á hveiju
er hún þá byggð? Þar strandar Sig-
urður Nordal — og sérhver spor-
göngumaður hans. Þannig eigum
vér á prenti yfirlýsingu mesta bók-
menntafræðings er um fomsögum-
ar fjallaði auk hins æðsta handrita-
rýnis þess efnis, að túlkun íslend-
ingasagna sé þeim t raun ofviða.
Flestar bollaleggingar norrænu-
manna um íslendingasögur hafa
þannig svifið í lausu lofti síðastliðna
hálfa öld. Þetta er ekki minn dómur
heldur Nordals. Viðamestu rann-
sóknimar þetta tímabil hefur Her-
mann Pálsson gert í Edinborg. Það
bjargaði því að eitthvað var unnið,
að Edinborgarháskóli skaut skjóls-
húsi yfir Hermann. Hins vegar hef-
ur Hermann illu heili rígbundið sig
við samanburð á rituðum heimildum
hin síðari árin og sleppt að ræða
mikilvæg gögn annarrar tegundar.
Og framhaldið hjá Nordal verður
lítt rakið, því að hann sendi aldrei
frá sér það verkið sem beðið var
eftir með mestri eftirvæntingu: ís-
lenzka menningu. Þetta stórvirki,
sem boðað var með lúðraþyt og
söng sá aldrei dagsins ljós. Hvers
vegna? Ég fæ ekki séð annað en
Nordal svari því sjálfúr í framan-
greindum tilvitnunum.
Uppgjöfin
Kjarni þessa máls er sá, að eng-
inn textafræðingur getur talið sig
hafa rannsakað „allar heimildir
textans" ef hann hefur látið sér
sjást yfir hugsanlegt táknmál
fomra menningarheiida. Sama máli
gegnir um torskilin orð sem slík:
ef textarýnirinn gerir sér enga grein
fyrir því, að dýpri merking kann
að leynast í fjölda máleininga sem
hann skilur að nútíðarhætti, hefur
hann vitaskuld ekki rannsakað „all-
ar heimildir textans“. Hann hefur
gert tvennt: annars vegar rannsak-
að stafkróka, orðsiflar, sagnfræði,
ættir og aðra menningarhætti sam-
kvæmt viðteknum aðferðum, hins
vegar hefur hann blekkt sjálfan sig.
Og þá fer að reynast djúpt á
„skilningsríkasa lesanda textans“.
Sá sem þetta ritar hefur eytt
allnokkrum tíma í að ráða tákn-
mál. Niðurstöðumar af þeim rann-
sóknum benda skelfílega oft til
þess, að norrænumenn sofi, þá er
þeir hyggja sig „skilningsríkustu
lesendur textans". Sannleikurinn
er sá, að íslenzkufræðingar virðast
enn ekki skilja hvað það er sem
þeim hefur láðst að rannsaka. Svo
skrýtið er þetta, að þeir sýnast
koma af fjöllum, þegar minnzt er
á helztu viðmiðanir miðaldalær-
dóma. Fleygletur Súmera skilja
þeir, slíkt ið sama helgiletur Egypta
— það er að segja: þeir skilja, að
þeir skilja ekki þessar leturtegund-
ir, þar sem þær em þeim framandi
og augljóslega gjörólíkar því letri
sem þeir hafa vanizt á íslenzku
bókfelli. Táknmál íslenzkra fomrita
kemur þeim hins vegar svo mjög á
óvart af því, að þeir hugðu sig
skilja sjálf orðin — sem þeir í raun
botnuðu hvorki upp né niður í. Þeir
lögðu nútímamerkingar í foma
hugsun. Mér datt í hug samlíking,
þegar Sovétríkin léku knattspymu
hér um daginn í búningum merktum
CCCP. Skákblinda norrænumanna
felst í því, að þeir telja sig skilja
þessa stafi — i hliðstæðu — sem
CCCP. Spyijið síðan einhvem sem
þekkir letur það sem notað er þar
eystra og hann mun lesa CCCP sem
SSSR. Þetta dæmi er í raun fjarska
hliðstætt meinloku heimspekideild-
ar: með því að banna rannsókn á
hugsanlegum eldri merkingum
táknmáls loka starfsmenn háskól-
ans fyrir skilningarvitin. Neyðarúr-
ræðið verður síðan, sem jafnan þar
sem menn treystast ekki til að
leggja sjálfstætt mat á verkefni,
að leita til útlendinga um staðfest-
ingu á eldri trú norrænunnar.
Nokkrir slíkir eru til, aldir upp í
hefð svonefndrar „bókmenntarann-
sóknar" og þeir gera vafalaust það
sem þeir megna í lokaðri stöðu.
Gallinn er einungis sá, að flestir
þeirra em ámóta utangátta og
íslenskufræðingar í táknmálinu,
enda grunar þá ekki yfirlýsta af-
stöðu heimspekideildar — þess efn-
is, að enginn við háskólann sé fær
um að rökræða sík efni — þeir
hyggja íslenzka norrænumenn hafa
rannsakað þessi mál ofan í Iq'ölinn.
Því er fátt þangað að sækja, enda
íslendinga sjálfra að ráða gátur
eigin menningarsögu.
Ólíkt höfumst vér að
íslenzkufræðingar mega muna
tímana fyenna. Hér áður áttu þeir
vonina, þá von, sem þeir sjálfir
hafa nú lýst tálvon, sem sé, að þeim
tækist að túlka íslenzk fomrit með
aðstoð hinnar gömlu fílólógíu einnar
saman. Allir sem einn eru þeir nú
sammála um að þetta sé ekki rétt.
Hver á fætur öðrum heykjast þeir
á túlkun fomrita; jafnvel Einar
Ólafur Sveinsson skilaði ekki marg-
boðuðu og og bráðnauðsynlegu rit-
verki um fomsögumar. Ljóðurinn á
ráði heimspekideildar er sá, að árið
1988 hafa íslendingar ekki leyfí til
að haga háskólastarfi þann veg.
Þeir hafa fengið handritin heim.
Og þeir hafa gefið það eindregið í
skyn, að handritin skyldu endur-
heimt einmitt til að örva nýjar rann-
sóknir á nýjum sviðum. Staðreynd-
irnar sýna annað: að heimspeki-
deildin hefur unnið markvisst gegn
nýjum rannsóknum á nýjum svið-
um. Fádæma þrautseigju og brenn-
andi hugsjón sýnist þurfa til að
standa svo að verki.
Vel og illa
Nú skulum vér endurtaka upp-
hafið. Það sem háskólinn gerði vel
er ættað frá hefðbundinni fílólógíu.
Við háskólann er lesinn frumtexti,
þar er hugað að orðsifjum, skáld-
skap, sagnfræði og ættrakningu,
einatt að staðfræði. Það sem há-
skóiinn gerir ekki vel — raunar
svo, að nálgast karíkatúr — er að
túlka hugmyndafræði og fomt
táknmál. Má raunar segja, að sú
grein sé vart til á þeim bæ. Sjálfur
hef ég reynt að troða ekki deildinni
um tær; valið vandlega þau rann-
sóknarsvið, sem norrænumenn hafa
EKKI stundað. Þetta hefur ekki
borið neinn árangur. Heimspeki-
deildin hefur, að eigin sögn, ekki
treyst sér til að rökræða þau efni.
Og það svar þykir við hæfi.
Augljóst má sýnast, að þar sem
rökræður em bannaðar koma menn
af fjöllum þegar lausnir birtast á
örðugum úrlausnarefnum. Þá geta
menn sagt með sanni, að þeir viti
ekki um hvað efnið snúist — enda
hafí þeir ekki vitað hvað það var
sem bannað var að rökræða forðum.
Þetta á ekki að vera sneið til ein-
staklings, heldur athugasemd al-
menns eðiis. Það sem ég hef setið
við er að reikna út hugmyndafræði
af fomum textum, grein sem flest-
ir ef ekki allir norrænir fílólógai
hafa talið sér ofviða. Harmleikui
þess máls, eins og hann snýr við
mér, virðist þannig hrein tragi-
kómedía. Eigi fæ ég þó séð, að þau
örlög komist í hálfkvisti við þann
harmleik sem Háskóli íslands hefur
bakað sjálfum sér. Háskólinn sem
er siðferðilega skuldbundinn til að
örva rannsóknir á íslenzkri menn-
ingarsögu virðist telja sér standa
bein ógn af nýjum viðhÍOTfum, fersk-
um rannsóknaraðferðum, óvenju-
legum efnistökum og — einkum og
sér í lagi — óvæntum lausnum.
En svo er háttað fræðum, að
lausnimar verða eigi aftur -teknar.
Þær liggja fyrir á bók — raunar á
sjö bókum, sem enn er ósvarað. Þar
eru krufðar fomar arfsagnir og
merkinga leitað, af þeim sjömflna-
stígvélum verður sú niðurstaða eigi
auðdregnust, að norrænumenn hafi
kmfið „állar heimildir textans" í
fomritum vomm. Enda vekur stað-
an nú jafnvel vofur fortíðar til fflós-
ófiskra bollalegginga.
Staðan nú
Sigurður Nordal og Einar Ólafur
Sveinsson hafa hvorki verið flokk-
aðir sem málfræðingar né handrita-
rýnar. Þeir vom bókmenntamenn.
Samt tókst þeim ekki að finna
lausnir á vanda túlkunar; hvomgum
auðnaðist að ljúka því verki sem
boðað var og mestu skipti. Þetta
vom ástsælir menn, og mikið mega
íslendingar þakka fyrir að hafa átt
þá, en það breytir engu um þessa
staðreynd. Vér höfum heyrt and-
varp Jónasar Kristjánssonar; staðan
nú er einfaldlega sú, að engum
starfsmanni háskólans hefur
auðnazt að leysa helztu gátur sem
við blasa í eiztu menningarsögu
íslendinga. Þessa stöðu mála verða
íslendingar að horfast í augu við.
Norrænumönnum er m.ö.o. engin
launung á þvi sjálfum, að rannsókn
íslenzkra arfsagna hefur verið þeim
ofraun. Orsakar er vafalaust að
leita í þeirri staðreynd, að þeir snið-
gengu örðugustu og biýnustu gátur
efniviðarins; þekkingargapið mikla
er staðreynd, sem háskólinn neyðist
til að gangast við. En þekkingargap
brúar enginn með því að sniðganga
helztu röksemdir ellegar að kasta
á glæ forsendum sem líklegar em
til úrlausna. Og, svo sem öllum má
ljóst vera, er ein helzta orsök vand-
ans að sjálfsögðu sú, að bannað
hefur verið að spyija spuminga sem
áður hefur ekki verið spurt og að
benda á úrlausnarefni, sem háskól-
anum hefur til þessa sézt yfir. Þeg-
ar ekki er leyft að spyija sezt mein-
lokan að sem varanlegt innanmein.
Ásgeir Blöndal Magnússon sá,
að unnt var að áætla margt um
fomt mál eftir líkum. Hann skildi,
að þörf var á nýjum tilgátum, þar
sem rannsóknir hafði rekið í strand.
Það sem núverandi heimspekideild
virðist ekki ljóst, er, að „skynsam-
leg rök“ em eigi þau er felast í
hugmyndaheimi nútímans heldur
þau er felast í hugmyndafræði horf-
inna tímaskeiða. Háskólanum ber
því að viðurkenna afdráttarlaust,
að þama er um „mjög sjálfstætt
rannsóknarefni að ræða“. Þegar sú
afstaða hefur verið tekin verður
vandinn ekki sárt umkvörtunarefni
heldur — einmitt — sjálfstætt rann-
sóknarefni, þar sem beitt er nýjum
aðferðum, óvæntu sjónarhomi. Eðli
og uppmna íslendingasagna skilja
menn einfaldlega ekki fyrr en glímt
hefur verið við táknmál þeirra. Eða
hví skyldu menn gleyma biýningu
Nordals?: Nauðsyn ber til að rann-
saka ALLAR HEIMILDIR TEXT-
ANS. Það hefur ekki verið gert —
varla reynt.
Háskólinn í Árósum sendi út um
það tilkynningu í fyrra, að hin
gamla norræna væri í raun fyrir
bí og að nú þyrfti að hefja allar
rannsóknir á ný frá gmnni. Bjame
Fidjestöl, prófessor í Bergen, lýsti
því yfir árið 1983, að norrænumenn
hefðu ekkert komizt áleiðis í rann-
sóknum á arfsögnum íslendinga
síðustu fjörytíu árin, eða allt frá
ritgerð Sigurðar Nordal um Hrafn-
kötlu.
Háskóli íslands ber fulla ábyrgð
á þessu ástandi.
JÓHANN HJÁLMARSSON
SKRIFAR FRÁ SPÁNI
Meiraum
Þegar þetta er skrifað (26. júlí) berast þær fréttir frá
Madrid að skáidið Dámaso Alonso hafi verið lagður inn
á sjúkrahús þungt haldinn. Þetta kemur ekki beinlínis á óvart
því að nú em liðin áttatíu og níu ár siðan skáldið sá dagsins ljós
í Madrid.
Dámaso Alonso var líkt og Vicente Aleixandre um kyrrt á
Spáni eftir sigur falangista í borgarastyijöldinni. Hann hafði
ekki frekar en Aleixandre gefið út neinar varasamar pólitískar
yfirlýsingar, en unað lífi sínu í spekt meðal bóka og fengist
við að kenna bókmenntir. Alonso var meðal þeirra skálda sem
áttu þátt í hinni nýju gullöld spænskrar ljóðlistar, en lagði
meiri áherslu á að hafa ljóð sín vönduð en mörg.
Fagurkerinn og lærdómsmaðurinn Dámaso Alonso kom
rækilega á óvart 1944. Þá sendi hann frá sér ljóðabókina
Hijos de la ira (Synir eða böm reiðinnar).
í þessari bók fær angistin mál, en
eyðilegging og ógn em þar líka á ferð.
Ljóðin em myrk, einkum þau sem fjalla
n „svartnætti sálarinnar" og hann er
óvæginn við að spyija Guð áleitinna
spuminga. Bókin vakti gífurlega
j eftirtekt á Spáni, enda blandaðist
mönnum ekki hugur um að Alonso var
að yrkja um harmleik þjóðar sinnar og
| jafnframt heimsstsyijöldina sem enn var
ekki lokið. Tíðindum þótti sæta að bókin
skyldi sleppa við ritskoðun. En Dámaso
Alonso var ákaflega virtur maður á
Spáni, félagi í Spænsku akademíunni frá
1945 ogforseti hennar 1948-1983.
Dámaso Alonso er eitt fárra skálda
Kynslóðar 1927 sem enn em á lífí. Sömu
kynslóðar er Rafael Alberti sem lætur
enn mikið að sér kveða á Spáni og víðar.
Þetta er sú kynslóð sem líka er kennd
við gullöldina. Þegar Federico García
Lorca, einn úr hópnum og jafnaldri
Dámaso Alonso, hélt til Bandaríkjanna
1929, m.a. í því skyni að læra ensku við
Columbiaháskóla, var Alonso
gistiprófessor við Hunter College. Lítið
varð úr enskunámi García Lorca, en
hann orti mikið og meðal þeirra sem
hann hitti oft var Dámaso Alonso.
Rafael Alberti sem þessa dagana kemur
fram á þingi í El Escorial vék að lóðabók
García Lorca: Pœta en Nueva York
(Skáld í New York, 1940) og lét þau orð
I falla að bókin væri mjög óllk verkum
frönsku súrrealistanna. Nú hefur því
löngum verið haldið fram að Skáld í New
I York sé einn af helstu ávöxtum
| súrrealismans og vitað er að Spánveijar
fylgdust mjög náið með frönsku
súrrealistabyltingunni 1924. Rafael
[ Alberti skýrði þessi ummæli sín með því
að benda á að verk spænskra skálda,
García Lorca, Luis Cemuda, Vicente
Aleixandre, væm ekki f anda þeirrar sjálfvirkni sem einkenndi
Frakkana. Þetta leiðir hugann að því sem sá vísi maður og
góða skáld, Luis Cemuda (1902-1963), sagði um Vicente
Aleixandre: „Með honum eignaðist súrrealisminn stórskáld,
en sú varð ekki raunin í föðurlandi stefnunnar."
Federico García Lorca var svo altekinn af skáldskap að furðu
gegnir. Eftir Bandaríkjadvölina fór hann til Kúbu 1930 þar
sem hann samdi meðal annars leikritinAsí que pasen cinco
anos (Svo líða fimm ár) og E1 público (Áhorfendur).
Síðamefnda verkið er mjög súrrealískt og sagt er að Lorca
hafí með því viljað sanna að hann væri ekki háður þjóðlegum
yrkisefnum eins og í ljóðabókinni Romancero gitano
(Sígaunaljóð, 1928). Vinsældir þeirrar bókar komu honum
sjálfum á óvart og hann vildi ekki halda áfram að yrkja í
sama stíl, heldur ná langt út fyrir landamæri Spánar. García
Lorca var sífellt að reyna eitthvað nýtt, innra með honum
vom mikil átök og hann breytti þeim í dýrðlegan skáldskap.
í september verða Áhorfendur García Lorca sýndir í Madrid.
Og fyrir nokkmm dögum kom frétt í dagblaðinu ABC sem
gefið er út í Madrid að með haustinu yrði sama leikrit tekið
til sýninga hjá Dramaten í Stokkhólmi. Þess er getið í fréttinni
að García Lorca sé mikils metinn á Norðurlöndum.
Greinarhöfundur hefur fylgst með skrifum spænskra dagblaða
frá þvf í júnílok, en þetta er í fyrsta sinn í tæpan mánuð sem
Norðurlanda er minnst þar.
Rafael Alberti.