Morgunblaðið - 11.03.1989, Blaðsíða 5

Regnið dundi á húsþökunum og
streymdi í lækjum niður þakrennum-
ar. Lækjarhjalið í giljunum var að
breytast í þungan ámið. Grösin og
skógurinn í brekkunni hníptu litverp.
Grasmaðkamir flúðu unnvörpum
uppúr jörðinni og engdust innum
gluggann á svefnherberginu okkar
— hann var niðurundir jörð uppað
brekkunni — og leituðu sér athvarfs
niðurí rúmunum og nutu þar óaf-
vitandi gestrisni, þartil maður fann
þá skríða við sig beran. Og við töluð-
um mestallan daginn um Skeiðará,
sem nú þandi sig yfir meiri og meiri
víðáttu vesturá sandinum.
Dimmgrátt loft, regndynur, nið-
andi vatnagnýr, tún, hlöð og garðar
á floti í vatnssvakka, — þetta var
stemmning laugardagsmorgunsins.
Við vissum að pósturinn myndi koma
austanað á laugardagskvöldið og
halda vesturyfir Skeiðarársand á
sunnudaginn, hvað sem á dyndi. Og
við byijuðum morguninn með fræði-
legum samræðum um Skeiðará.
Regninu hellti ennþá niðurúr hreyf-
ingarlausum skýjamekkinum. Hvert
sem litið var, grámaði fyrir pollum,
ám og lækjum, og vatnagnýrinn var
orðinn fastur í eyrunum á okkur,
einsog við hefðum fæðzt með hann.
Skyidi nú Skeiðará ekki vera orð-
in ófær?
Ja, það fer nú að verða á takmörk-
um.
Ekki vil ég nú segja það. Ennþá
meiri sýndist hún vera héma um
árið, þegar hann Sigfús Johnsen fór
yfir hana. Þá flóði hún vestureftir
öllum sandi, næstum eins langt og
við sáum héðan að heiman.
Fékk hann hana ekki djúpa?
Ekki ákaflega. Hún getur verið
grynnri í miklum rigningum en í
þurrkatíð. Þegar hún er í miklum
vexti, ryður hún undir sig möl og
sandi og flákar sig útyfir breitt
svæði, og þá er síður hætt við bleyt-
um, því að straumþunginn þjappar
niður vatnsbotninum. Hún er stund-
um dýpri í þurrkum. Þá hættir henni
við að grafa sig niður í mjórri ála.
Svo er.
Svona gat huggunin leynt sér
Iengi austurí Öræfum.
Vatnið hélt áfram að streyma úr
loftinu stanzlaust þartil framundir
miðmunda. Himinn og hauður sýnd-
ust runnin saman í einn gráan
vatnsmökk. En rétt fyrir miðmunda
rauf hann loksins gat á skýjakafið
í norðvestri, svoað sá dimmbláan
heiðglugga yfir Skaftafellsflöllun-
um. Dimmblá heiðríkja er fyrirboði
þerris. Undir kvöldið var vatnagnýr-
inn farinn að fá aukahreim af flall-
átt. Ennþá var þó loftið mjög skýj-
að. Glugganum í norðvestri gekk illa
að stækka. Við töluðum um það,
hvort það myndi setja niður í Skeið-
ará í nótt.
Svo kom sunnudagsmorgunninn.
Loftið einsog í fomum annálum fyr-
ir mikla mannskaða: Hvergi ský-
hnoðri á himni, — hægur norðaustan
fjallablær, glitrandi sólskin og heitt
{ veðri. Það hafði sett svolítið niður
í vötnunum. Og nú fyrst lagði það
af tilviljun í eyru okkar, að fólkið í
Svínafelli hefði verið farið að verða
hrætt um, að jarðvegurinn í brek-
kunni yfir bæjunum myndi fljóta
með alltsaman niðurá jafnsléttu í
ósköpunum. Svona kurteisir menn
eru Öræfingar.
Fimmtán mínútum eftir miðjan
morgun riðum við úr hlaði í Svína-
felli undir dimmbláum himni í glaða-
sólskini, öll á þaulvönum vatnahest-
um, pósturinn, Runólfur Jónsson,
Margrét og ég. Fólkið stóð útíá stétt-
inni og horfði á eftir okkur, og ég
raulaði þessa vísu fyrir munni sér:
Ó, hve tíminn er að sjá
undarlega skaptur.
Hvað mun dagur heita sá,
nær hingað kem ég aftur?
Og nú áttum við von á fímmta
manni í hópinn. Það var Runólfur
Bjamason í Skaftafelli, einn mesti
Skeiðarárfræðingur í Öræfum.
Hann hafði verið beðinn símleiðis
að fylgja okkur yfir Skeiðará, þegar
augsýnilegt þótti heima í Svínafelli,
að hún væri komin í algleyming,
og hann hafði lofað að koma í veg
fyrir okkur á sandinum niðriundan
Skaftafelli.
Við létum hestana tölta út aurana
fyrir vestan Svínafell og töluðum
um rigninguna og vötnin, og svo
byijuðum við að þegja. Framundan
MORGUNBLAÐgnjIubARDAGUR 11. MARZ 1989 : <* 1 F I '■] 1 1 1 fg j. B 5
í kompaníi við Þórberg
Hér á eftir fer kafii úr bók Matthíasar Johann-
essens, / kompanii við Þórberg, sem kemur út hjá
Almenna bókafélaginu á morgun, 12. mars, þegar
öld er liðin frá fæðingu Þórbergs Þórðarsonar.
Fyrri hluti þessarar bókar er endurprentun á /
kompanii við allifið, sem kom út 1959 þegar Þór-
bergur varð sjötugur og er fyrsta samtalsbókin á
íslensku. Hún er löngu uppseld. Síðarl hlutinn
er samtðl, sem Matthias átti við Þórberg seinna.
Bókin endar á langri ritgerð, sem Matthias skrlfar
um vin sinn Þórberg, einkenni hans og aðstæður
og samband sitt við hann. Kaflinn hér á eftir er.
úr þessari ritgerð, en þar er m.a. vitnað i áður
óbirt bréf Þórbergs til Matthiasar.
Þórbergur sá ávallt hlutina
öðrum augum en samferða-
mennimir og hélt óhikað fram
skoðunum sínum á lífinu þessa
heims og annars. Á sama tíma
og hann prédikaði kommúnisma
af innfjálgri sannfæringu var
hann með hugann við astralplanið
og eilífðarverumar.
Að áliti Þórbergs var það
beinlínis ódíalektiskt að neita lífi
eftir dauðann, áður en málið hefur
verið rannsakað til hlítar og þeir
hinum megin hafa lýst því yfír,
að þeir séu ekki til. í Kompaníinu
kemst hann einhvem veginn svo
að orði, að margir Rússar eigi
vafalaust eftir að lenda í erfiðleik-
um, þegar þeir vakna á astralplan-
inu, þvi að það hljóti að vera held-
ur óskemmtilegt fyrir fólk að búa
í landi, sem það trúir ekki, að sé
til. Hann segir við þróumst öll upp
í það á milljörðum ára að verða
guðir. En trúarbrögð lætur hann
að öðm leyti lönd og leið. Guð er
alþjóðasinni eins og ég, segir hann
í Kompaníinu. Ég spurði hann
eitt sinn, hvort honum hefði nokk-
um tíma dottið i hug að gerast
kaþólikki eins og Halldór Laxness
og Stefán frá Hvitadal. Hann
hrökk við. Margt hefði hann þurft
að þola um dagana, en þvílíka
spumingu, ó jesús minn! „Hvers
vegna spyrðu ekki heldur," sagði
hann, „hefur þér aldrei dottið í
hug að gleypa rottueitur?“
Eins og að líkum lætur stóð
Þórbergi ekki á sama um afstöðu
sovézkra kommúnista til eilífðar-
málanna. Til að sætta sig við
hana hélt hann því blákalt fram,
að geimfarar Rússa ættu eftir að
fínna eilífa lífið — „mér þætti
ekki ósennilegt, að þeir ættu eftir
að koma aftan að því.“
Þórbergur var sannfærður um,
að draugar fylgdu atómskáldun-
um og yrktu í gegnum mörg
þeirra, segðu þeim að minnsta
kosti fyrir verkum, þótt þau vissu
ekki af því. Einhveiju sinni, þegar
ég þurfti að hlusta á þessar bolla-
leggingar hans, datt mér í hug,
hvort ég gæti ekki notað á hann
dálítið vopn, sem biti. „Maó er
atómskáld," sagði ég. „Nú, hvem-
ig veiztu það?“ spurði hann. „Ég
hef þýtt eftir hann ljóð úr ensku
fyrir Magnús Kjartansson," sagði
ég. Þá lyftist á honum brúnin.
Spyrlinum var þá ekki alls vam-
að. „Ertu viss um, að Maó sé
atómskáld?" spurði hann. Já, ég
fullyrti það.
Daginn eftir orti Þórbergur vísu
í atómstíl. Lífið, baráttan á öllum
plönum, í öllum litbrigðum og öll-
um tóntegundum var vettvangur
Þórbergs Þórðarsonar. Stundum
leið honum vel í þessari baráttu,
stundum illa eins og gengur, en
alltaf sá hann hana í kómísku
ljósi.
Eitt sinn sátum við Snorri
Hjartarson niðri í Hljómskála-
garði og röbbuðum saman. Það
var stillt veður og fremur bjart,
og það var létt yfir okkur. Mig
minnir, að við Snorri töluðum um
mengun og vomm talsvert niður-
sokknir í samræðumar. Allt í einu
sjáum við, hvar Þórbergur kemur
stmnsandi eftir stígnum og er á
leið frá Sóleyjargötu vestur á
Hringbraut. Ég stend upp og kalla
á hann. Hann stanzar andartak,
en ætlar síðan að forða sér, eins
og fætur toga. „Nei, farðu ekki
Þórbergur," kalla ég. „Við Snorri
Hjartarson þurfum að tala við
þig.“ Þá snarstanzar hann, skimar
til okkar augum, gengur hægt i
áttina til okkar og segir: „Nú, það
em bara þið, jæja.“ „Af hveiju
ætlaðirðu að flýja okkur, Þórberg-
ur?“ spurði ég. „Nú, mér sýndist,
að þið væmð rónar,“ sagði hann.
Síðan settist hann á bekkinn hjá
okkur og var auðvitað á samri
stund farinn að segja okkur sögur
af öðm tilverastigi. Hann sagði
okkur frá því, að Þórður á Kleppi
hefði fyrir mörgum áratugum lýst
fyrir sér gamalli konu, sem hann
hefði hitt hinum megin á fremur
myrku plani. Hún var alblóðug
eftir slys án þess að vita, að hún
væri látin. Þetta þótti mér merki-
leg saga, því að Eyjólfur Eyfells
hafði nokkram ámm áður sagt
mér sömu sögu. Ég gaf Þórbergi
nákvæma lýsingu á frásögn Ey-
jólfs, þegar hann hitti Þórð stumr-
andi yfir gömlu konunni á öðra
plani nótt eina, þegar hann fór
sálföram sem oftar. Þórbergur
þurfti að fá þetta allt útmálað af
vísindalegri nákvæmni, en mér
þótti merkilegt, hvemig lýsingar
Þórðar á Kleppi og Eyjólfs Ey-
fells komu heim og saman og
samt liðu áratugir milli þess, að
Þórður sagði Þórbergi, en Eyjólf-
ur mér. Þetta vora hin djúpu rök
tilverannar, að dómi Þórbergs.
Þegar Þórbergur kvaddi okkur
Snorra Hjartarson, var hann upp-
lyftur og innblásinn nýrri næstum
óyggjandi sönnun um framhaldslíf
sálarinnar.
En við Snorri Hjartarson sner-
um okkur aftur að jörðinni og
menguninni.
„Eg gleðst yfir hveijum þeim
vini mínum, sem fer yfiram ...
bara þið lendið nú ekki þar sem
Margréti dreymdi landslagið svart
eins og kol,“ sagði Þórbergur eitt
sinn við mig. „En þar rennur dálít-
ill lækur, eins og Þórður á Kleppi
lýsti á þeim slóðum, þar sem hann
sá kerlinguna blóðuga."
Vatn til að þvo sárið.
breiddist út Skeiðarársandur og nið-
andi vatnaflákar, en bakvið sandinn
skyggði Lómagnúp vesturí fjarsta
heiði.
Á auranum nokkum spöl fyrir
vestan Svinafell komum við að
fyrsta vatnsfalli þessa ógleyman-
lega vatnadags. Það var Svína-
fellsá, sem fellur undan Svinafells-
jökli, all-mikið vatnsfall, kolmó-
rautt, straumhart, stórgrýtt og belj-
andi. Hún var sjómikil, en nú var
farið að fara hana fjær jöklinum
en áður tíðkaðist, og þar var
straumurinn ekki eins stríður og
botninn jafnari.
Svo létum við hestana tölta
áfram vesturá bóginn all-langa leið,
þar til við komum að öðra vatns-
falli sýnu meira og breiðara en
Svinafellsá. Það var Skaftafellsá,
sem kemur undan Skaftafellsjökli,
skriðjökli, sem gengur fram milli
Skaftafells og Svínafellsjökuls. Hún
var líka mjög vatnsmikil, en féll á
góðu broti og flákaði sig sæmilega
og var þá á miðjar síður, straum-
þung og mórauð, en ekki slæm í
botninn. Nokkurn kipp fyrir vestan
hana kom Runólfur í Skaftafelli til
móts við okkur. Hann var karl-
mannlegur og vatnareifur, á stóram
og sterklegum hesti þama í morg-
unsólinni. Mér fannst Skeiðará
minnka, þegar ég horfði á hann.
Er ekki Skeiðará mikil?
Jú, það er anzi mikið í henni.
Ég leit til Margrétar. Ég vissi,
að „anzi mikið“ á máli Öræfinga
þýðir nokkumveginn sama og „and-
skotans ósköp" í málfari okkar hér
í Reykjavík. Nú fór leiðin að stytt-
ast. Við þögðum öll, og þögn okkar
féll öll til vesturs. Ég rauf þennan
ógnandi hljóðleik með því að biýna
ennþá einu sinni fyrir Margréti
vatnaboðorðin. Þau vora íjögur:
Haltu ekki fast í tauminn! Stattu
ekki í ístöðunum! Haltu annarri
hendi af öllu afli í faxið, ekki í
hnakkinn! Horfðu ekki niðurí vatn-
ið, heldur skaltu einblína útí sjón-
deildarhringinn eða á Lómagnúp!
Vatnsgnýrinn varð þyngri og
þyngri. Hvert hófatak bar okkur
nær og nær. Og áður en minnst
varði voram við fimm veikburða
manneskjur komnar framá austur-
strönd hinnar miklu móðu. Ég þreif
úrið uppúr vasa mínum. Það vant-
aði tíu mínútur í átta. Halt’ þér fast
í faxið! Satt’ ekki-í... Svo kafnaði
allt, sem á eftir kom, í straumgnýn-
um. Þetta var mikið fljót, og það
var einsog straumþunginn væri hér
af sterkari kynstofni en í öðram
vötnum, sem við höfðum riðið þetta
rigningasumar, en þau voru hart-
nær þijátíu.
Hér urðu samt engar vomur.
Runólfur í Skaftafelli hleypti hest-
inum undireins niðurí kolmórautt
straumkastið. Hvernig veit maður-
inn, að þetta sé fært? Svo fóru þeir
Runólfur í Svínafelli og pósturinn
með Margréti á milli sín. Ég lagði
útí síðastur. Hestarnir óðu hægt
og íhugandi og hölluðu sér lítið eitt
á strauminn. Vatnið var þó ekki
nema uppá miðjar síður. Margrét
helt sér í faxið. Þetta gekk allt eins-
og í beztu sögu.
Örstuttu vestar branaði fram á
leið okkar annað fljót, álíka strítt
og vatnsmikið sem hið fyrra. Við
mjökuðumst yfir það í sömu röð og
áður. Vatnið var ívið grynnra.
Þá tók við dálitil sandspilda, og
vestanmegin hennar, bakvið fláandi
malarbakka, beljaði áfram þriðja
fljótið, mikið vatnsfall og ófrýni-
legt. Runólfur í Skaftafelli setti
hestinn ennþá útí næstum beint af
augum, svo Runólfur í Svínafelli
og pósturinn með Margréti á milli
sín og síðast ég. Hestamir þver-
skára straumbreiðuna, sem braut á
þeim ofanhallt við miðjar síður, og
eftir 40 til 50 hálfsvimandi augna-
blik höfðum við þessa ljótu móðu
að baki okkar.
Hestamir frísuðu, og iskalt jökul-
vatnið rann niðurúr þeim. En nú
sýndist Skeiðará líka vera búin.
Framundan blasti við vatnslaus
eyðimörk með Lómagnúp að baki
og Skeiðaráijökul leirgráan og
spranginn nokkra kílómetra í burtu
til hægri handar.
Jæja, sjáum skinnið! sagði ég við
sjálfan mig, þar sem ég lét hestinn
ráða ferðinni í humátt á eftir sam-
ferðafólki mínu. Skeiðará er þá
ekki eins stórkostlegt vatnsfall og
maður hefur heyrt talað um. Mér
virtist sex dögum síðar, að þessir
þrír álar hefðu verið álíka vatns-
miklir og þijú Markarfljót í rigning-
artíð. Við létum hestana skokka
vestur sandinn, og allir þögðu.
Hversvegna þegja allir? Það skyldi
þó vera, að Skeiðará sé búin.
Eftir tæpa tveggja minútna reið
tók að skráma fyrir augum mér
sýn, sem ég hef aldrei getað losnað
við síðan. Uppfyrir gráa auröldu
nokkum spöl fyrir framan okkur
glampaði í sólskininu á mórauða
vatnshóla, stróka og boðaföll, sem
ýmist hófust eða duttu niður eða
þeyttust hvítfyssandi áfram á
fleygiferð. í þessari sýn, sem stakk
svo í stúf við dauða eyðimörkina,
var eitthvað ægilega tiyllt og dular-
fullt. Þegar við komum lítið eitt
nær, var þetta ekki ósvipað til að
sjá endalausri þvögu af úlfaldalest-
um á þeysihlaupum niður sandinn.
Það skipti svo að segja engum
togum. Við eram áður en minnst
varir komin framá bakka á vatns-
breiðu, sem líktist meira hafí en'
nokkra vatnsfalli, sem ég hafði
áður séð. Mér heftir aldrei bragðið
eins í brún. Þessi hafsjór er áreiðan-
lega engum fær, hugsaði ég ósjálf-
rátt upp aftur og aftur. Við hljótum
að verða að snúa við. Allt yfirborð
þessarar tröllauknu, leirmórauðu
hafrastar þaut framhjá okkur með
flughraða, hófst hér og þar'í háa
bunka, féll svo niðurí djúpa dali,
vafði sig í hendingskasti í risavaxna
ströngla, sem byltust um í hvítfyss-
andi boðaföll, hringsnerist í sogandi
iðusveipi og skrúfaðist upp í drýli
og stróka, en gnýrinn af hamföram
þessarar brimrastar var svo mikill,
að við áttum fullt í fangi með að
heyra hvert til annars. Og þegar
ég leit augunum kringum mig af
vatnsfluginu, sýndist allt umhverfið
hringsnúast einsog.voldugt karúsel.
Það var undireins' sýnilegt, að
þessi ókjör vora engum hesti fær,
þar sem við komum að þeim. Þeir
Runólfur í Skaftafelli og pósturinn
tóku sig því úr hópnum og riðu
nokkra leið niðurmeð flaumbreið-
unni, ef hugsazt gæti, að einhvers-
staðar mótaði fyrir broti. Það gekk
alveg framaf mér, að nokkram
óbijáluðum manni skyldi geta dott-
ið í hug að leita að broti á þessu
hafsævi. Við hin fóram af baki og
horfðum á eftir þeim. Hestamir
lygndu þunglyndislega aftur aug-
unum einsog þeir fyndu á sér, að
nú væri ekki skemmtilegt í vænd-
um. Snertikipp fyrir neðan okkur
lögðu þeir Runólfur og póstur útí
straumhafið. En þeir vora varla
lausir við land, þegar hestamir und-
ir þeim vora að stingast á sökkv-
andi kaf og snarsneru til sama lands
aftur.
En þeir gáfust samt ekki upp við
svo búið, létu hestana eigra lesta-
ganginn ennþá all-Iangan veg nið-
urmeð ánni og sýndust aldrei hafa
augun af straumfallinu. Loks námu
þeir staðar nokkur augnablik og
horfðu vesturyfir. Því næst beindu
þeir hestunum að vatninu og settu
þá útí. En þama fór allt á sömu
leið og áður, hestamir á bólakaf
og snera í einu vetfangi aftur til
sama lands. Auk þess fór að verða
meiri hætta á sandbleytum eftir því
sem lengra dró niðureftir. Þama
snera þeir við og héldu aftur upp-
með ánni þangað sem við biðum
með augun límd við hveija hreyf-
ingu þeirra. Þetta leit ekki glæsi-
lega út. Ekki físilegt að verða að
snúa aftur í þessu einmuna veðri
og máski kominn úrhellings-
slökkvandi í fyrramálið. Þetta vaf
rigningartíð. Og við stödd milíi
tveggja höfuðsanda og stórvötn á
báða vegu.
Kannski var reynandi að gera
úrslitatilraun svolítið ofar. Við stig-
um á bak og riðum dálítinn kipp
uppmeð ánni, þangað til við komum
þar að, sem ekki sýndist með öllu
vonlaust um að gera mætti nýja
tilraun. Við námum staðar og litum
yfir fljúgandi straumfallið. Síðan
lögðu þeir Runólfur i Skaftafelli og
póstur hestunum á nýjan leik útí
vatnshafíð, en við hin fóram af
baki og horfðum til ferða þeirra.
Hestamir fetuðu sig gætilega útí
kolmórauðan strauminn, skref fyrir
skref. I hverri hreyfingu þeirra birt-
ist mikil lífsreynsla, sem þeim hafði
auðsæilega tamizt að draga af
gagnlega lærdóma. Vatnið hrað-
dýpkaði ekki, heldur sté hægt og
hægt hærra og hærra uppeftir