Morgunblaðið - 12.01.1991, Blaðsíða 7
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR Í2. JANÚAR 1991
B 7
kóna“.
Olafur Jóhann sækir efnisatriðin
í átta síðna kafla hjá Jóni Trausta.
Upp úr þeim efniviði semur hann tvo
fyrstu kafla bókar sinnar sem eru
tvöfalt meira lesmál en fyrirmyndin.
I Litbrigðum jarðarinnar er fátt sem
minnir á Jón Trausta annað en at-
burðarásin. Að öðru leyti er sagan
kynborið afkvæmi höfundarins. Með
þriðja kaflanum í Litbrigðum jarðar-
innar tekur frásögnin að fjarlægjast
Holt og Skál. Samt er meginstefið
sameiginiegt báðum sögunum að
sagt er frá draumum beggja um ást
og hamingju sem urðu til á ólíkum
forsendum. Vigfús og Guðrún felldu
hugi saman og áttu sér stefnumót
þar til ættfólk hennar komst að sam-
drætti þeirra og stöðvaði hann og lét
hana heitbindast Sigurði í Holti. Þá
hrundu ailar skýjaborgir Vigfúsar.
Söguhetja Ólafs Jóhanns er hins
vegar altekin af draumum sín-
um um Sigrúnu Maríu og tælimái
hennar og glamuryrði gáfu þeim byr
undir vængi. Hann lagði allt kapp á
að dylja hvað honum bjó í bijósti.
Hann orti til hennar kvæði og tíndi
blóm handa henni. Hugsun hans
snerist eingöngu um Sigrúnu Maríu.
Hann varð lystarlaus og annars hug-
ar. Systir hans gaf honum í skyn að
hún vissi um leyndarmálið svo að
hann varð að kaupa hana til að þegja.
Hann bar kvíðboga fyrir því að hann
kynni að afhjúpa það með því að
tala upp úr svefni.
Draumaveröld piltsins hrundi til
grunna þegar hann fór á Grána
gamla ásamt systur sinni á tombólu
ungmennafélagsins sumarið eftir
með kvæði í vasanum ásamt blómum.
Leið þeirra lá fram hjá tjöldum vega-
vinnumannanna. Pilturinn beið þess
fullur eftirvæntingar að hitta Sigr-
únu Maríu, sem tók kveðju hans sein-
lega. Hún hafði gleymt síðustu sam-
fundum þeirra.
Sigrún María hafði allan hugann
við vegavinnumennina hvort þeir
kæmu eða ekki. Pilturinn áræddi
ekki að dansa við hana, en þegar
hann gat loksins hvíslað að henni
að koma með sér út í skóg sagðist
hún vera hrædd við köngulærnar,
enda höfðu vegavinnumennirnir birst
syngjandi og þá var allt tapað. Það
var bílstjóri þeirra sem Sigrún María
féll fyrir og fór með út í skóg.
• •
Orlög Guðrúnar á Skál urðu
með öðrum hætti. Þegar Sig-
urður, sem hún var látin trúlofast,
gaf henni bleikan gæðing, Holts-
Bleik, tók hún gleði sína, en hún
varð skammvinn. Bleikur fældist með
hana og fór með hana í ofsahræðslu
á staðinn þar sem þau Vigfús höfðu
átt sér stefnumót fáeinum vikum
áður. Þar stökk Guðrún af baki, og
varð aldrei heil eftir þá för. Hún
þverneitaði að fara framar á bak á
Bleik, skilaði Sigurði honum aftur
og sleit trúlofuninni. Ógnir Skaftár-
elda dundu yfir. Skálarfólkið flúði
heimkynni sín og lenti á hrakningi.
Holts-Bleikur vildi ekki yfirgefa átt-
hagana. Þar beið hann dauða síns.
Hann gat hvorki hreyft legg né lið.
Vigfús fann hann á fornum slóðum
og lét fella hann.
Sjúkleiki Guðrúnar ágerðist og það
breytti engu að Skálarfólk tók Vig-
fús í sátt. Hún fann að hún átti að
deyja. Vigfús fékk að annast hana
í veikindum hennar og tók sér ferð
á hendur til Reykjavíkur um haustið
að sækja handa henni lyf í von um
bata. Þegar hann kom úr þeirri för
var Guðrún önduð. Hann lifði alla
ævi í skugga minninganna og bjarma
þeiri;a.
Draumurinn um hamingjuna hvarf
söguhetju Ólafs Jóhanns' á miðjum
sólmánuði _Iíkt og Vigfúsi hjá Jóni
Trausta. 1 báðum tilfellum hafði
„sorgin tekið sér bólfestu í stað henn-
ar, breytt sjóndeildarhringnum og
snúið sumarlitum jarðarinnar í föl-
græna mósku“. Sú varð og raunin
þegar Skaftáreldar dundu yfir. „Da-
garnir hættu að anga og læddust
hljóðlega fram hjá honum, en kvöld-
in vörpuðu þungum skuggum á hjart-
að og létu engil tregans rifja upp
allar þær minningar, sem vþktu
beiskju og sviða.“ Söguhetju Ólafs
Jóhanns kom jafnvel til hugar að
stytta sér aldur. Þannig leið suma-
rið, en brátt viku hugsanir hans uin
að svipta sig lífi fyrir þeirri ákvörðun
„að hefna sín á Sigrúnu Maríu með
því að fara burt úr þessari ömurlegu
sveit, fara til Reykjavíkur og freista
gæfunnar". Hann hvikaði hvergi frá
ákvörðun sinni. „Jörðin steig smám
saman út úr hinni fölgrænu mósku,
... það mátti aftur finna ljúfa angan
berast yfir teiginn.“ Hann varð djarf-
ur og einbeittur á svip og dagdraum-
ar hans snerust um að verða skáld.
„Og hann hafði ekkert hugsað um
Sigi'únu Maríu í gær eða fyrradag!
... Var hann svona óstaðfastur í sorg-
inni?“ í næstu andrá einsetti hann
sér að „vígja líf sitt trega og harmi".
Skömmu síðar var hann aftur farinn
að blístra og skunda um framandi
stræti í liuganum.
Lokaþáttur Litbrigða jarðarinnar
gerist daginn áður en söguhetj
an hverfur á braut úr sveifinni til
Reykjavíkur. Það er komið haust og
hann er á ferð ríðandi á gamla Grána
og hugsaði um hvernig sumarið hafði
liðið þegar hann var að kveðja og
yfirgefa. „Götuslóðinn nálgaðist fá-
eina svarta flekki á jörðinni, þar sem
vegamennirnir höfðu tjaldað í sumai'
og skilið eftir krúsir og rusl, tómar
flöskur, glerbrot og skóræfla. Það
var einhver á ferli skammt frá vaðinu
á ánni, — einhver, sem kom utan af
lyngheiðunum í ljósri blússu og tei-
nóttu pilsi, hélt á dálitlum pinkli í
annarri hendinni og veifaði glað-
lega.“ Það var Sigrún María klædd
eins og á samkomu ungmennafélags-
ins um sumarið. „Hann fann, hvern-
ig jödd hennar smeygði sér inn í
bijóstið, hleypti öllu í uppnám og
vakti bæði glit og bergmál í hjart-
anu. Hann var skyndilega orðinn
áþekkur bandingja, sem hefur aðeins
slitið fjötrana til hálfs.“ Svo áttaði
hann sig. „Hann starði höggdofa á
hana og kom ekki upp nokkru orði.
... Var þetta Sigrún María? Gat það
átt sér stað, að þessi ófríða, holduga
og klunnalega stúlka hefði látið jörðr
ina snúast frá hausti til vors og hjúp-
ast grænni, munarblíðri hulu, eins
og um óttuskeið snemma á sólmán-
uði? Gat það átt sér stað, að hann
hefði legið andvakí). nótt eftir nótt,
grátið og harmað, pjáðst og örvænt
út af þessu feita, búlduleita og svip-
grunna andliti, sem minnti á nýmjólk
og ost? Hann hallaði sér upp að hest-
inum og vissi ekki hveiju hann átti
að trúa. Það var eins og hann væri
að ranka við sér eftir sjónhverfing-
ar.“
Sigrún María riíjaði upp fund
þeirra á sama stað haustið áð
ur, en hann tók lítið undir. „Þú
sveikst um að dansa við mig á tom-
bólunni í sumar, sagði hún. Eg var
búin að lofa að dansá við þig um
kvöldið, en þegar eg fór að gá að
þér, þá fann eg þig hvergi.
Fórstu kannski að gá að mér í
skóginum? spurði hann.“
Sigrún María spurði á móti af
hveiju hann væri svona vondur og
þegar hann mótmælti því staðhæfði
hún að svo væri og bætti því við að
hún vissi ekki til að hún hefði gert
honum neitt. „Eg ekki heldur, sagði
hann og leit ósjálfrátt á blettina, þar
sem tjöld vegamannanna höfðu stað-
ið.“ Hann gat ekki að sér gert að
brosa þegar hann hugsaði um það
sem gerst hafði í hugarheimi hans
þetta sumar. Sigrún María ókyrrðist.
Samtal þeirra gekk stirðlega. Piltur-
inn bauð henni hestinn til að fara
yfir ána og Sigrún María spui'ði hvort
honum þætti ekki betra að vera fyr-
ir aftan svo að hann gæti haldið
utan um hana, ef hana svimaði í
straumnum. Hann sagðist bíða á
bakkanum og bað hana að stugga
við klárnum þegar hún væri komin
yfir.
„Ha? sagði hún undrandi og skildi
ekki, hvað hann átti við. Eigum við
ekki að tvímenna?
Rödd hennar var skyndilega orðin
svo einlæg og hlý, að hún minnti
hann aftur á vorblæ, sem þýtur yfir
engi. Hann kenndi til í bijóstinu, eins
og andstæð öfl væru að togast á um
hjartáð, en síðan sleit hann upp
puntstrá pg leit snöggvast á blettinn,
þar sem tjöld vegamannanna höfðu
staðið í sumar.“
Fortölur Sigrúnar Maríu högguðu
ekki ásetningi hans. „Hún stökk af
baki, þegar hún var komin upp á
bakkann hinumegin, rak hestinn út
í strauminn og danglaði í hann með
pinklinum sínum.
Þú færð aldrei að vita, hvað eg
ætlaði að segja þér! kallaði hún að
skilnaði, en gekk því næst hröðum
skrefum upp frá árbakkanum, leit
ekki um öxl og hvarf bak við lyng-
rauðan ásinn.“
+■
Isögulok skynjaði pilturinn hvað
gerst hafði. „Hann var ungur.
Hann var ftjáls. Hann var leystui'
úr álögum." Þessi setning kemur
dálítið óvænt, en benda má á að setn-
inguna er að finna lítið breytta hjá
Romain Rolland. Um þetta leyti hafði
Ólafur Jóhann lesið Jóhann Kristófer
eftir hann og skrifað ritdóm um þýð-
ingu á upphafi verksins sem'birtist
í Tímariti Máls og menningar sama
árið og Litbrigði jarðarinnar komu
út. Sá hluti sem út var kominn var
einmitt þroskasaga ungs manns sem
„vinnur fyrstu sigrana á listabraut-
inni, eignast fyrsta vininn, verður
fyrst ástfanginn og bergir í fyrsta
skipti á kaleik sorgarinnar" svo að
vitnað sé til orða Ólafs Jóhanns í
ritdóminum. Jóhann Kristófer, IV.
hluti, hefst á þessum ot'ðum: „Ftjáls!
... Hann var fijáls, laus við sjálfan
sig og aðra, Astríðufjötrarnir, sent
hann hafði verið hnepptur í árlangt,
höfðu skyndilega brostið." Hér var
atburðarásin í Litbrigðum jarðarinn-
ar sett fram í tveimur línum.
Litbrigði jarðarinnar er þroska-
saga unglings og segir frá fyrstu ást
hans sem á sér ekki annað heim-
kynni né veruleika en hugarheim
hans. Hún lýsir því hvernig sár
reynsla þroskar hann og skapar ný
lífsgildi- og markmið. Ólafur Jóhann
segir þessa sögu af næmum skilningi
á tilfinningalífi unglingsáranna.
Meiri hluti hennar gerist í hugar-
heimi piltsins og lýsir því hvernig
utanaðkomandi atburðir kveikja nýj-
ar tilfinningar, jafnt ást og hatur,
þrár og vonbrigði. Söguhetjan og
Sigrún María eru einu mótuðu per-
sónur sögunnar og hvort öðru and-
stæð. Samfundir þeirra á tombólunni
minna óljóst á lýsingu Einars Kvar-
ans í Vonum þegar Ólafur hitti Helgu
vestur í Winnipeg og hún vildi ekk-
ert við hann tala. En fyrst og síðast
er sagan verk Ólafs Jóhanns. Fágun
frásagnarinnar og listfengar lýsingar
á sorg og gleði unglingsáranna
minna á Turgenjev og einnig nátt-
úrulýsingar hans.
í Holt og Skál er mannlíf þrungið
dramatískum atburðum í forgrunni,
en hrikalegar náttúruhamfarir bak-
svið þess. Að því leyti er Jón Trausti
skáld hins ytra, en jafnframt er per-
sónusköpun hans oft með ágætum
og mörg smáatriði gerð af mikilli
íþrótt svo sem varnaðarorð Ólafs
gamla þegar Vigfús kaupir af honum
hnífinnj og áhrif þeirra orða síðar í
sögunni.. Holts-Bleikur hefir miklu
hlutverki að gegna. Höfundur notar
hann jafnt sem „symbol" og stað-
reynd.
Að þessu leyti getur varla ólíkari^
verk en þessar tvær sög ur.
Jón Trausti er þar skáld hins ytra,
Ólafur Jóhann hins innra. Frásögn
hans er borin uppi af hljóðlátum inni-
leik en aðalsmerki Jóns Trausta er
frásagnargleðin. Enginn hefir skýrt
jafn vel einkenni skáldskapar Jóns
Trausta og Bjarni Benediktsson frá
Hofteigi þegar hann segir: „Bækur
hans eru þrungnar lífi, máttugu ís-
lensku lí.fi, sístreymu, fullu stórat-
burða, ógnar, fagnaðar, dramatísku
og draumhyggju." Síðar í sömu grein
segir Bjarni að í sögum sínum kveiki
Jón Trausti „mannlíf þrungið mætti
og afli, blásið miklum stormum,
magnað stórum örlögum sem ganga
sína leið“. Lengi vel beindist athygli
hinna lærðu gagnrýnenda að því einu
hvað hann væri mistækur í máli og
stíl. Til að breyta viðhoi'fum þeirra
þurfti ekki minna en viðurkenningar-
orð frá Halldóri Laxness og .vist er
að Ólafur Jóhann tók undir þau,
Ólafur Jóhann hafði það til að
bera í ríkum mæli sem Jón Trausta
skorti, en hann vantaði einnig sumt
af því sem er höfuðprýði skáldsagna
Jóns Trausta. í þær sótti Ólafur Jó-'
hann eldinn í afl sinn og skóp dvet'g-
asmíð.
Höfundur er fyrrverandi
skjalavfírdur í Þjóðskjalasafni.
Morgunblaðið/Einar Falur
Guðni Þ. Guðmundsson organisti Bústaðakirkju við nýja órgelið.
Nýjq orgelið i Bústaóakirkju:
Gefur mun meiri
möguleika í öllum
tónlistarflutningi
Á FYRSTA sunnudegi í sl. aðventu var vígt nýtt pípuorgel í
Bústaðakirkju í Reykjavík en sá dagur er jafnframt afmælisdag-
ur kirkjunnar. Orgelið var smíðað lijá Frobeniusi orgelsmið í
Lyngby í Danmörku og kostaði 26 milljónir króna - með virðis-
aukaskatti. Stendur einmitt yfir núna sérstök fjáröflun til að
greiða niður skuldir vegna orgelsmíðinnar. Jafnframt er þetta
ár kallað sérstakt orgelár og verður efnt til margs konar tón-
leika í kirkjunni á árinu í tilefni kaupanna. Guðni Þ. Guðmunds-
son organisti kirkjunnar er einn þeirra sem gladdist mjög við
þennan áfanga í starfi kirkjunnar.
Það er allt annað líf fyrir
organista að spila á
hljóðfæri sem þetta og
það finna í raun allir sem koma
hér við sögu í tónlistarflutningi,
presturinn og þeir sem koma til
guðsþjónustu eða annarra at-
hafna að nýja hljóðfærið gefur
allt aðra möguleika í tónlistar-
flutningi við öll tækifæri, segir
Guðni um leið og hann sýnir
blaðamanni hljóðfærið.
Skoðaði 15 orgel
Guðni stundaði sjálfur nám í
Danmörku og starfaði þar einnig
sem organisti. Það var því
kannski sjálfsagt að leita einkum
þar eftir nýju hljóðfæri.
- Já, ég kynntist orgelum frá
orgelsmiðju Frobeniusar á náms-
árunum og æfði mig mikið á
þessi hljóðfæri. Fyrirþremur
árum þegar við fórum fyrst að
þreifa fyrir okkur með tilboð var
fyrst og fremst leitað til danskra
orgelsmiða. Það varð síðan ofan
á að semja við Frobenius.
Þegar Frobenius hafði orðið
fyrir valinu hófst samstarf
Guðna og órgelsmiðanna við að
velja raddir og ákveða í öllum
atriðum hvernig endanlegur frá-
gangur orgelsins skyldi vera.
- Eg kvaddi fleiri organista
mér til ráðuneytis og tókum við
okkur góðan tíma í ýmsar vanga-
veltur. Síðan dvaldi ég um skeið
í Danmörku og skoðaði og æfði
mig á 15 Frobenius-orgel í ýms-
um kirkjum. Það var mjög gagn-
legt því þá gat ég smám saman
gert mér grein fyrir því hvaða
raddval myndi henta hér og ég
gat varast galla sem mér fannst
ég sjá í útfærslum sumra orgel-
anna.
Gengið var frá samningum
sumarið 1987 og á liðnu hausti
hófst uppsetningin og síðar still-
ingin eða „intónasjónin" eins og
hún er kölluð á máli fagmanna.
Allt það verk er umfangsmikið
og unnu alls fimm manns við það
frá orgelsmiðjunni. Hljóðfærið
vegur 10 tonn og var burðarþol
söngloftsins mælt sérstaklega
aftur til að ganga úr skugga um
að það héldi þótt vitað hefði ver-
ið frá upphafi að það myndi bera
þennan þunga og 150 söngmenn
að auki! En hvað er það helsta
sem er frábrugðið gamla orgel-
inu eða nýtt?
Raddvalið fjölbreytt
- Það er í fyrsta lagi stærra,
með þremur hljómborðum auk
fótspils og hefur 31 rödd en
gamla orgelið var 11 radda með
tveimur hljómborðum. Með
svona mörgum röddum gefast
miklu fleiri möguleikar, til dæm-
is í mjúku eða dempuðu raddv-
ali sem þarf þegar leikið er með
öðrum hljóðfærum eins og óbói
og söngvarar hafa strax fundið
hversu miklu betur orgelið getur
stutt við þá í söngnum. Síðan
eru miklu fleiri möguleikar á
samsetningu raddanna, bæði í
hverju hljómborði fyrir sig og
að kúpla borðunum saman. Þá
má nefna að við létum setja í
það klukkuspil sem ég notaði til
dæmis á jólunum og þannig
mætti lengi telja.
Sem fyrr segir stendur nú yfir
svokallað orgelár og verður nýja
orgelið notað með ýmsum hætti
á næstu vikum og mánuðum til
fjölbreytts tónleikahalds. Þannig
verða í vetur leikin verk eftir
Cesar Franck og munu 12 organ
istar taka þátt í flutningi þeirra
og Ragnar Björnsson og Mar-
teinn H. Friðriksson verða með
einleikstónleika. Fyrstu tónleik-
arnir verða haldnir nú í lok jan-
úar. jt