Morgunblaðið - 14.09.1990, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 14. SEPTEMBER 1990
U-íf1' -'Á - .
i , í. ■ .
■......................■:...i
iá
Rannsóknastofnun byggingar iðnaðarins.

Byggingariðnaður ráðandi um af-
komu þjóðarbús og einstaklinga
Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins 25 ára
eftirHákon Ölafsson
Inngangur
Rannsóknastofnun byggingar-
iðnaðarins (Rb) hefur nú starfað í
25 ár. Af því tilefni þótti rétt að
kynna stofnunina lítillega annars
vegar með þessari yfirlitsgrein og
hins vegar með því að hafa opið hús
nk. laugardag, þar sem menn fá
tækifæri til að kynna sér nánar þá
starfsemi sem þar fer fram.
í þessari grein verður að sjálf-
sögðu stiklað á stóru varðandi sögu,
árangur starfseminnar, núverandi
starfsemi og framtíðarhorfur.
Sögulegt ágrip
Rb var stofnuð með lögum um
rannsóknir í þágu atvinnuveganna
árið 1965 og byggði hún í fyrstu á
grunni frá byggingarefnarannsókn-
um Atvinnudeildar háskólans. í
fyrstu var stofnunin í húsi veitinga-
staðarins Klúbbsins við Borgartún
en 1969 fluttist starfsemin í eigið
húsnæði að Keldnaholti. Þar hefur
starfsemin þróast og húsnæði aukist
og verður aðstaða til rannsókna nú
að teljast að mörgu leyti ágæt.
Rannsóknir við Rb beindust í
fyrstu að notkunarhæfni steinefna
til gatnagerðar, einkum slitlagsgerð-
ar, og til steypugerðar, en steinefni
hér á landi eru að mörgu leyti frá-
brugðin þeim sem algengust eru í
nágrannalöndum okkar. Þessar
vegagerðarrannsóknir leiddu til
verulegra þjónusturannsókna á þessu
sviði fyrir vega- og gatnagerð í
landinu og nú er varla lagður sá
götuspotti af bundnu slitlagi að fram-
kvæmdin sé ekki byggð á undan-
gengnum rannsóknum við Rb.
Þekkingaröflun rannsóknastarf-
seminnar hefir einnig verið viðamik-
ill þáttur í þróun annarrar mann-
virkjagerðar í landinu. Gildir þetta
t.d. um stíflu- og virkjanagerð. Þann-
ig voru síðustu virkjanir okkar alís-
lenskar bæði í hönnun og byggingu,
og studdust við hérlendar rannsóknir
eingöngu.
Uggs gætti frá upphafi bygging-
arrannsókna yfir því að hér væri
hætta á alkalíkísilefnahvörfum í
steinsteypu. Vitað var að fylliefni
okkar voru víða bland-efni, sem ann-
ars staðar höfðu leitt til steypu-
skemmda. Aðvaranir um hættuna,
studdar jarðfræði- og verkfræði-
þekkingu voru virtar við Sogsvirkjan-
ir og síðar, þegar aðstaða gafst til
sannana á hættunni með rannsókn-
um. Þessi mannvirki hafa líka þurft
lítið viðhald og eru ósködduð af vá-
gestinum. Þetta er mikilla fjármuna
virði.
Öðru máli gegndi er mælingar
bentu til hætruástands á höfuðborg-
arsvæðinu aðallega vegna notkunar
á virkum sjávarfylliefnum. Aðvörun-
um var vísað frá með tilvísun til
þess að skemmdir af völdum alkalí-
þenslu væru þó óþekktar í íbúðarhús-
um. Alþekkt er að illa fór.
Þekkingarskorturinn á þessu sviði
var þó mörgum ljós og því var sæst
á það árið 1967, að setja á laggimar
nefnd við Rb, Steinsteypunefnd, til
að skipuleggja þekkingaröflun á
þessu mikilvæga sviði. Vel er þekkt
að þessi nefnd hefir ekki eingöngu
rætt og skipulagt rannsóknir á
steypusviði heldur einnig kostað þær
að verulegu leyti. Árangur hefir líka
verið mikill. Unnt hefir verið að auka
mikið gæði íslensks sements, þekk-
ing á alkalíefnahvörfum virðist ör-
ugg, steyputækni hefir verið bætt,
og hagkvæmar leiðir hafa fundist til
úrbóta á steypuskemmdum.
Byggingarannsóknir í dag
Starfsemi Rb er nú deildaskipt og
fer fram á eftirtöldum sviðum: Hús-
byggingatækni, vegagerð, stein-
steypa, byggingarkostnaður,
fræðsla/útgáfa, hagnýt jarð-
fræði/jarðtækni.
Á öllum sviðum er unnið að rann-
sóknum, þjónustu og ráðgjöf, sem
skilgreina má á eftirfarandi hátt:
Rannsóknir: Vinna við verkefni
sem oft eru skilgreind í samráði við
hagsmunaaðila í atvinnulífinu og að
hluta greidd _af þeim. •
Þjónusta: Úttektir og efnisprófanir
sem að mestu leyti eru unnar á kostn-
að verkbeiðanda.
Ráðgjöf: Fræðsla og upplýsinga-
gjöf í formi rita og tækniblaða,
greinaj fyrirlestra og símsvörunar.
Þessa þjónustu hefur stofnunin veitt
endurgjaldslaust, að öðru leyti en því
að rit cg tækniblöð eru seld.
Skipting í ofantalda flokka miðað
við vinnustundafjölda er þessi:
Rannsóknir 30%
Þjónusta 35%
Ráðgjöf 35%
Við stofnunina eru 36 stöðuheim-
ildir en að auki eru 6-7 starfsmenn
verkefnaráðnir.
Stofnunin er fjármögnuð með fjár-
veitingu á fjárlögum og með eigin
tekjum. Gerðar eru sívaxandi kröfur
um sértekjur og hafa þær vaxið jafnt
um margra ára skeið, en hluti fjár-
laga hefur minnkað að sama skapi.
Nú eru eigin tekjur yfir 50% af veltu.
Eru þetta áreiðanlega efri mörk, ef
stofnunin á að geta starfað sem
rannsóknastofnun, en ekki einungis
þjónustustofnun.
Á sl. ári var heildarvelta stofnun-
arinnar tæpar 104 milljónir króna
og eigin tekjur þar af tæpar 58 millj-
ónir eða u.þ.b. 56%.
Árangur byggingarannsókna
Þótt oft sé erfitt að meta árangur
rannsókna í beinhörðum peningum
er við hæfí að undirstrika þýðingu
rannsókna á þessu sviði með því að
benda á nokkur augljós dæmi um
rannsóknir, sem hafa haft verulega
fjárhagslega þýðingu fyrir þjóðar-
búið: .
• Rannsóknir við Rb á sviði vega-
og gatnagerðar hafa verið forsenda
slitlagsgerðar á gatna- og vegakerfi
landsins.
Hákon Ólafsson
• Jarðtæknilegar rannsóknir við
Rb hafa verið grundvöllur fyrir inn-
lendri ráðgjöf á þessu sviði.
• Með rannsóknum hefur verið
unnt að skýra alkalívandamálið í
steypu og bregðast við því á hagkvæ-
man hátt.
• Með rannsóknum við Rb á við-
gerðum steypuskemmda hafa komið
fram nýjar hagkvæmar aðferðir og
efni (t.d. vatnsfælur og ný múr-
einangrunarkerfi).
• Með húsbyggingatæknilegum
rannsóknum hefur verið stuðlað að
réttri notkun byggingarefna, aukinni
sendingu einangrunarglers, og hindr-
aður innflutningur einingahúsa, sem
ekki standast íslenska veðráttu.
Hvert einstakt af framantöldum
dæmum þýðir milljarða spamað fyrir
þjóðarbúið. Einnig má benda á þá
sjálfsögðu staðreynd að rannsókna-
þjónusta er forsenda vöruþróunar í
fyrirtækjum.
Þá má benda á að vjsitölur þær
sem stofnunin_ gefur út í samvinnu
við Hagstofu íslands hafa verið og
eru kjölfestan í öllum kostnaðarvið-
miðunum varðandi húsbyggingar og
er erfitt að ímynda sér hvernig
ástandið væri ef slíkar vísitölur hefðu
ekki legið fyrir.
Útgáfa Rb á sérritum og tækni-
blöðum er einnig í mörgum tilvikum
einu tæknilegu upplýsingarnar hér á
landi á byggingarsviði og eru þær
notaðar í miklum mæli í byggingar-
iðnaðinum og í fræðslustarfsemi.
Sérrit stofnunarinnar eru nú orðin
hálfur sjötti tugur og Rb-tækniblöðin
á annað hundrað með 1.500 fasta
áskrifendur.
Framtíðarhorfur
Við Rb hefur seinni ár verið starf-
að skv. 5 ára áætlunum. Þessar
áætlanir hafa að sjálfsögðu ekki
staðist varðandi umfang starfsem-
innar, en þær hafa þó markað
áherslusvið og við gerð þeirra hafa
menn farið í saumana á starfseminni
varðandi tilgang, markmið og vænt-
anlegan árangur.
Við mat á framtíðarhorfum eru
það nokkur atriði sem hafa mótandi
áhrif:
• Starfsvið stofnunarinnar er orðið
hagsmunaadilar sem tengjast starfsemi rb
Rannsóknir
Þjónusta
Rannsóknir
Þjónusta
Rannsóknir
Þjónusta - ráðgjöf
Erlendir
aðilar:
NBS
Nordtest
NIF
SP, TI
oþfl.
R annsóknastofnun Fncðsluaðilar
-Samstarf — byggingariðnaðarins Þjónusta Skólar FMI
Alhliða rannsókna og þjónustustarfsemi. Ráðgjöf Byggingsþj.
\
Upplýsingar
Upplýsingar - samstarf
Upplýsingar
mun breiðara en áður var. Þannig
hefur aðstaða til húsbyggingatækni-
legra rannsókna stórbatnað. Sem
dæmi má nefna að verið er að ljúka
byggingu hljóðvers, sem opnar
möguleika á að aðstoða framleiðslu-
fyrirtæki við framleiðslu byggingar-
eininga, sem standast þurfa kröfur
um hljóðeinangrun. Oft hefur tilboð-
um erlendra fyrirtækja verið tekið
þar sem þeir innlendu gátu ekki lagt
fram fullnægjandi gögn hvað þetta
varðar. Aðstaða er ágæt til mælinga
á slagregnsþéttleika glugga, hurða
og annaiTa eininga og til að þróa
lausnir sem halda. Unnt er að mæla
brunaþol byggingarefna og álagspró-
fanir í fullum mælikvarða er unnt
að framkvæma.
• Ný tækni við rannsóknir á harðn-
aðri steinsteypu og steypuefnum hef-
ur rutt sér til rúms. Hún byggir á
notkun smásærra aðferða og gefur
möguleika á að meta samsetningu
harðnaðrar steypu betur en áður.
Þannig verður unnt að sannreyna í
harðnaðri steypu hvort blöndunar-
hlutföll og þar með gæði steypu eru
í samræmi við það sém útboðsgögn
mæltu fyrir um. Þetta hefur ekki
verið unnt, nema að litlu leyti, til
þessa.
• Viðhaldsþörf húsa fer vaxandi,
vegna aukins aldurs. Virðist þetta
koma mörgum á óvart en staðfeynd-
in er sú að viðhald húsa krefst meira
fjármagns en nýbyggingar í ýmsum
nágrannalöndum okkar. Sú staða er
ekki komin upp hér á landi, en engu
að síður er árlega um verulegar og
vaxandi upphæðir að ræða.
• Viðhald og viðgerðir er annað en
nýbyggingar og kreijast rannsókna
til þess að hagkvæmar og endingar-
góðar lausnir náist.
• Gæðavitund fer vaxandi. Með
auknum viðhaldskostnaði gera menn
sér betur ljóst í dag en áður var að
miklu skiptir að byggingarefni stand-
ist lágmarks gæðakröfur. Gott dæmi
er steinsteypan en hún var Iengi vel
framleidd án fullnægjandi fram-
Ieiðslueftirlits. Meðferð á henni á
byggingarstað var oft slæm og gæð-
akröfur eingöngu miðaðar við styrk
en veðrunarþol var látið liggja milli
hluta. Afleiðingarnar eru að sjálf-
sögðu tíðar veðrunarskemmdir í
steypu. í dag vita menn betur og
hefur ástandið stór batnað. Ljóst er
að söluhagsmunir framleiðenda eru
verulega tengdir því að þeir geti á
fullnægjandi hátt sýnt fram á gæði
vöru sinnar, og vegur óháð ytra eftir-
lit þar þungt á vogarskálunum.
• Menn gera sér í vaxandi mæli
ljóst að fjárhagsleg staða þjóðarbús-
ins og einstaklinga er verulega tengd
byggingariðnaðinum. Þannig var
íjármunamyndun í byggingariðnaði
á síðasta ári u.þ.b. 40 milljarðar
króna. Verulegur hluti þessarar upp-
hæðar var innflutningur. Til viðbótar
kemur viðhald mannvirkja en þar er
einnig um verulegan innflutning að
ræða.
Ljóst er að innlend framleiðsla sem
dregur úr innflutningi er jafngildi
útflutnings. Til þess að unnt sé að
þróa vörur í samkeppni við innflutn-
ing þarf rannsóknir. Fjárfesting í
rannsóknum, ef miðað er við heildar-
veltu Rb er í dag 0,25% af árlegri
verðmætamyndun í byggingariðnaði
og 0,01% af mannvirkjaeign lands-
manna. Ljóst má vera að möguleikar
á aukinni hagkvæmri íjárfestingu í
byggingarrannsóknum eru miklir.
M.a. með framannefnd atriði í
huga, er gert ráð fyrir að byggingar-
rannsóknir eflist frekar á næstu
árum til hagsbóta fyrir einstakling-
inn, sveitarfélög og þjóðarbúið í
heild. Með nokkurri bjartsýni má
jafnvel gera því skóna að við nýturn
okkur þá sérstöðu að á suður- og
suðvesturhorni landsins er versta
veðurfar á byggðu bóli m.t.t. áraunar
á byggingar og byggingarefni. Þetta
má gera með því að reisa hér veð-
runarstöð fyrir byggingarefni, sem
erlendir jafnt og innlendir framleið-
endur gætu nýtt sér. Áhugi á slíkri
stöð virðist vera fyrir hendi.
Lokaorð
Ég læt hér staðar numið og býð
menn velkomna á opið hús Rb að
Keldnaholti nk. laugardag kl. 13-17
en þar geta menn kynnt sér stofnun-
ina nánar og rætt við sérfræðinga á
hinum ýmsu sviðum.
Iíöfundur er forstjóri
Knnnsóknnstofnunur
byggingariðnaðarins.