Morgunblaðið - 28.01.1989, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. JANÚAR 1989
Runar Schildt
LINUDANS
. október sl.
voru liðin
hundrað ár
frá fæðingu
finnlands-
sænska smá-
sagna- og leikritaskáldsins Runars
Schildts. Framúrskarandi smásögur
Runars Schildts hafa skapað sér
fastan sess í bókmenntum Finn-
lands og er óhætt að segja, að þær
hafí sömu þýðingu fyrir fínnlands-
sænskar bókmenntir og ljóð eftir
Edith Södergran, Elmer Diktonius,
Gunnar Björling og aðra fínnlands-
sænska módemista, sem ruddu nýj-
um hugmyndum um eðli ljóðlistar-
innar braut á fyrstu áratugum þess-
arar aldar.
Runar Schildt fæddist í Hels-
inki 26. október 1888. Faðir hans,
sem var af borgaralegum ættum,
átti vanda til þunglyndis og var
geðheilsa hans yfírleitt afar tæp.
Runar Schildt mun hafa erft
þessa geðveilu, enda fékk hann
oft þunglyndisköst. Faðirinn dó
geðveikur, á meðan Runar var
ungur strákur. Runar sjálfur
skaut sig 25. september 1925 og
dó tveimur dögum seinna aðeins
tæglega 37 ára að aldri.
Á heimili sínu kynntist Runar
Schildt lifnaðarháttum fínnlands-
sænsku borgarastéttarinnar. Á
unglingsárunum var hann tíður
gestur á herragörðum í grennd
Helsinki. Móðir hans var komin af
almúgafólki — faðir hennar hafði
verið klæðskerameistari í þorpi ná-
lægt Lovisa, smábæ í Austur-
Nýlandi — þannig að Runari gafst
snemma kostur á að kynnast lífí
og lífskjömm venjulegs fólks. Á
sumrin dvaldist hann í átthögum
móður sinnar, þar sem lífið var allt
öðruvísi en í höfuðborginni.
Ferli Runars Schildts sem rithöf-
undar má skipta í tvö virk tímabil:
1912-20 og 1922-23. Á fyrra
tímabilinu sendi hann frá sér átta
smásagnasöfn, en á seinna tímabil-
inu skrifaði hann leikritin sín, Galg-
mannen, Den stora rollen og
Lyckoriddaren-. Verk hans náðu
hylli lesenda, og margar bóka hans
voru prentaðar í mörgum upplög-
um. Hér má nefna sem dæmi, að
fyrsta smásagnasafn hans, Den
segrande Eros, kom út í íjórum
upplögum á milli 1912 og 1921.
Fáar fínnlandssænskar bækur öðl-
uðust slíkar vinsældir á þeim tíma.
En líf Runars Schildts einkennd-
ist alltaf af andstæðum. Þrátt fyrir
hinn ótvíræða árangur serp hann
náði sem rithöfundur varð hann
fyrir vonbrigðum og mótlæti bæði
í starfí og einkalífí. Hér er átt við
efnahagsvanda og óstöðuga geð-
heilsu. Runar Schildt var að mörgu
leyti utangarðsmaður, sem gat ein-
göngu séð lokaðar dyr í kringum
sig. Sú tilfínning að vera utangátta
í tilverunni var e.t.v. sterkasta til-
finningin, sem Runar Schildt upp-
lifði í sambandi við umheiminn, og
kemur hún aftur og aftur fram í
smásögum hans, þar sem aðalper-
sónur eru oftast óstyrkar og fram-
andi í umhverfi, þar sem þeirra
bíður ekki annað en tap og ósigur.
Runar Schildt tók lokapróf frá
háskólanum í Helsinki árið 1910
og þremur árum seinna kvæntist
hann. Háskólaprófið reyndist ekki
neinn lykill að öryggi og efnahagur-
inn fór síversnandi eftir að hann
var kominn með fjölskyldu. Hann
hafði að vísu starfað við háskóla-
bókasafnið í Helsinki frá árinu
1908, en starfíð var aukastarf,
þannig að tekjur hans voru ekki
mjög háar. Árið 1913 gerðist Runar
Schildt forstjóri sk. innlendrar
deildar Sænska leikhússins í Hels-
inki, en tveimur árum seinna sagði
hann starfi sínu lausu, þreyttur á
rifrildinu í leikhúsinu. Árið 1915
hóf hann starf sem bókmenntaráð-
gjafi hjá forlagi, sem sonur föður-
bróður hans Holger Schildt hafði
stofnað í Porvoo (Borgá). Samstarf
Runars og Holgers Schildts stóð í
sjö annrík ár. Runar Schildt sinnti
skyldustörfum sínum hjá forlaginu
oftast á vetuma, en á sumrin reyndi
hann að einbeita sér að ritstörfum.
En smám saman varð hann hund-
leiður á hinum þrúgandi vanagangi
sem starfíð hjá forlaginu reyndist
vera og sem tók allan tíma hans
og orku. Hann vildi vera frjáls rit-
höfundúr og í þeim tilgangi sleit
hann sig frá vinnunni. En honum
tókst ekki að lifa eingöngu á rit-
eftir
Timo
Karlsson
störfum. Hann lenti í æ dýpri ör-
væntingu vegna versnandi efna-
hags flölskyldunnar og auk þess
olli það honum skelfingu að sköpun-
argáfunni virtist hraka. Óttinn við
að geta ekki skrifað lengur hafði
lengi valdið honum angist. Hann
hafði verið allan 3. áratuginn með
slíkar vangaveltur og koma þær
skýrast í ljós í sögunni Háxskogen
frá árinu 1920, sem er ein af frá-
sögnunum í síðasta smásagnasafni
hans.
Til þess að reyna að bæta efna-
haginn gerðist Runar Schildt hlut-
hafí í bókabúð í Porvoo (Borgá) en
dró sig úr leiknum eftir stuttan
tíma. Sumarið 1925 fékk Schildt
lokkandi tilboð frá sænska forlag-
inu Bonnier. Verkefni hans hafði
samkvæmt tilboðinu verið að ferð-
ast til Suður-Evrópu og skrifa
ákveðinn fjölda af ferðasögum, sem
Bonnier hefði síðan gefíð út í tíma-
ritum sínum. Schildt gerði samning
við Bonnier, en það leið ekki á löngu
áður en hann fór að efast um hæfni
sína til að ljúka þessu verkefni, sem
hann var búinn að taka að sér,
enda hafði hann ekki sent frá sér
neitt í tvö ár. Hann hafði á tilfinn-
ingunni, að hann hefði tapað inn-
blæstrinum, og þess vegna gat hann
ekki hugsað sér, að honum gæti
tekist að þvinga sig til ritstarfa.
Rétt áður en hann ætlaði að leggja
af stað til Suður-Evrópu, svipti
hann sig lífi. E.t.v. gat hann ekki
fundið aðra leið til að losna úr þeim
aðstæðum sem hann hafði lent í
og ekki getað sigrast á.
Meistari í finnlandssænskri
smásagnagerð
Á öðrum áratug þessarar aldar
myndaðist fínnlandssænskur bók-
menntahópur, sem varð þekktur
undir nafninu „dagdrivare", slæp-
ingjar eða iðjuleysingjar. Þennan
hóp mynduðu fyrst og fremst yfír-
stéttarmenn, sem vildu halda
áhugalausu áhorfendahlutverki í
hringiðu heimsatburðanna. Afstaða
þeirra til lífsins einkenndist af
lífsþreytu, hroka, kaldhæðni og efa-
hyggju. Þessi einkenni eiga að hluta
til rætur að rekja til tískufyrirbæra
í evrópskum bókmenntum á þeim
tíma, en að hluta til líka til breyttr-
ar stöðu sænskumælandi minni-
hluta í Finnlandi, þar sem menning
fínnskumælandi meirihlutans hafði
eftir margra áratuga baráttu orðið
að aðalmenningu í landinu. Það var
því engin furða, þótt sumir Finn-
landssvíar hefðu fundið til ráðleysis
við nýjar aðstæður og tileinkað sér
hugmyndir eins og þær, sem ein-
kenna dagdrivarehópinn. Bók-
menntafræðingurinn Thomas War-
burton segir, að í dagdrivare-hópn-
um sé um að ræða kynslóð í upp-
reisn, en uppreisn þeirra sé alger-
lega stefnulaus.
Dagdrivare-menn nota fágaðan
og fínan, en frekar þunnan og
stundum uppskrúfaðan stfl; sál-
fræðilegar greiningar gegna mikil-
vægu hlutverki í verkum þeirra, en
ef litið er á heildina kemur greini-
lega í ljós, að bækur þeirra eru
oftast mjög yfírborðskenndar.
Runar Schildt umgekkst dagdriv-
are-menn og hugmyndir þeirra um
stfl höfðu varanleg áhrif á hann. í
fyrstu tveimur smásagnasöfnum
hans, Den segrande Eros (1912)
og Asmodeus och de tretton sjfiJ-
arna (1915), gætir jafnvel svipaðr-
ar stemmningar og lífsviðhorfa og
í verkum dagdrivare-hópsins.
Schildt segir í þessum bókum frá
skemmtanalífí fínnlandssænsku
yfírstéttarinnar í Helsinki og á
herragörðum Suður-Finnlands.
Sögurnar eru að mörgu leyti snið-
ugar en líka frekar yfírborðskennd-
ar. Andstætt dagdrivare-mönnum
var Runar Schildt í eðli sínu skap-
andi rithöfundur, sem vildi leita að
nýjum leiðum. Þannig festist hann
ekki í kaldranahætti félaga sinna.
í næstu verkum sínum, Regnbágen
(1916) og Rönnbruden (1917),
snýr hann baki við lífsviðhorfum
dagdrivare-hópsins, sem hann hafði
aldrei tileinkað sér til fulls. í nýjum
smásögum sínum leggur hann að-
aláherslu á dýpri mannlýsingu og
í staðinn fyrir kaldhæðni kemur
næm tilfínning fyrir hinu harm-
sögulega í lífinu. I Regnbágen og
Rönnbruden lýsir Schildt sveitum
og sveitamönnum á Lovisa-svæð-
inu, þar sem hann hafði dvalist á
bemskuárunum hjá ömmu sinni.
Sveitasögur Schildts einkennast af
hlýju og samúð og í þeim hefur
hroki fyrri bókanna breyst í auð-
mýkt.
Borgarastyijöldin, sem geysaði í
Finnlandi frá janúar til maí 1918,
hafði gífurleg áhrif á Runar Schildt.
Það má segja, að stríðið hafi vakið
þjóðfélagslega samvisku hans og
það gætir líka verulegra breytinga
á afstöðu hans til þjóðfélagsins í
næstu smásagnasöfnum hans,
Perdita (1918), Hemkomsten
(1919) og Armas Fager (1920). í
þeim eru sterkar lýsingar á fátæku
fólki í Helsinki, vonum þess og von-
brigðum. Titilsagan í Hemkomsten
er auk þess talin vera uppgjör
Schildts við. borgarastríðið. Áðal-
persónur smásagnanna eru oftast
utangarðsmenn, sem fást við smá-
borgaralegt eða skilningslaust um-
hverfí sitt og bíða ósigur. Sömu
þemu fínnast í síðasta smásagna-
safninu Haxskogen (1920) og leik-
ritunum þremur, sem Schildt skrif-
aði á árunum 1922—23.
Smásögur Runars Schildts eru í
eðli sínu frásagnir og lýsingar.
Schildt sýnir og greinir atburði, en
hann reynir aldrei að færa rök að
þeim. í mannlýsingum tekst honum
að skapa sterkar persónur, sem
gleymast seint. Smásögur Runars
Schildts eru líka sígildar í því, að
þær eru óháðar tíma og stað.
Vandamálin sem persónur Schildts
glíma við — einangrun sem þær
reyna að bijótast út úr, máttleysi
frammi fyrir hinum sterkari — eru
alls staðar eins.
Spár i sanden eða Spor í
sandinum birtist í síðasta kveri
Runars Schildts Haxskogen
(1920). Sagan segir frá tvennum
hjónum og einhleypum húsameist-
ara, Róbert Wiesel, sem hefur árum
saman verið ástfanginn af annarri
Það varð að segj a
söguna svona
ANTTI Tuuri, sem íslendingar þekkja sem höfúnd skáldsögunnar
Dagur í Austurbotni, heimsótti landann í haust til að kynna aðra
skáldsögu Vetrarstríðið, sem komin er út í þýðingu Njarðar P.
Njarðvík. Vetrarstríðið var háð milli Finna og Rússa veturinn
1939—40 og stóð í 105 daga. Bókin lýsir upplifun einnar herdeildar
af stríðinu, bænda sem aldrei vissu til fúllnustu um hvað var
barist, fóru í stríðið eins og hveija aðra vinnu og fylltust skelfíngu
þegar farið var að skjóta á bræður þeirra og vini. Þeir höfðu
alltaf staðið í þeirri meiningu að í stríði dæju ekki aðrir en
hermenn. Antti Tuuri var beðinn að segja nánar frá sögunni og
tildrögum hennar.
Iskáldsögu minni Dagur í Aust-
urbotni er ein persónan kennari,
sem sífellt er að segja sögur úr
vetrarstríðinu. Lesendum fannst
hann óhemju fyndinn og hlógu mik-
ið að þessum manni og sögum hans.
En þetta átti alls ekki að vera fynd-
ið. Ég notaði þessa persónu sem
tæki til þess að segja frá stríðinu.
Eftir þessa reynslu ákvað ég að
skrifa bók um stríðið, þar sem les-
endur hlægju ekki á röngum stöð-
um, og Vetrarstríðið er sú bók.“
Hvemig safnaðir þú þeim upplýs-
ingum sem nauðsynlegar voru um
gang vetrarstríðsins í einstakri her-
deild?
„í þorpinu heima var mikið um
gamla hermenn sem kunnu sögur
úr vetrarstríðinu. En það sem hjálp-
aði mér mest var að í hemum var
Antti Tuuri