Morgunblaðið - 28.01.1989, Blaðsíða 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. JANÚAR 1989
K
H ristján Guðmundsson fæddist á
Snæfellsnesi en ólst upp í Reykjavík.
Þar gekk hann í barna- og unglinga-
skóla en undi sér illa og hætti því
námi 16 ára að aldri. Hann stefndi
þó ekki strax inn á listabrautina,
heldur fékkst hann við ýmis tilfall-
andi störf, var kokkanemi í Lídó um
skeið, lærði að fljúga, en flaug ör-
sjaldan.
Þegar talað er um upphafið á list-
ferlinum, koma oft upp nöfn Sigurð-
ar bróður hans og Þórðar Ben
Sveinssonar, en þeir voru í Handíða-
og myndlistarskólanum í byrjun sjö-
unda áratugarins, m.a. nemendur
Sverris Haraldssonar, en höfðu þó
sínar eigin hugmyndir um listina.
Kristján Guðmundsson fór aldrei í
listaskóla, kannski vegna þess að
honum fannst hann vera orðinn of
gamall til að setjast þar inn á sama
tírria og vinir hans voru að fara það-
an út.
Það er erfitt að segja til um hvað
varð til þess að Kristján hóf að vinna
að myndlist. Faðir hans, Guðmundur
Ámason, rak innrömmunarverk-
stæði og listaverkasölu, og þangað
komu margir listmálarar á þeim
tíma. Þaðan sá Kristján inn í mynd-
listarheiminn strax sem unglingur.
Sjálfur segir hann að ekki hafi verið
um neina sérstaka hvatningu að
ræða heldur samsafn af mörgu.
Þegar Sigurður bróðir hans og
Þórður Ben Sveinsson ákváðu að
fara til Amsterdam, árið 1963, kom
Kristján þangað þann sama vetur
og dvaldi í um mánaðar tíma. Honum
leist vel á borgina, en stoppaði þó
stutt. Sumarið eftir fór hann til
Bandaríkjanna, en þar var hann far-
inn að gera smámyndir í hálfgerðum
poppstíl. Næsta vetur dvaldi Kristján
svo á Spáni. Þetta var 1964-1965,
en því næst hélt hann aftur tii ís-
lands.
Þótt Kristján Guðmundsson sé oft
orðaður við SÚM-hópinn tók hann
ekki þátt í fyrstu samsýningu hans.
Hann var áhorfandi. Sjálfur sýndi
hann fyrst á samsýningunni UM’67,
Ungir myndlistarmenn, í Laugar-
dalshöll árið 1967. Fyrsta einkasýn-
ingin var hins vegar árið eftir á
Mokkakaffi. Verkin á eftir þeirri
sýningu voru náskyld popplistinni,
en í þeim má þó merkja tilfínningu
listamannsins fyrir einföldun og
kerfisbundnum vinnubrögðum. Um
verkin á þessari sýningu segir Kristj-
án: „Hugsunin var að gera eitthvað
einfalt, skýrt og ögrandi og sem
bæri vott um tiltölulega lítið hug-
myndaflug. Uppistaðan í sýningunni
voru þrjú atriði. Þannig hét ein
myndin hönd-ljós-kanína og næsta
hét kannski kanína-hönd-ljós og sú
þriðja ljós-hönd-kanína, og áfram
þannig, þangað til möguleikarnir
voru tæmdir. í öllum myndunum var
rafmagnsljós. Þetta var mjög flatt
og ólistrænt, nokkurs konar „öfugt“
hugmyndaflug, enda uppskeran í
samræmi við það — mjög lítil."
Á sýningunni í Gallerí SÚM árið
eftir var hins vegar annað uppi á
teningnum og greinilegt að listamað-
urinn hafði komist í kynni við list-
hugmyndir á borð við Arte Povera,
Umhverfislist, og síðast en ekki síst
Fluxus.
Árið 1970 fluttist Kristján ásamt
fjölskyldu sinni til Hollands. Bróðir
hans Sigurður var búinn að festa
þar rætur og hjálpaði hann Kristjáni
að finna íbúð. Á þessum tíma áttu
sér stað mikil straumhvörf í heims-
listinni. Nýir straumar flæddu yfir
listheiminn frá Bandaríkjunum,
Bretlandi og Ítalíu. Hér var um að
ræða concept-listina, Land Art og
Arte Povera.
Concept-listin, sem varð afar fyr-
Frá sýningu Kristjáns Guómundssonar í Galerie Van Gelder, Amsterdam 1987.
og útfærslu, auk þess sem hún hafði
til að bera ljóðrænna yfirbragð. Sagt
hefur verið að hollenskir concept-
listamenn hafi aldrei verið jafn af-
dráttarlausir andstæðingar formalis-
mans og gerðist annars staðar.
Það var mikið um að vera í Amst-
erdam á þessum árum. Sýningar í
Stedelijk safninu vöktu heimsathygli
og áttu þær ekki lítinn þátt í að
ryðja framsæknum listhugmyndum
braut. Þar kynntist Kristján því sem
efst var á baugi hveiju sinni og gat
jafnframt endumýjað kynni sín við
eldri listamenn, svo sem Malevitch,
Fontana, Manzoni og De Stijl-hreyf-
inguna.
Greinilegt er að áðurnefndar list-
stefnur hafa haft djúpstæð áhrif á
listsköpun Kristjáns Guðmundsson-
ar, sem tileinkar sér strax í byijun
áttunda áratugarins listhugmyndir
concept-listarinnar. En það sem
meira er, verk hans frá þessum árum
eru mun fræðilegri heldur en al-
mennt var meðal hollenskra lista-
manna. Fyrstu teikningar sínar
nefnir Kristján „Yfirhljóðhraða
teikningar" og eru þær gerðar með
því að skjóta riffilkúlum eftir
pappírsörkum, þannig að þær rétt
sleiktu pappírinn._ Það sem sést á
þessum teikningum er rák þar sem
kúlan hefur líttillega sært pappírinn
og brennt púður. Þessar teikningar
urðu til á u.þ.b. 1/1500 úr sekúndu,
sem Kristján segir að sér hafi þótt
„óumræðilega fallega stuttur tími“
og hann bætir við: „Ég vildi táka
brot af eilífðinni og virkja það til
fullnustu — því þá varð svo mikið
eftir."
Árið 1972 komu út tvær bækur
eftir Kristján Guðmundsson. Annars
vegar Ijóðabókin „Punktar/Periods"
sem samanstendur af uppstækkuð-
um punktum í ljóðum Halldórs Lax-
ness og er þar um að ræða eins
konar lágmarksljóð; og hins vegar
stærri bók sem heitir „Niður/Down“
irferðarmikil í Hollandi á þessum
árum, var upphaflega andsvar við
fagurfræðilegum áherslum minim-
al-listarinnar og almætti hlutarins
eins og hann birtist m.a. í popp-
listinni. Concept-listamenn álitu að
formrænn og huglægur þáttur listar-
innar væri ekki það sem skipti máli
heldur merking hennar. Þeir lögðu
sig fram við að sundurgreina eðli
hennar, virkni og notagildi. Af þessu
leiddi að fræðilegar vangaveltur og
rökræður komu oft í stað þess að
búa til eða skapa raunverulega list-
hluti í hefðbundnum skilningi.
Tungumálið var tæki sem hæfði con-
cept-listamönnum og var oft notað
í samspili við ljósmyndir.
Arte Povera náði einnig mikilli
útbreiðslu á þessum tíma. Þessi list-
stefna, sem ættuð var frá ítallu, var
um margt náskyld concept-listinni.
Hugmyndir Arte Povera listamanna
áttu rætur sínar að rekja til amerísku
neo-dadaistanna og frö'nsku ný-
realistanna. Þeir voru ennfremur
afar uppteknir af menningarfélags-
legu gildi listarinnar og höfnuðu
listaverkinu algjörlega sem afurð.
Til að losa listaverkið undan þeim
örlögum að kallast „neysluvarning-
ur“ notuðu Arte Povera listamenn
oft forgengileg efni sem áttu litla
möguleika á því að öðlast nýtt form-
rænt efnislíf hjá hefðbundnum list-
neytendum. „Auðvirðileg" efni voru
því einkennandi fyrir listamann Arte
Povera. Og ekki var það óalgengt
að þeir, líkt og concept-listamennirn-
ir, létu sér stundum nægja að vinna
aðeins með hugtök og lýsingar á
verkum án þess að klæða þau efnis-
legum búningi.
Sú concépt-list, sem spratt undan
þessum áhrifavöldum í Hollandi, var
um margt frábrugðin því sem þekkt-
ist í Bandaríkjunum, Bretlandi,
Frakklandi og Ítalíu. Er þar helst
til að nefna að hún varð sjaldnast
eins strangvísindaleg í skilgreiningu
Kristján Guðmundsson: Án titils 1986.
B 5
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. JANÚAR 1989
Kristján Guðmundsson: Án titils 1987.
og er það prósi, — Land Art prósi.
Þessi bók íjallar um bilið milli hæsta
tinds jarðar og mesta hafdýpis. Árið
eftir var Kristjáni boðið að sýna í
Stedelijk-safninu í Amsterdam, og í
stað þess að gera sýningarskrá út-
bjó hann litla bók, „Circles", sem
er afar beinskeytt concept-verk.
Innihald þeirrar bókar er þijár ljós-
myndir af hringum á vatni, prentað-
ar á jafn þung blöð og steinarnir
voru, sem ollu hringunum; skýrt
stefnumót orsaka og afleiðinga. Hér
er um að ræða „gjörmerkingu á efn-
inu“ eins og hann kallar það sjálfur.
Um þetta leyti var Kristján kom-
inn á starfslaun hjá Amsterdamborg
og hollenska ríkinu og fékkst næstu
árin meðst við bókagerð og teikning-
ar. Hann leggur drög að bók sinni
„Onee Around the Sun“ sem er stórt
verk, yfir 1400 blaðsíður í tveim
bindum. Á sama tíma hófst hann
handa við gerð tveggja ólíkra mynd-
flokka, sem þó falla báðir undir
konstrúktífan conceptualisma. Ann-
ar þessara myndflokka var
„Jafntíma línurnar", sem allar eru
teiknaðar með bláu bleki og sjálf-
blekungi á þunnan þerripappír. Þetta
eru dæmigerð concept-verk þar sem
formin (línumar) eru skilgreind og
áhorfendum er ekki gefinn neinn
kostur á eigin túlkun á verkinu. Til-
finningar listamannsins búa ekki í
verkinu. Það hefur verið leyst undan
huglægum vangaveltum.
Hinn myndflokkurinn fékk sam-
heitið „Orsök og afleiðing" og eru
þær myndir allar gerðar með
„tippex“, sem er leiðréttingarpappír
fyrir ritvélar. Þar eru línunni þrykkt
af tippexpappírnum á gráan flöt og
notað til þess lítið skrúfjárn. Hér er
afleiðingin látin svara orsökinni á
ýmsa vegu. í myndröðunum I-III og
I-IX er orsökin til dæmis alltaf eins,
en afleiðingin ávallt mismunandi,
þótt hún sé í föstum grunnstrúktúr.
Þessi augljósa klifun milli heitisins
og verksins, milli formsins og inn-
taksins, lokar fyrir alla túlkunar-
möguleika hjá áhorfandanum. Þann-
ig á sér stað ákveðin og skýr tæm-
ing milli formsins og forsendu verks-
ins. Form og forsendur standast á
og getur hvorugt án hins verið. Þetta
eru einmerkingarverk. Kristján segir
að hann líti gjaman á efni sem ílát
fyrir mynd eða hugmynd. Og að ílát-
ið og hugmyndin renni saman í einn
hlut.
Þegar Pompidou-listamiðstöðin í
París var opnuð 1977, bauð þáver-
andi forstöðumaður nútímalista-
safnsins, Pontus Hulten, fjónim
íslenskum listamönnum að sýna þar.
Þeir voru Hreinn Friðfinnsson, Þórð-
ur Ben Sveinsson, Sigurður Guð-
mundsson og Kristján Guðmunds-
son. Sýningin bar yfirskriftina „ca
va? ?a va?“. Á þessari sýningu var
að finna teikningu eftir Kristján sem
hefur að geyma þessa grunnhug-
mynd um ílát: „Ég ákvað að teikna
hring sem væri jafnstór að flatar-
máli og það sem hann lykist um —
jafn stóran innihaldi sínu, sjá hvern-
ig hann samsvaraði sér.“ En hug-
myndin um ílát er hér aðeins hluti
af myndinni, því hann tengir hana
tíma, og lætur árið, sem myndin er
gerð, ákvarða stærð hennar. Flötur-
inn sem teiknaður er skal því verða
1972 sm2 og auðu svæðin innan
hans og utan sömu stærðar. Næsta
ár gerði hann svo sams konar teikn-
ingu og notaði þá töluna 1973 og
þar með var komin hreyfmg á þessa
annars kyrrstæðu jöfnu.
Árið 1979 fluttist Kristján Guð-
mundsson ásamt fjölskyldu sinni
aftur til íslands. Honum fannst vera
komið að þeim tímamótum að hann
gerði upp við sig, hvort hann settist
að I Hollandi til frambúðar eða snéri
aftur. Eftir heimkomuna settist hann
að norður á Hjalteyri uns hann flutt-
ist til Reykjavíkur árið 1982.
Á síðustu árum hafa orðið grund-
vallarbreytingar á listsköpun Krist-
jáns Guðmundssonar. Hann er hætt-
ur að mæla og vinna með jöfnur.
Þess í stað eru verk hans orðin form-
ræn. Kristján skilgreinir 'þau sem
teikningar. En þetta eru ekki teikn-
ingar í venjulegum skilningi; Kristj-
án gengur ekki inn í hefðina og
teiknar út frá akademískum forsend-
um, hvað þá að hann bregði nýni
sýn á raunveruleikann; — þetta eru
fullkomlega óhlutlæg verk. Við get-
um miklu fremur sagt að hann bæti
við nýjum víddum inn í teikninguna.
Línan er orðin hlutur óháð blaði eða
öðrum grunni. Hún ber í sér eigin
stoð. Efnið í þessum teikningum eru
renningar úr bókfellspappa, sem eru
límdir saman. -Þessir samlímingar
hafa ekki til að bera þá tæmingu
eða samsvörun sem við kynntumst
í fyrri verkum listamannsins. Þeir
eru formrænir, óskilgreindir og lifa
einungis fyrir þá ljóðrænu sem þeir
geisla frá sér.
Á sama hátt og Kristján miðlaði
skýrum og afgerandi hugmyndum í
fýrri verkum einbeitir hann sér nú
að því að einfalda formræna út-
færslu í þeim nýrri. Allt miðar að
því að hreinsa myndina af öllum
aukaatriðum og að komast að hinum
eiginlega kjama. í slíkum verkum
fá smáatriði aukna virkni og virðist
oft sem hin ljóðræna miðlun tengist
minnstu einingum í verkum lista-
mannsins. Þetta kemur m.a. fram I
hinu umfangsmikla verki „Blá
færsla" sem Kristján sýndi á sam-
sýningu í Norrænu menningarmið:
stöðinni í Sveaborg sumarið 1988.
Þar setur hann fimm pappírsrúllur
í röð; hver rúlla vegur um 600 kg.
Fyrir ofan pappírsrúllumar, við
hvom enda verksins, hengdi hann
flöskur með bláu bleki, sem fékk í
dropatali niður á/í rúllumar. Þessi
tæming/fýlling tók u.þ.b. 35 klukku-
stundir. Hér er enn á ferð grunn-
hugmyndin um ílát. En hér er efníð
„frelsað" á meðan það skiptir um
ílát.
Kristján hefur einnig gert verk —
installationir — sem em úr tveim
hráefnum, pappír og grafíti (ritblýi).
Þessi frumlegu verk bjóða, ólíkt því
sem áður var, upp á fjölþætta túlk-
unarmöguleika. Hann stillir upp
pappírsrúllum og grafítlengjum og
segir þessar teikningar vera efnis-
banka sem liggi hvomm megin sem
vera skal við núllpunktinn. Það er
ljóst að þessi verk fjalla um listina,
og áhorfandinn freistast til að sjá í
þeim opinberaða stundina þegar
er Kristján ekki aðeins búinn að
finna nýjar brautir innan teikningar-
innar, heldur er hann ennfemur bú-
inn að sprengja utan af sér myndlist-
arrammann. Við getum ekki síður
skilgreint þessi verk sem bókmenn-
taleg, — ritlist í ætt við konkret-ljóð.
Allt frá upphafí virðist list Krist-
jáns Guðmundssonar íjalla um list-
ina með stóru L-i, hvort sem það
er með jákvæðum eða neikvæðum'
formerkjum. I fyrri verkum lista-
mannsins miðast allt við að géra list-
ina ekki að list í hefðbundnum skiln-
ingi, heldur hefta hana og loka frá
allri löngun, ímyndun og hillingum,
sem annars gæfu henni vængi.
Verkin voru lokuð utan um eigin
kenningar og klifun. Á síðustu árum
hefur Kristján hins vegar opnað fyr-
ir þátttöku áhorfandans í verkum
sínum, líkt og fleiri concept-lista-
menn áttunda áfatugsins, og boðið
honum að njóta fagurfræðilegra
unaðssemda myndverksins. Merk-
ingarkjarnanum hefur verið sundrað
og í stað hans er komið, svo að not-
uð séu orð listamannsins sjálfs,
„burðarafl hráefnisins — staðbundin
orka þess.“
Kristján Guómundsson: Án titils 1986.
sköpun á sér stað! I þessum verkum