Morgunblaðið - 02.10.1988, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 1988
39'
Horft til Stykkishólms frá Breiðasundi. Nýja kirkjan tíl vinstri en sjúkrahús katólskra til hægri.
hans, Leifur heppni sonur þeirra
og annað skyldulið hefur vafalaust
dvalið með honum í Oxney. Hér á
þessum 1000 ára gömlu rústum
hefur gerzt stórbrotin örlagasaga.
Héðan finnst Grænland og síðan
Ameríka, heil heimsálfa. Vígaferli
Eiríks rauða, útlegðardómur hans
á Þórsnesþingi knýja hann til þess
að leita Gunnbjamarskers, en hann
finnur Grænland og nemur þar
land. Leifur sonur hans ætlar síðar
að sigla frá Noregi til Grænlands
en hrekur af leið og fínnur óvart
N orður- Ameríku!
Ógreinilegar tóftir rétt austan
við Eiríksstaði gætu bent til þess
að húsakynni Eiríks rauða hafi ver-
ið nokkuð meiri en áður er lýst.
En ekkert verður að sjálfsögðu um
og Öxneyjar er sund sem kallað er
Mjódd. Þar sem mjóst er heitir
Bænhússtraumur. Fjarar út milli
eyjanna, þar sem heita Þröskuldir. ^
Má þar ganga þurrum fótum á
milli þeirra um stórstraumsíjörur.
í Brokey er myndarlegt íbúðarhús
þar sem eigendur eyjarinnar búa á
sumrin. Hafa þeir um 200 fjár á
eynni á vetrum.
Dapurlegt finnst mér að sjá þessi
gömlu höfuðból í eyði, þótt þau séu
mörg nytjuð á sumrum. I eyjum
Breiðafjarðar lifði fólk oft við
velsæld þegar harðæri og jafnvel
hungur steðjaði að víðs vegar um
land fyrr á árum. Eftir hálftíma
ferð lendum við í Galtarey, sem er II
lág og grösug eyja. Er hún einn
km á lengd og um 400 m á breidd.
Norðangjóstur leikur um Jóhann
stýrimann.
að spyija. Virðist dúntekja hafa svo
til horfið í flestum eða öllum Suður-
eyjum Breiðaíjarðar. í Brokey, sem
er stærst allra Breiðaijarðareyja,
er þó nokkurt varp.
Öxney er í Skógarstrandarhreppi
í mynni Hvammsijarðar. Er hún
næst stærst Skógarstrandareyja.
Segir Jóhann eyna vera 5 km á
lengd og tvo og hálfan km á breidd.
Hæst er hún rúmlega 30 metrar.
85 aðrar eyjar smáar og stórar
fylgja Öxney.
Afi Jóhanns, Jóhann Jónasson,
kaupir Öxney árin 1881-82. Býr
hann þar frá 1882-1912. Þá tekur
sonur hans við búskap og býr þar
til ársins 1970 eins og áður segir,
er hann lézt. Kona hans var Elín
Guðmundsdóttir. Áttu þau 12 böm,
lifðu 10 þeirra til fullorðinsára og
6 bamanna em ennþá á lífí. Eiga
þau og afkomendur þeirra Öxney í
dag. I æsku þeirra vom oft um 30
manns til heimilis í eynni.
íbúarhúsið sem enn stendur er
byggt árið 1883 sem áður er getið.
Var flutt í það sama ár. Viðbygging
var reist við það árið 1926. Mun
Jóhann Jónasson hafa haldið því
ágætlega við og raunar stórbætt
það. Er mjög ánægjulegt að sjá
þetta rúmlega 100 ára gamla hús
svo vel við haldið, þótt eyjan hafi
ekki verið byggð í nær 20 ár nema
að sumarlagi. Sýnir það tryggð af-
komenda Öxneyjarbænda við
heimahaga. Uppmnalega mun það
Bænahúsið í Öxney.
Eiríksvogur; héðan sigldi Eiríkur rauði til
Grænlands árið 982, að því er sögur herma.
Við Öxneyjarhúsið; frá vinstri Jóhann
Jónasson, Guðrún Jónasdóttir og Sigurður
Bjamason.
hafa verið meðal betri húsa í Suður-
eyjum.
Við hlið bæjarhússins stendur
annað gamalt hús. Er það gamla
apótekið í Stykkishólmi. Var það
byggt um 1885 en flutt út í Öxney
árið 1944. Var það notað þar sem
hlaða og geymsluhús. Er það ein
hæð og ris, breitt og rúmgott. En
það hefur látið á sjá af tímans tönn.
Annað gamalt hús stendur þama
á bæjarhlaðinu. Það er bænahúsið.
Segir Jóhann okkur að þess sé
minnzt í máldaga Narfeyrarkirkju
frá árinu 1227. Gamlar sagnir
hermi að það hafi verið notað sem
kirkja fyrir fólk í eyjunum um-
hverfis Öxney allt fram til siða-
skipta og þá verið kölluð hálfkirkja
frá Narfeyri. Síðan hafi það verið
lagt niður sem kirkja, en notað sem
skemma á síðari árum. Margbyggt
hafi verið yfir hana úr torfi og
timbri, en gtjót og torfveggir
standi.
Eins og að líkum lætur er þetta
foma guðshús nú orðið hrörlegt.
Bænahúsið er um 5 metrar á lengd
og 3 metrar á breidd. Gólfið er úr
gijóti og torfi en gafl og fordyri
úr timbri.
Ekki verður hér frekar fullyrt
um aldur og notkun þessa gamla
bænahúss en sérkennileg tilfinning
fer um þann, sem gengur þar um
gólf í hálfrökkri á þessum bjarta
haustdegi.
Gengið á vit Eiríks rauða
Elzta byggð í Öxney er talin frá
síðari hluta 10. aldar. I Eiríks sögu
rauða segir svo:
„Þorvaldur hét maður. Hann var
sonur Ásvalds Úlfssonar, Öxna-
Þórissonar.
Eiríkur rauði hét sonur hans.
Þeir feðgar fóm af Jaðri til íslands
fyrir vígasakir og námu land á
Homströndum og bjuggu að Dröng-
um.
Þar andaðist Þorvaldur.
Eiríkur fékk þá Þjóðhildar, dóttur
Jörundar Úlfssonar og Þorbjargar
knarrarbringu, er þá átti Þorbjöm
inn haukdælski. Réðist Eiríkur þá
norður og mddi land í Haukadal
og bjó á Eiríksstöðum hjá Vatns-
homi.“
Síðan segir frá vígaferlum Eiríks
í Dölum.
„Þá var Eiríkur gerr brott úr
Haukadal. Hann nam þá Brokey
og Öxney og bjó að Tröðum í Suð-
urey inn fyrsta vetur,“ segir í sögu
hans. Vígaferli hans halda áfram
og verður hann þá sekur á Þórsnes-
þingi og útlægur gerr af íslandi.
Býr hann nú í Óxney og nefnir bæ
sinn Eiríksstaði. Er sú byggð hans
síðust talin á íslandi. Stendur sá
staður efst á eynni og útsýn þaðan
góð til allra átta. Þangað leggjum
við nú Ieið okkar. En frá núverandi
Öxneyjarbæ er tæplega eins km
flarlægð til rústanna af setri Eiríks
rauða. Em þar greinilegar tóftir af
mannabyggð. Skammt er þar niður
að Eiríksvogi á vestanverðri eynni.
En þar segir sagan að hann hafi
búið skip sitt. Talið hefur verið að
hann hafí lagt út þaðan árið 982
en komið við í Dímonarvogi í
Klakkseyjum. Ef treysta má sög-
unni heftir honum byijað vel því
sama ár finnur hann hið mikla land
í vestri, er hann nefndi Grænland,
sem það hefur síðan heitið.
Skal nú aðeins litast um á Eiríks-
stöðum, sem em tæplega 30 m yfir
sjávarmáli. Hinar grasigrónu tóftir
gætu bent til þess að í húsakynnum
þar hafi verið a.m.k. skáli og svefn-
hýsi. Erfitt er að fullyrða nokkuð
um stærð þeirra. Þar hefur trúlega
verið um bráðabirgðabústað að
ræða. Eiríkur rauði hafði verið
gerður útlægur og var því á flótta
undan óvinum sínum. Ólíklegt er
því að hann hafi byggt þama mikil
húsakynni. En Þjóðhildur kona
það fullyrt.
Dr. Kristján Eldjám bekkjarbróð-
ir okkar heimsótti Öxney og Eiríks-
staði. En ekki veit ég til þess að
nokkuð sé eftir hann skráð um sögu
staðarins. Sennilega hefur hann
varla gert ráð fyrir að finna nokkr-
ar mannvistarleifar þar, þar sem
Eiríkur rauði hefur sennilega tekið
allt sitt með sér til nýrra heim-
kynna.
Áður en skilist er við Öxney má
geta þess að þar gengu nú rúmlega
20 ær með lömbum, samtals um
50 íjár. Var það allt á heimaeynni
ásamt 5 hestum og 4 folöldum.
Segist Jóhann bóndi að jafnaði ala
um 20 flár í eynni, sem lifa þar úti
á vetrum, og ganga vel fram. Er
snjólétt í eynni og féð hið sælleg-
asta. í sumum öðrum eyjum gengur
fé einnig úti á vetmm. Ekki er
mikið um sel á þessum slóðum.
Sáum við aðeins einn landsel á ferð
okkar um Breiðasund milli Stykkis-
hólms og Öxneyjar. Fjöldi skarfa
sat hins vegar á Baulu fyrir innan
Stykkishólm. Kom mér þá í hug
gömul vísa:
Maður fór að skjóta skarf
hafði fengið fjóra.
Elti þann fimmta en í því hvarf
niður fyrir bjargið stóra.
Gæti þetta verið aðvömn til veiði-
manna um að ganga ekki of óðslega
fram í veiðiskapnum?
Harðir straumar
í sundunum
Síðari hluta dags höldum við frá
Öxney um sundið milli hennar og
Brokeyjar til Galtareyjar, sem
Guðrún Jónasdöttir systir Jóhanns
á norðaustur frá ættareyju þeirra
systkina. Er straumur þar
geysiharður milli eyjanna.
Sérstaklega er það áberandi á milli
Galtareyjar og Gagneyjar. Heitir
þar Gagneyingur. Á milli Brokeyjar
Einnig þar em nokkrar ær og lömb
á beit. Hefur Guðrún Jónasdóttir
byggt þar hlýlegt sumarhús. Er
stofa hennar nær öll þakin litríkum
skeljum, sem hún hefur safnað og
raðað upp af mikili smekkvísi.
Málverk em þar einnig eftir systur
hennar, sem er listmálari.
Haustsólin skín inn um stofuna
þar sem við sitjum og njótum
lúffengra veitinga.
Hver er alltof uppgefinn
eina nótt að kveða og vaka -
sagði Stefán G. Enda þótt langt
sé til nætur kemur mér þetta Ijóð
í hug við fegurð himins og hafs hér
út við eyjar blár.
Þegar við göngum til sjávar til
þess að halda aftur til Oxneyjar
hefur aðeins kulað, en þetta er
blíðviðri.
Það er aðeins byijað að rökkva
þegar við komum heim á óðalið.
Þar fáum við smálúðu nýveidda úr
Breiðafirði. Það er veizlumatur.
Guðrún gerir það ekki endasieppt
við okkur gömlu bekkjarbræðuma
frá Menntaskólanum á Akureyri,
enda höfum við trúlega yngzt á
vappi okkar um eyjamar í dag, að
ógleymdum sjóferðunum!
Við sofum vel þessa nótt í Öxney.
Við Kjartan sofum á stofuhæðinni
við hlið myndarlegrar gestastofu.
En þar er margt ágætra ljósmynda
af Oxneyjarfólki frá liðnum tíma.
Úti í eýjum sofa allir vel. Þar er
kyrrð og friður. Við vöknum við
lambsjarm utan af túni. Þessi
haustmorgunn er bjartur og fagur.
Vogurinn fyrir framan bæinn er
sléttur og spáir góðu veðri á
Breiðasundi. Okkur gefur vel í dag
á heimleiðinni milli eyjanna til baka
til Stykkishólms. Svo liggur þessi
merka og fagra eyja með baráttu
kynslóðanna og sögu Eiríks rauða
að baki.
Myndir: Sigurður Bjarnason
Sumarhús Guðrúnar í Galtarey. Horfl í land til Brokeyjar. Þar er reisulegt íbúðarhús.