Morgunblaðið - 11.03.1989, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR U. MARZ 1989
B 3
framkalla allt það besta, sem þeir
eiga til. En við ákveðnar aðrar að-
stæður geta þessar sömu ástir snú-
ist upp í ándstæðu sína. Það á við
um Fuhrmann og Appolóníu."
Maður heyrir oft talað um
„samstöðu karlmanna," en í leik-
riti þínu er ekki nein sérstök
„samstaða kvenna.“ Er hún
kannski ekki til?
„Konur hafa ekkert kerfi til að
vemda á sama hátt og karlmenn,
Þessvegna betjast þær ekki með
klóm og kjafti til að vernda sameig-
inlega hagsmuni. Þeir eru engir :
eða að minnsta kost mjög litlir. I
þessu verki er svo sem ekki mikil
samstaða milli karlmanna heldur.
Þetta eru allt einstaklingar og þeir
tortímast allir í þessari örlagasögu.
Inn í hana koma einstaklingar sem
svífast einskis. Það koma lika inn
einstaklingar sem em áhorfendur
að átökunum, þótt þeir séu um leið
þátttakendur.
Ég er til dæmis með eina persónu
í verkinu, Hans sem er sonur Kat-
arínu, sem var ekki til. Hann er
minn uppspuni. Mig, vantaði mót-
vægi við Fuhrmann, einhvern sem
gat sagt honum til syndanna. í ein-
um annál er sagt „frú Holm og
hennar sonur,“ sem er sennilega
prentvilla, en sú villa varð að stórum
og mikilvægum þætti í þessu verki.“
Svo eru það hagsmunirnir...
„Já, svo em það hagsmunirnir.
Katarína Holm er alltaf að tosa sig
upp fyrir lýðinn. Það er alltaf til
fólk sem hangir utan á þeim sem
hafa völd. Samfélagið er fullt af litl-
um poturum sem klifrar upp bakið
á þeim sem hafa völd. Ef þetta hef-
ur átt við á 18. öld, þá á það enn
frekar við í dag. En eins og Aristóte-
les sagði: „Engi skal þá menn hátt
setja, er náttúran vill að lágt sitji,
því að þeirra metnaður þrútnar svo
skjótt af metorðum, sem lítill lækur
af miklu vatni.“
Nú flallar verkið um atburði
sem gerðust snemma á 18. öld.
En er þetta dæmigert nútíma-
verk?
„Það verða aðrir að dæma um
það. Ég hef aldrei reynt að flokka
þetta verk. Ég get bara sagt'fyrir
sjálfa mig að ég er undir miklum
áhrifum frá Lorca. Ég hugsa mest
um nautaat þegar ég er að leikstýra.
Ég vil hafa leikhús heitt og
grimmt með fullt af flóknum
ástríðufullum persónum. Ég nenni
ekki að fást við litlar og hamingju-
samar ástir.“
Og hvað svo?
„Eg veit að þetta er það sem ég
á eftir að gera alla ævi. Að skrifa.
Mér finnst það hryllilegt og stór-
kostlegt í senn. Þetta verk hefur
gerbreytt mér sem persónu. Ég hef
mest þurft að vera ein og nýta eig-
in orku - allt annað hefur þurft að
víkja. Ég nálgaðist viðfangsefnið
með miklum eldmóð. Síðan hefur
allur tíminn farið í að slípa og tálga
textann og svo alla sýninguna á
sviðinu til að fá út það allra minnsta
og tærasta mögulega.
Það þótti dálítil klikkun að ætla
að leikstýra þessu, ofan á það að
skrifa verkið. En það var mér svo
mikið mál að hafa ekki fleiri milli-
liði milli persónanna og leikaranna.
Það er ákaflega mikilvægt að finna
fólk sem getur gefið mikið af sjálfu
sér. Að fá að velja sjálfur alla áhöfn-
ina. Það er ekki hægt að segja þessa
sögu nema gefa allt og það sem
hefur verið mest virði fyrir mig er
að finna þá fyrirvaralausu alúð sem
allir leikarar og aðrir í sýningunni
hafa sýnt verkinu. Öll vinnan hefur
stjómast af löngun til að gera þetta
eins gott og hægt er. Þannig að
þetta fólk hefur í rauninni tekið
þessar persónur í fóstur frá mér.
Og ég á þær ekki lengur.
Svo verður maður sjálfsagt
hræðilega einmana þegar maður
hefur endanlega skilað þeim af sér
u
Viðtal/Súsánna Svavarsdóttir
Ljósmyndir/Grímur Bjarnason
Þórunn Siguröardóttir
leikstjóri
Appolónía og Níels að tafli
Nýja vatnið
Skáldsagan Det nye vannet (Nýja vatnið)
er reyndar ékki nýjasta bók höfundar, en samt
sem áður höfum við ákveðið að taka hana
sérstaklega til umfjöllunar hér, ekki síst vegna
þess að fyrirhugað er að gefa hana út á
íslensku.
Det nye vannet er bæði sakamálasaga og
ástarsaga. Sögusviðið er lítið byggðarlag á
eyju einhversstaðar úti fyrir Norður-Noregi.
Sú mynd sem lesandinn fær af þessu byggðar-
Iagi og íbúum þess getur tæplega talist
upplífgandi. Neysluvatnið er mengað. Lands-
lagið virðist vera mýrarfen eða illkleif fjöll.
Það snjóar og rignir á víxl. Persónur sögunn-
ar eru vonsviknir kennarar, drykkjurúturinn
Karl, öldungurinn Níels, fátækir bændur og
sjómenn og Jón, sem ekki er eins og fólk er
flest.
En hvað er að þá sem gerir þessa skáld-
sögu svo athyglisverða og spennandi að les-
andinn leggur hana tæplega frá sér fyrr en
að lestri loknum? Jú, það er aðalpersóna sög-
unnar, Jón.
í gegnum hann miðlar höfundurinn upplýs-
ingum til lesanda. Lesandinn fær að vita hvað
Jón segir en aldrei nema hluta af því sem
hann hugsar. Jón er ekki allur þar sem hann
er séður. Hann sétur af stað atburðarás sem
hann hefur eflaust ekki séð fyrir endann á,
en hver hefur þræði hennar í hendi sér og
hvar lausn hennar liggur er samspil höfundar
og lesanda.
Sú mynd sem höfundur gefur af Jóni er
bæði innileg og sannfærandi. Hún lýsir miklum
skilningi og þekkingu að aðstæðum þeirra sem
eru á einhvern hátt homrekur í samfélaginu.
Jón er ekki vangefinn en getur þó ekki
bjargað sér sjálfur. Hann býr hjá systur sinni
Elísabet sem er frásk'lin en á í ástarsam-
bandi við kvæntan starfsfélaga sinn, Hans,
Jón er mjög háður Elísabetu og honum er illa
við Hans sem hann álítur að taki systurina
frá honum og eigi sök á því að hún vill flytja
burt úr byggðarlaginu, en það óttast Jón
mest af öllu. Hann vill hafa allt eins og það
var á æskuárunum þegar hann lék sér með
vinkonu sinni Lísu. En nú eru bæði Lísa og
æskuárin horfin.
En það sem í raun og veru knýr atburði
sögunnar áfram er hvarf Lísu og sú vitneskja
sem Jón kann að hafa um það.
* * *
Til að varpa ljósi á samband systkinanna
er hér þýðing á stuttum kafla úr bókinni:
„Hún sat á rúmstokknum þegar hann vakn-
aði. Sólin skein skáhallt inn um gluggann úr
suðri, svo það hlaut að vera áliðið dags.
— Ég gat ekki látið þig sofa Iengur, sagði
hún móðurlega.
— Hvað ertu annars að gera í rúminu mínu?
Hann leit í kringum sig, fyrst um herberg-
ið síðan rannsakandi á hana, til að athuga
hvort hún hefði nokkuð breyst aftur; hún var
nefnilega alltaf að breytast, já hún hafði verið
í deiglunni allt frá fæðingu, farið úr einu í
annað eftir því sem hugdetturnar komu og
fóru. Núna var hún komin yfir þrítugt og var
næstum utan seilingar fannst honum, hann
sem hafði ekkert breyst allt lífið, gert sig
ánægðan með sömu hlutina og verið trúr því
besta allan tímann.
— Ég heyrði að þú kallaðir, sagði hún. —
Varstu með martröð?
— Ja... hann mundi það ekki alveg. Hún
hafði bólginn munn, rauðar kinnar og var sljó
til augnanna eins og alltaf eftir nótt með
Hans. Hann horfði á sítt hárið sem alltaf var
greitt og fléttað, vafið saman í hnút undir
húfu eða skýluklút — það hafði alltaf verið
sítt. Núna var það úfið og féll í stórum flókum
niður á ávalar axlirnar. Honum fannst það
líkjast geislabaug í sólarljósinu og hún engli
— hvers vegna var henni svona mikið í mun
að flytja frá eynni? Hvers vegna gat hún ekki
unað hér, eins og foreldrarnir, afi og amma
eða Jon?
— Fyrst á að fara að leggja vatn hingað
þá þurfum við ekki að flytja, sagði hann.
— Við lifum ekki á vatni, sagði hún hlæj-
andi.
Hann minnti hana á blaðadeilurnar sem
höfðu orðið út af þessu vatni síðustu árin, og
hún sjálf hafði tekið þátt í, hún og Hans og
samkennarar þeirra.
— Ég held þú ættir ekki að taka það svo
hátíðlega, sagði hún.
— Og manstu ekki hvað það var kalt í vet-
ur? ískalt allan tímann hvernig sem við kynt-
um? Húsið er of gamalt og illa einangrað ...
Hann vildi blása lífi í gamalt þrætumál um
viðgerðir en hún stöðvaði hann snöggt með
því að það kostaði stórfé. Þar að auki væri
næstum ekki sála eftir héma úti í eynni. Það
voru hennar eigin vinir sem hún átti við,
starfsfélagarnir og bæjarstarfsmenn sem nú
yfirgáfu bæði skóla og stöðluðu einingahúsin.
— Við búum nú hérna, sagði hann.
Slakaðu á. Það eru meir en þrír mánuðir
þangað til og á þeim tíma verður þú líka bú-
inn að skipta um skoðun. Þú átt eftir að kunna
vel við þig í bænurri, það er ég alveg hand-
viss um. Þér líður miklu betur þar en hérna.
Hann hafði enga trú á því. Hann hafði
komið til bæjarins — það var ömurlegt þar.
— Ég meina það. Mikið eru þetta annars
fallegar gæsir. Fékkstu þær niður á tjöm?
Við renndum okkur þar á skautum þegar við
vorum lítil — manstu eftir því?
— Ég fer ekki.
— Auðvitað gerirðu það. Komdu nú á fæt-
ur, ég er búin að hafa til mat.
— Ertu búin að sjá spóluna í tækinu?
— Nei, er það eitthvað handa mér?
Hann fór niður, tók hana úr myndatökuvél-
inni og stakk henni inn á milli hinna spóln-
anna í hillunni. Þar stóðu um það bil tvö ár
af ævi hans, að mestu leyti einmanaleg skila-
boð til Elísabetar, vægar ásakanir og taum-
lausar úthellingar.
Hún horfði aldrei á þær.
Hann náði sér í föt, klæddi sig og gekk
fram í eldhús. — Hvað þetta eru dásamlegir
fuglar, sagði hún, potaði í einn vænginn og
hryllti sig. — Eigum við ekki að hengja þá upp
í hjallinn?“
* * *
Bókin Det nye vannet minnir um margt á
hina kunnu skáldsögu Taijei Vesaas Fuglane
(Fuglarnir). Ýmsir gagnrýnendur álíta jafn-
vel að Jón í Det nye vannet sé eins konar
nútímaútfærsla á Mattis í Fuglane.
Aðalpersónumar í báðum bókunum em
ungir menn sem ekki geta staðið á eigin fótum
í lífinu. Þeir búa báðir hjá eldri systrum sínum
sem þeir em mjög háðir og álíta öryggi sínu
alvarlega ógnað þegar þær eignast elskhuga.
En lengra nær samlíkingin þó ekki.
Samfélagið í Fuglane er mun stöðugra og
félagsleg samskipti íbúanna allt önnur og já-
kvæðari en í Det nye vannet, og síðast en
ekki síst eru aðalpersónurnar í sögunum afar
ólíkar. Mattis í Fuglane er bæði saklaus og
hjálparlaus, en náttúran og dýrin og þó sér-
staklega fuglamir gefa lífi hans tilgang og
gleði. Jón aftur á móti skýtur fuglana og er
upp á kant bæði við náttúrana og samfélagið.
Det nye vannet er sérstæð bók sem veitir
djúpa innsýn í sálarlíf pilts sem er utanveltu,
bók sem vekur til umhugsunar.