Morgunblaðið - 08.03.1991, Qupperneq 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 8. MARZ 1991
FJÓRAR MÁLSMETANDI KONUR FJALLA UM STÖÐU
GIIDRÚN AGNARSDÓTTIR, UEKNIR
Margar erlendar konur halda að
íslenskar konur njóti meiri réttinda
en gerist og gengur meðal kvenna
heimsins. Þær frétta af því að for-
seti landins sé kona, fyrsta konan í
heimi sem kosin ertil slíks embætt-
is lýðræðislegri kosningu. Þær heyra
að á íslandi sé sérstakur Kvennalisti
sem eigi fulltrúa bæði á Alþingi og
í borgarstjórn, sá eini í heimi sem
kosinn hefur verið á þjóðþing. Þær
heyra að hér hafi konur lagt niður
vinnu daglangt, tugþúsundum sam-
an, til að mótmæla hlutskipti sínu
og sýna fram á mikiivægi sitt við að
halda þjóðfélaginu gangandi. Ekki
bara einu sinni heldur tvisvar. Þær
erlendar konur sem fylgjast með
gætu einnig hafa fregnað að nú séu
tveir af þremur handhöfum forseta-
valdsins konur og skipi konur þannig
þrjú af fjórum æðstu embættum hins
veraldlega valdakerfis á íslandi.
Það er því ekki að ófyrirsynju að
erlendar konur halda að hér búi
sterkar og réttháar konur sem hafi
ráðin í hendi sér. Enda leita margar
eftir því að læra þá töfraþulu sem
þær telja að íslenskar konur eigi í
fórum sínum.
Vissulega ber að meta þá áfanga
sem náðst hafa og þegar hefur verið
minnst á suma þeirra. Því má einig
bæta við að hlutur kvenna bæði í
sveitarstjórnum og á Alþingi hefur
aukist mjög á þessu tímabili, ekki
síst vegna tilkomu Kvennaframboðs
og Kvennalista. Eru konur nú fleiri
þar en nokkru sinni áður. Þó er hlut-
fall kvenna á Alþingi aðeins tæp 24%
og í stóru sveitarfélögunum rúm
32%. Það vantar því enn nokkuð til
að konur eigi fulltrúa til jafns við
karla í þessum stjórnunarsamkund-
um samfélagsins eins og væri bæði
eðlilegt og réttlátt. Sama má segja
um hlut kvenna í opinberum nefnd-
um, stjórnum og ráðum. Við eigum
enn talsvert langt í land til að ná
nágrönnum okkar á Norðurlöndun-
um í þessum efnum.
Meðan ýmis ytri merki um aukin
réttindi kvenna eru greinanleg virð-
ast þau því miður ekki bera vitni um
raunverulega bættan hag alls þorra
kvenna. Þátttaka kvenna í atvinnu
utan heimilis er meiri en víða annars
staðar og þær bera uppi meginþjón-
ustugreinar þjóðfélagsins. En við-
leitnin til að bæta lífskjörin er dýru
verði keypt því vinnuvika bæði
kvenna og karla er að meðaltali 9,6
stundum lengri en í nágrannalönd-
unum. Þessi langi vinnutími stafar
ekki síst af því að dagvinnulaun eru
s ' lág að þau nægja oft ekki til
frarnfærslu.
Eifnuhagslegt sjálfstæði er grund-
vallaratriði ífrelsisbaráttu. En hvað
bera svo íslenskar konur úr býtum
fyrir hið mikla vinnuframlag sitt?
Itrekaðar kannanir gefa svipaðar
niðurstöður, launamisréttið er ótrú-
legt og virðist lítið breytast. Konur
hafa enn um 60% af launum karla.
Launamunur kvenna og karla felst
einkum í þeim mun sem er á yfir-
vinnu karla og kvenna. Hann er einn-
ig að finna í hlunnindagreiðslum
ýmiss konar eins og bifreiðastyrkjum
og óunninni yfirvinnu. Þetta síðast-
nefnda hugtak hefurýmsum konum
gengið erfiðlega að skilja, enda miklu
vanari ólaunaðri yfirvinnu því á kon-
um hvílir enn meginábyrgð á heimil-
isstörfum eins og kannanir sýna. (
Lífskjör og lífshættir á íslandi —
1990). Hlutastörf kvenna, styttri
starfsaldur og þrengra starfsval
vegna hefðbundinnar verkaskipting-
ar kynjanna eru algengar skýringar.
Ennfremur spyrja menn hvort rekja
megi launamuninn til þess að konum
séu greidd lægri laun en körlum fyr-
ir sömu vinnu eða hvort þær starfi
fremur en karlar í atvinnugreinum
sem almennt greiða lág laun. Svarið
við báðum spurningum er já.
Það er þó sífellt að verða augljós-
ara að meginorsakir launamisréttis-
ins má rekja til þess verðmætamats
sem lagt er til grundvallar þegar
vinna er metin til launa. Hefðbundin
kvennastörf eru oft nátengd og nán-
ast framhald af þeim launalausu
störfum sem konur vinna á heimilun-
um, og eru yfirleitt tekin sem sjálf-
sögð þjónusta. Það gildismat sem
dæmir þessi verðmætu störf til lág-
launastarfa ergreinilega bæði mót-
að af vanþekkingu og skammsýni.
Nú leita fleiri stúlkur en piltar í
menntaskóla og fleiri konur en karlar
innritaðar í Háskólann og er það
vel. Þrátt fyrir aukna og sambærilega
menntun fá konur samt lægri laun
en karlar og hefur menntunin því
miður enn ekki orðið sá lykill að jafn-
rétti sem mæðurnar og ömmurnar
vonuðu.
Margir hafa gefist upp gagnvart
hinu rótgróna van-
mati á kvennastörf-
um og séð þá lausn
besta að beina
konum íhefðbund-
in karlastörf til að
þæröðlist meiri
viðurkenningu.
Hættan er þó sú
að meðan vanmat-
iðtengistíraun
konum og framlagi þeirra verði sókn
kvenna í vissar starfsgreinar til að
gengisfella þær ef konurnar verða
of margar. Sumir hafa látið sér detta
í hug að aukinn aðgangur kvenna
að hefðbundnum valdastofnunum
eins og þjóðþingum sé í raun
vísbending um þverrandi vald þess-
ara stofnana. Hið raunverulega vald
sé annars staðar að finna, t.d. ífjár-
málaheiminum. Glöggt dæmi um
slíka tilfærslu valdsins má sjá í stór-
um miðstýrðum heildum eins og
Evrópubandalaginu þar sem allir
þættir valdsins hafa færst frá ein-
stökum aðildarríkjum til fáskipaðrar
stjórnar í Brussel en viðskipta- og
fjármálahagsmunir eru ráðandi öfl
innan bandalagsins.
Þeirrar þróunar gætir nú víða er-
lendis að metnaðarfullar konur sem
vilja spjara sig í samkeppnisgreinum
karla telja sig ekki geta bæði helgað
sig starfinu og jafnframt eignast fjöl-
skyldu. Líkt og brautryðjendurfyrr á
öldinni fórna þær kvenhlutverki sínu
fyrir starfsframa. Vegna lágra
launa og virðingarskorts leita stúlkur
nú frá hefðbundnum umönnunar-
störfum í önnur störf sem talin eru
geyma gull og græna skóga. En hver
á að sinna þessum mikilvægu störf-
um í framtíðinni? Karlar hafa al-
mennt tregðast við að taka sinn
hluta þessara starfa inni á heimilun-
um. Erlíklegt að þeirverði viljugir
til að hlaupa í láglaunaskarðið til að
sinna þessum störfum á vinnumark-
aðnum?
Vanræksla á grundvallarþörfum
barna veldur sektarkennd og örygg-
isleysi kvenna. Stöðugurvandi og
áhyggjur vegna skorts á dagvistun
fyrir börn útivinnandi foreldra bitnar
á fjölskyldulífi en einnig á vinnunni.
Of stuttur og stundum sundurslitinn
skóladagur án þess að hugað sé að
sjálfsögðum máltíðum fyrir börn á
vinnustað sínum, skólanum, er eins-
dæmi meðal flestra landa í okkar
heimshluta. Enn undarlegri virðist
slík ráðstöfun þegar litið er til hins
langa vinnutíma íslenskra fóreldra.
Réttindamál barna eru nátengd rétt-
indabaráttu kvenna.
í fjölmörgum heimsóknum á
vinnustaði víðsvegar um landið á
undanförnum árum hafa Kvennalis-
takonur heyrt og séð að íslenskar
konur eru sterkar og þær háfa ýmis
ráð í hendi sér. Þær eru hins vegar
missáttar við hlutskipti sitt. Fæstar
eru þær ánægðar með laun sín og
gengur mörgum æ erfiðlegar að sjá
sérfarborða. Langsamlega verst
settar eru einstæðar mæður og aldr-
aðar konur eins og reyndar sést í
upplýsingum frá félagsmálastofnun-
um víðsvegar á landinu. Vaxandi
óánægju gætir með mikið vinnuálag
sem íþyngir og kemur í veg fyrir
eðlilegt heimilislíf og samskipti við
börn, maka og aðra fjölskyldumeð-
limi.
Vandamál vegna umönnunar
barna og útivinnandi mæðra er frem-
ur regla en undantekning. Þó eru
aðstæður oft betri á smærri stöðum
úti á landi en í þéttbýliskjörnum en
þar ríkir víða hálfgert neyðarástand,
auk þess sem gæsla barna er mjög
dýr. Mjög margarkonurgagnrýna
þá forgangsröðun verkefna sem
stjórnvöld velja og leiðir m.a. til ein-
hæfra atvinnukosta á landsbyggð-
inni einkum fyrir konur. Þær finna
mjög til þess að ákvarðanir eða
skortur á ákvarðanatöku um þróun
atvinnulífsins tekur ekki mið af þörf-
um þeirra og veldur tímabundnu at-
vinnuleysi og byggðaröskun.
Mikið vinnuálag dregur þrek úr
konum til félagslegrar þátttöku en
löngun margra stendurtil þess að
hafa mótandi áhrif á samfélagið.
Samt gætir vissrar vantrúar og tor-
tryggni hjá alltof mörgum konum
eins og körlum um að þátttaka í
stjórnmálum muni í raun breyta
nokkru.
Það er svo bæði einstaklings-
bundið og breytilegt hve sterkar og
réttháar konur skynja sig eða hve
mörg ráð þær telja sig hafa í hendi
sér. Algengara er þó vantraust og
vanmat kvenna á eigin getu, mikil-
vægi og hæfileikum og er það verð-
ugt rannsóknarverkefni hvernig og
hvers vegna þær hafa tileinkað sér
slíkar ranghugmyndir.
Mörgum konum finnst, réttilega,
að alltof lítið hafi breyst til batnaðar
á undanförnum áratug. Réttindabar-
áttu kvenna miði hægt. Því hljótum
við allar að spyrja okkur sjálfar og
hver aðra: Hvað er þá til ráða?
Málið varðar okkur allar, en ekki
bara okkur, heldur líka dætur okkar
og syni og annað samtíðarfólk því
bættur hagur kvenna skilar sér í
bættu samfélagi, öllum í hag.
Við þurfum að leita allra leiða til
að eyða því misrétti sem mætir kon-
um. Úrræðin eru gamalkunnug, bar-
áttumálin þau sömu, ár eftir ár. Það
gerir þau ekki minna mikilvæg og
gleymum því ekki að dropinn holar
steininn, ekki með afli en með því
aðfalla oft.
Ein brýnasta aðgerð tilhagsbóta
fyrirkonurog fjölskyldur þeirra er
að stytta vinnutímann og gera þeim
og öðrum kleift að lifa mannsæm-
andi lífi afdagvinnulaunum sínum.
Einnig þarf að koma á sveigjanlegum
vinnutíma í ríkara mæli og auðvelda
og lengja leyfi til umönnunar barna.
Starfsval þarf að gera fjölbreyttara
fyrir bæði kynin og eyða fordómum
þannig að hver geti valið það sem
hugurstendurtil. Reynslan hefur
sýnt að þegar nám, t.d. eðlisfræði í
framhaldsskóla, er gert aðgengi-
legra og meira aðlaðandi fyrir stúlkur
þá eykst ekki bara aðsókn þeirra í
greinina heldureinnig pilta. Námið
verður einfaldlega betra fyrir alla.
Veita þarf góða grunnmenntun, end-
urmenntun og fullorðinsfræðslu og
tryggja aðgang að réttlátu námsl-
ánakerfi sem er einnig mikið rétt-
indamál kvenna. Áfram þarf að vinna
að því að auðvelda konum leið í
áhrifastöður með markvissum að-
gerðum. Jafnréttisfræðsla í skólum,
meðal foreldra og í fjölmiðlum sem
miðar að því að styrkja sérstaklega
sjálfstraust og sjálfsvirðingu stúlkna
er ein af mörgum leiðum sem fara
þarf.
Meginkrafa flestra kvenna erað
samfélagið mæti breyttum þörfum
vinnandi kvenna og fjölskyldna
þeirra með auknu og ódýrara dag-
vistarrými fyrirþörnin íuppeldislega
jákvæöu umhverfi. Ennfremurað
skóladagur verði lengdur og sam-
felldur ogað börn eigi kost á mált-
iðum ískóla. Eftir þessu verður ekki
lengur beðið með þolinmæði og
verður fróðlegt að sjá hve lengi
stjórnvöld telja sig ekki hafa efni á
því að búa vel að börnum. Konur
vita að það er einstaklingunum og
þjóðfélaginu mun dýrkeyptara að
vanrækja þau. Mikilvægasttelég
þó að breyta þvi verðmætamati sem
lítilsvirðir störf og framlag kvenna
ogþarmeðþærsjálfar. Það verður
ekki gert með löggjöf eða fyrirskip-
unum einum saman heldur með hug-
arfarsbreytingu sem vinna þarf
markvisst að. Gagngert endurmat á
störfum kvenna er mikilvæg aðgerð
i þessu sambandi og hið opinbera
hefur lykilhlutverk og meginábyrgð í
öllum þeim aðgerðum sem ég hef
þegar nefnt.
Samstaða kvenna er þó líklegust
til þess að verða sterkasta aflið til
að knýja á um breytingar. En trygg-
lyndi kvenna er við brUgðið og oft
svo samofið gerð þeirra að þær
beina stundum óskoruðu trausti að
hugmyndum, skipulagi og fólki sem
í raun stendur í vegi fyrir og vinnur
gegn sjálfsögðum réttindum þeirra.
Konur verða að leyfa blóði sínu að
renna til skyldunnar og sýna hver
annarri samstöðu.
Nú velja konur sér misjafnar leiðir
t.d. í stjórnmálum til að leita réttar
og bæta samfélag sitt. Það er athygl-
is- og umhugsunarvert hve mjög
ýmsar konur sem eru virkar í stjórn-
málum og reyndar aðrar, fordæma
þá leið sem Kvennalistinn hefur valið
en leggja áherslu á mikilvægi þess
aðkonurog karlarvinni saman.
Þetta gera þær á sama tíma og aug-
Ijóst er að einungis örfáar konur eiga
kost á kjöri í næstu kosningum og
þar með vettvangi til að hafa áhrif.
Hvað á til bragðs að taka þegar karl-
ar hafna í raun þessari samvinnu við
konur m.þ.a. kjósa hver annan til
öruggra sæta á listum? Halda konur
í alvöru að Kvennaframboð og
Kvennalisti hafi komið til af eintómri
afneitun og sérlund einhverra karl-
fælinna kerlinga, en ekki vegna von-
brigða og óþreyju eftir því að að-
stæður kvenna og barna breyttust?
Það eru auðvitað aðstæðurnar í
þjóðfélaginu sem reka konurtil að-
gerða eins og þeirrar að stofna
Kvennalista. Kvennalisti er óhefð-
bundin aðgerð, nauðvörn kvenna
sem vilja þoka málum áleiðis en
sætta sig ekki við þá hægu þróun
sem verið hefur í réttindabaráttu
kvenna. Svipaðar aðstæður ríkja
víðast hvar í heiminum og þær reka
erlendar konur til að leita óvanalegra
fyrirmynda sem virðast hafa borið
árangur. Velgengni Kvennalistans
hefur meðal annars orðið til þess
að kveikja von erlendra kvenna um
að samstaða kvenna fái í raun áork-
að því að veita konum brautargengi
til virkrar þátttöku í ákvarðanatöku
og stjórnun. Þannig fái kvenleg sjón-
armið skipað réttlátari sess við mót-
un samfélagsins.
En engin ein leið er rétt í kvenna-
baráttu, margar ólíkar verður að fara
ogýmsarduga.
Reynsla og rannsóknir á dreifbýli
á Norðurlöndum hafa sýnt að þaðan
sem konur flytja burt vegna skorts
á atvinnu eða þjónustu og karlar
verða einir eftir, leggst byggð fljót-
lega af. Konurnar eru einfaldlega
ómissandi. Sama má segja um
stjórnmálin. Það er smám saman að
renna upp fyrir æ fleirum að konur
og lífsgildi þeirra eru ómissandi í
stjórnmálum og annars staðar við
ákvarðanatöku um hag samfélags-
ins.
Bandarískur framtíðarsþámaður
John Naisbitt að nafni reyndist
óvenju réttspár um þróun mála á sl.
áratug og hafa menn því lesið nýja
bók hans og Patriciu Aburdane „Me-
gatrends 2000“ með nokkurri eftir-
væntingu. Þar segir um hlut kvenna
í atvinnu- og viðskiptalifi að konur
verði ráðandi á næsta áratug.
Ástæðurnartelja höfundarýmsar
en helstar þó þá kosti sem bundnir
eru við það hugvit sem býr með
konum og þau vinnubrögð sem þeim
virðasteðlileg. Þau valddreifðu
vinnubrögð sem konur beita gjarnan
hafa reynst mun öflugri en önnurtil
að virkja fólk til samvinnu, sjálfstjórn-
ar og sjálfstæðrar ákvarðanatöku og
eru nú kennd dýrum dómum á ýms-
um stjórnunarnámskeiðum. Þar er
hins vegar stjórnunaraðferðum sem
miða að því að sjá fólki fyrir föður-
ímynd og sterkum leiðtoga, sem tek-
ur ómakið af þeim og annast ákvarð-
anatökuna, lýst sem úreltum og
ólýðræðislegum.
Með konum býr nú án efa eitt
sterkasta hreyfiafl til jákvæðra fram-
fara í þjóðfélaginu og vaxandi þátt-
taka kvenna mun valda straumhvörf-
um. Konur munu breyta vinnubrögð-
um og áherslum í stjórnmálum, á
Alþingi og í þjóðfélaginu öllu í átt til
meira réttlætis fyrir bæði kynin og
ekki síst fyrir börnin.
Hins vegar eru karlar nær óvirkjuð
orkulind til heimilis- og umönnunar-
starfa og blasa þar við ótrúlegirvirkj-
unarmöguleikar á næstu árum og
áratugum, þeim og fjölskyldum
þeirra til blessunar. Það þarf lág-
marksfjölda fólks til að valda breyt-
ingum. Ég held að þrátt fyrir það að
konur skynji sig sundraðar og oft
máttlitlar þá sé þessi fjöldi að mynd-
ast. Það þarf ekki að tala lengi við
konur víða um land til að skynja
óþreyjuna og finna hve lítið þarf til
aðcjlóðinfariaðloga.
Eg er reyndar sannfærð um að
aukin þátttaka kvenna í stefnumót-
un, jafnt í heimalöndum og á alþjóða-
vettvangi, er bjargarvon mannkyns
jafnt út úr ógöngum mengunar og
ófriðar. Helmingur mannkyns getur
ekki og mun ekki láta leiða sig og
börn sín í glötun án þess að bregð-
ast við.
MORG'UfvBLÁIiIÐ 'FÖsVÚÓÁGUÍi 6. WAr'z 'í()!)l
h %
ISLENSKRA KVENNA EINS 0G ÞÆR SJA HANA UT FRA SINUM VETTVANGI A
GUÐFINNA EYDAL, SÁLFRÆÐINGUR
Umræðan um stöðu kvenna hefur ekki breyst að
marki á síðasta áratug. Enn er einkum rætt um aukna
atvinnuþátttöku kvenna, um að mikilvægi stjórnmálaþát-
töku kvenna, um launamisrétti, um dagvistarmál og um
stöðuna á vinnumarkaðinum. Allt eru þetta mikilvæg
málefni. í þeim hafa konur sameinast í baráttu sinni út
á. Beint kröftunum gegn öðrum s.s. valdastofnunum eða
karlaveldinu, fundið sameiningarmátt, samkennd og
baráttuvilja.
Ef hugsað er nánar um þessi mál sést að grynnra er
á samstöðunni en talið var. Oft gætir þeirrar tilhneiging-
ar að konur virða ekki hver aðra, vinna hver gegn ann-
arri og finni ekki til samstöðu í málum sem snerta þær,
í einkalífi eða starfi. Konur geta unnið hver gegn annarri
á ýmsan hátt. T.d. með beinni og enn frekar með óbeinni
undirróðursstarfsemi. í þessum efnum þyrfti kvennabar-
áttan að fást mun meira við hinar blæbrigðaríkari hliðar
á tilverunni. Auk baráttunnar ætti eitt af meginviðfangs-
efnunum að beinast að meiri skilningi á því hvernig
konur geti öðlast meira persónulegt sjálfstæði, hvernig
þær geti aðgreint sig frá öðrum og aukið skilning á eig-
in sálarlífi og hvernig þær skynja sjálfar sig út frá fyrri
reynslu.
Lítum á nokkur atriði varðandi kvennabaráttu sem
skipta máli. Afstaða fullorðinnar konu til annarra kvenna,
maka síns og barna, og til sjálfrar sín, mótast mjög af
sambandi hennar við móður sína. Afstaðan til og tilfinn-
ingin fyrir eigin persónu leggur grundvöll að þróun allra
annarra sambanda.
Margar konur eiga erfitt með að aðgreina sig frá
mæðrum sínum og lifa sem sjálfstæðir persónuleikar.
Móðurbindingin, áhrif og vald móðurinnar, fylgir henni,
og konan lítur ekki á sig sem skýra persónu með eigin
innri kjarna.
Kvennasálarfræðin hefur varpað miklu Ijósi á samband
dætra og mæðra, ekki til að gera dætur neikvæðar í
garð mæðra sinna, heldur til að hjálpa þeim að skilja
sjálfar sig betur, og sjá fortíð sína sem hluta af núver-
andi viðbragðsmynstri. Slíkt er gjarnan forsenda þess
að persónuleikinn geti þróast í jákvæða átt.
Um tíma voru um þetta afar neikvæðar umræður inn-
an kvennahreyfingarinnar, til þess fallnar að vekja upp
neikvæðar andstæðar tilfinningar og jafnvel hatur á eig-
in mæðrum. Þetta var sérstaklega alvarlegt ef konur
höfðu í raun mjög neikvæða mynd af móður sinni.
Eitt einkenni kvenna er að byrgja inni tilfinningar eins
og reiði. Þær verða leiðar, sárar eða svekktar.en ógjarn-
an reiðar. Sorg og vonbrigði beinast að sjálfum þeim
og geta lýst sér sem kvíði og þunglyndi, sjálfsásökun
og sektarkennd.
Sé kona ósátt við aðra konu, eða ef eiginmaður eða
annar yfirgengur hana, bregst hún við með innibyrgðri
reiði án þess að tilfinningin beinist skýrt að hlutaðeig-
andi aðila. Það er t.d. algengt að kona sem verður fyrir
framhjáhaldi eiginmanns verði leið og sár við hann, en
reiðist mest „hinni“ konunni.
Konur eiga oft erfitt með að sýna neikvæðar tilfinning-
ar, en tjá sig oftar óbeint. Þegar tjáning
er óskýr og samskipti óbein, getur slíkt
alið á rhisskilningi og aukið á togstreitu
og deilþr. Konur geta verið meistarar í
óbeinum tjáskiptum.
Konur eru konum verstar heyrist
stundum sagt. Þessi staðhæfing fjallar
um óbein heft tjáskipti kvenna, um reiði
og vonbrigði, sem lýsa sér í sam-
keppni, cifund og afbrýðisemi. Konur
gera oft ráð fyrir meiri stuðningi og
skilningi frá konum en körlum. Þær geta hins vegar
orðið fyrir fjandskap, andófi, háði og afskiptaleysi hver
af annarrar hendi. Þannig hlutir eru ekki teknir upp af
sjálfu sér meðal kvenna. Þetta er ekkt t.d. á mörgum
vinnustöðum.
Samkennd kvenna er til, og einnig mikilvæg og djúp
vinátta. Konur fá oft verulega hjálp frá öðrum konum
þegar vandi steðjar að. Fátt er mikilvægara en raungóð-
ur vinur sem skilur reynslu, sorg og vonbrigði. Þannig
ná konur oft vel saman, því að þær kunna að tala um
tilfinningar.
Einn af hæfileikum kvehna er að geta auðveldlega
sett sig í spor annarra, séð mál frá sjónarhóli hins aðil-
ans og fundið til með öðrum á óeigingjarnan hátt. Þessi
hæfileiki. er nauðsynleg forsenda þess að siðferðis-
þroski haldist við. Konur geta tekið mið af þörfum ann-
arra og eru oft mun uppteknari af annarra þörfum en
eigin. Þessi jákvæði, nauðsynlegi hæfileiki kvenna snýst
gjarnan upp í andhverfu sína. Hann stendur konum
beinlínis fyrir þrifum. Of mikill innlifunarhæfileiki lýsir sér
í of miklu umburðarlyndi, t.d. í því að þola of lengi yfir-
gang og ástleysi í hjónabandi og óréttlæti á vinnustað.
Enn er það svo að konur taka mikla tilfinningalega
ábyrgð á samskiptum, bæði í tengslum innan fjölskyldu
og vanda utan hennar, t.d. í vinnu. Konur skynja fljótt
ef eitthvað er „að,“ og eiga erfitt með að sætta sig við
óbreytt ástand. Konur geta lagt mikið á sig til að fá
maka til að vera meðábyrgur. Því miður oft með litlum
eða neikvæðum árangri fyrsta kastið. Vandamálið þarf
oft að vera komið á alvarlegt stig til að raunveruleg lausn
finnist. Sumar gefast upp. Aðrar sætta sig við óbreytt
ástand, og enn aðrar finna lausn og styrkjast sem ein-
staklingar.
í viðtölum við konur er hægt að sjá mörg af ofan-
greindum vandamálum. Þau eru ekki bara einkennandi
fyrir konur sem hafa vilja og þor til að takast á við eig-
in vanda með þeirri alvöru og dýpt sem þarf til. Vanda-
málin geta varpað miklu Ijósi á stöðu kvennabaráttunnar
og valdið því að leita þarf nýrra leiða til að tryggja í
raun jafna stöðu konunnar í framtíðinni.
ÞURÍDUR PÁLSDÓTTIR, SÖNGK0NA
Aðstæður og lífslíkur fólks hafa breyst ótrúlega á
síðustu 50 árum. T.d. er lífaldur fólks lengri en nokkru
sinni fyrr. Árið 1500 var meðalaldur 35 ár hjá báðum
kynjum og 49 um síðustu aldamót.
Það er sagt að Otto von Bismarck kanslari hafi sett
eftirlaunaaldurinn á 65 ár árið 1880, en þá var meðala-
aldur 45 ár. í dag er miðað við að meðalaldur sé 75 ár
hjá körlum, en 78 ár hjá konum. Svo það er kannski
ástæða til að endurskoða efirlaunaaldurinn!
í Ameríku var fólk yfir 65 ára aldri 7,7% af þjóðinni
árið 1950, í dag er það um 13% og árið 2020 líklega
17,3%.
Það er í raun heillandi viðfangsefni fyrir nútímafólk
að fylgjast með þeim öru þjóðfélagsbreytingum sem
lenging lífaldurs hefur í för með sér. T.d. hefur alls kon-
ar hönnun hingað til verið miðuð við ungt fólk. Bækur
og blöð eru prentuð fyrir ung augu, hnappar, dósalok
og alls kyns áhöld eru erfið fyrir stirða fingur, umferðar-
Ijós miðuð við viðbragsflýti yngra fólks og fataiðnaðurinn
hefur beinlínis gert út á æskuímyndina.
Allt mun þetta væntanlega breytast, bæði vegna
þess að markaðshópur eldra fólks stækkar og viðhorf
fólkstil áranna eftirfimmtugt hafa breyst gífurlega.
Fólkvill lifa heilbrigðu lífi, það nýturskemmtana, leggur
í margvíslegt nám, kynnist nýju fólki o.s.frv. Sagt er að
þróunin t.d. í Ameríku sé að verða í þá átt að fullorðið
fólk á eftirlaunum lifi lífi sem líkist mest skólaárunum
áður fyrr. Þá er fullorðið fólk í æ ríkara mæli farið að
sækjast eftiráhrifum, og helstu valdamenn heimsins
tilheyra einmitt þessum aldursflokki. Mun meiri áhersla
er lögð á forvarnarstarf í heilbrigðismálum, og einnig
munu stjórnmálamenn í auknum mæli þurfa að taka til-
lit til þessa aldurshóps.
Þegar við hugum að aðstæðum eldri kvenna á íslandi
í dag og berum saman við aðstæður þeirra fyrir 40 árum,
er Ijóst að kjörin hafa batnaö. Þó búa margar konur við
erfiðar aðstæður. Þótt ýmsir líkamskvillar setjist að flestu
fólki með árunum, jafnvel því sem er vel heilbrigt, þá
er þó félagslegi þátturinn í mannlegu samfélagi oftar
en ekki sá sem verður erfiðastur. Það eru mun fleiri
einstæðar konur en karlar á islandi, t.d. eru ekkjur
meira en þrisvar sinnum fleiri en ekklar og fráskildar
konur eru fleiri en fráskildir karlar. Ytri aðstæður eru
yfirleitt erfiðari fyrir einstæðar konur en karla. Þær fela
oftar í sérfjárhagslegt óöryggi og meiri vanda við að
finna atvinnu við hæfi. Og þá hafa konur oftar börn á
sínu framfæri en karlar. Fordómar gagnvart miðaldra
og eldra fólki eru áhrifaríkir og við höfum tileinkað okk-
ur þá löngu áður en aldurinn færist yfir okkur sjálf.
Það er viðurkennd staöreynd að eldri konur eru yfir-
leitt frábærir starfskraftar, samviskusamar og vandvirk-
ar. Samt eru atvinnumöguleikar þeirra í lágmarki og laun- •
in yfirleitt lág. Þegar einstaklingur eldist er algengt að
hann sé talinn verðminni á vinnumarkaðinum þar sem
hann á ekki alla framtíðina fyrir sér leng-
ur. Þá gleymist oft að leggja langa
starfsreynslu, alhliða þekkingu og færni
á vogarskálarnar. Þarna verður þjóðfé-
lagið að koma til móts við þegna sína
og breyta viðhorfi sínu til eldra fólks.
Margar eldri konur búa við skert rétt-
indi á ýmsum sviðum. Sem dæmi má
taka að ef maðurinn skilurvið þæreft-
ir áratuga sambúð og barnauppeldi þá
hafa þær oft engin lífeyrissjóðsréttindi
því að þau fylgja manninum sem oft kvænist þá aftur.
En gjöldin voru greidd af sameiginlegum tekjustofni hjón-
anna.
En konur verða líka sjálfar að trúa á sig og berjast
fyrir tilveru sinni. Nú er fyrsta kynslóð þeirra kvenna sem
almennt fékk að læra að eldast, og menntun kvenna
er orðin sjálfsagður þáttur í menningarþjóðfélögum. Og
það er öruggt að fólk með nútímamenntun og lífsvenjur
er ekki tilbúið að lifa síðasta þriðjung ævinnar sem minni-
hlutahópur með skert mannréttindi.
Þessi síðasti hluti lífshlaupsins getur einmitt gefið
margs konar lífsfyllingu og oft eru konur vel í stakk
búnar að njóta þessa tímabils þegar barnauppeldi er
lokið og tíminn frjálsari. En við verðum líka að sjá til
þess að þjóöfélagið geri fólki ekki erfiðara fyrir. T.a.m.
á fólk að hafa rétt til að búa í haginn fyrir sig eins og
það sjálft kýs, og lágmarkskrafa er að fá að búa óáreitt
á heimilum sínum svo lengi sem fólk treystir sér til. Það
er í hæsta máta óviðfelldið að gera íbúðarhúsnæði sem
fólk hefur unnið fyrir alla sína starfsævi að tekjustofni
fyrir ríkissjóð.
Konur sem nú eru komnar á efri ár voru flestar heima-
vinnandi. Fyrir 40 árum þótti ífrásögur færandi að kona
ynni úti með heimilisstörfum. Ef hún gerðist útivinnandi
þótti það bera vott um visst sjálfstæði. í dag er það
hins vegar í frásögur færandi að kona sinni heimilisstörf-
um eingöngu. Venjuleg eins manns laun duga oft
skammt til að brauöfæða fjölskyldu og það þarf mikið
sjálfstæði hjá konu í dag til að ákveða að vera heimvinn-
andi meöan börnin eru að vaxa úr grasi. Þarna eiga
konur að sjálfsögðu að hafa val ef mögulegt er.
Óskert mannréttindi á öllum sviðum ættu einkum að
vera leiðarljós í réttindamálum eldra fólks. En það sem
fólk þarf helst að kunna þegar það eldist er að standa
á rétti sínum. Hæverska og þögn fullorðins fólks má
ekki leiða til uppgjafar. Við eigum sjálf að standa vörð
um okkar mannréttindi og ekki sitja hjá. Á þann hátt
vörðum við best veginn fyrir yngri kynslóðir að njóta
- -rnannsæmendi fullorðinséfe:----------------------------
BARATIUDEGI
í dag, 8. mars, á alþjóðlegum
baráttudegi kvenna, er við hæfi að
velta fyrir sér hver staða kvenna á
vinnumarkaði er. Þegar hin form-
lega, áþreifanlega staða konunnar
er metin, er rétt að líta á hina ýmsu
þætti eins og lagaleg réttindi,
menntun, stöðu kvenna í stjórnmál-
um og félagsmálum, atvinnuþátt-
töku kvenna, laun og hvernig búið
er að konum vegna barnsburðar og
uppeldis barna.
Lagalega jafnstöðu hafa konur
lengi haft á íslandi, og voru íslend-
ingar einna fyrstir þjóða heimsins
að veita konum lagaleg réttindi. Kon-
ur fengu embættisgengi til jafns við
karla 1911, kosningarétt og kjör-
gengi til Alþingis 1915, jafnstöðu í
hjúskap 1923, lög um launajöfnuð
voru sett 1961, jafnréttislög 1975
og 1985 voru sett lög sem heimila
séraðgerðir í þágu kvenna til að ná
fram jafnrétti.
Fleiri konur en karlar Ijúka nú stúd-
entsprófi og setjast í Háskólann. Um
helmingur þeirra sem Ijúka námi frá
Háskólanum eru konur. Menntun-
arval kvenna er þó annað en karla.
Þær velja frekar heimspekideild,
karlarnir verkfræði og þótt konur
sæki á í lögfræði, viðskiptafræði og
læknisfræði má almennt segja að
þær velji styttra nám á mýkri sviðum.
Þótt konur fengju kosningarétt og
kjörgengi til Alþingis 1915 liðu sjö
ár þar til fyrsta konan settist á þing.
Konur voru sjaldséðar á þingi allt
fram á síðasta áratug, en þegar
þetta er skrifað sitja 16 konur á þingi
og eru konur því rúmlega 25% þing-
manna. í sveitarstjórnum hefur kon-
um einnig fjölgað verulega, og eru
sums staðar í stærri sveitarfélögum
um 40% sveitarstjórnarmanna. Kon-
um fjölgar þó ekki eins ört í stjórn-
skipuðum nefndum og ráðum. í
stjórnum verkalýðssamtaka fjölgar
konum einnig, og eru þær nú þriðj-
ungur miðstjórnar ASÍ, en 46% fé-
lagsmanna ASÍ eru konur. Þær eru
53% aðalstjórnar BSRB en konur í
eru um 64%félagsmanna þar.
Byltingarkennd breyting hefur
orðið á atvinnuþátttöku kvenna á sl.
30 árum. Um 1960 var ekki algengt
að giftar konurynnu utan heimilis.
Einungis fimmta hver gift kona hafði
launatekjur, en 26 árum síðar var
þetta hlutfall orðið 84%. Sé tekið
mið af konum á aldrinum 16-74 ára
höfðu um 90% þeirra atvinnutekjur
á árinu 1986. Einnig kemur í Ijós að
almenn atvinnuþátttaka er í hámarki
hjá konum sem eiga eitt barn, eða
um 95%, en síðan dregur úr henni
eftir því sem börnunum fjölgar. At-
vinnuþátttaka ógiftra mæðra er þó
heldur meiri en giftra.
Það er staðreynd að móðurhlut-
verk kvenna er einkum það sem
hamlar þeim að ná jafnstöðu á við
karla á vinnumarkaði. Þetta kemur
m.a. fram í þeim tölum sem ég rakti
hér að framan. Því fleiri börn sem
konur eiga, því minna verður starfs-
hlutfallið. Umönnun ungbarna og
ábyrgð á uppeldi hvílir að mestu á
konum, þrátt fyrir alla jafnréttisum-
ræðu liðinnaára. Hérskiptiraukin
menntun ekki verulegu máli, myn-
strið virðist það sama hjá fólki án
tillitstil menntunar. Ef konurvilja
raunverulega jafnstöðu á vinnumark-
aði verða þær að deila ábyrgð heimil-
anna með körlum sínum í auknum
mæli.
Meirihluti kvenna er í hlutastarfi.
Árið 1986 voru um 58% kvenna í
hlutastarfi og atvinnuþátttaka
kvenna nær hámarki um fertugt.
Störfin á vinnumarkaðinum eru
að stórum hluta til kynskipt og
ákveðnar atvinnugreinar er hægt að
flokka sem karla- og kvennagreinar.
Konur eru í miklum meirihluta í þjón-
ustugreinum og í verslun og viðskipt-
um og meira en fjórða hver kona á
vinnumarkaði vinnur við þjónustu.
Karlar eru aftur á móti yfirgnæfandi
ífiskveiðum, landbúnaði, iðnaðiog
bygginga- og flutningastarfsemi.
Jafnari skipting er á milli kynjanna í
1 fiskvinnslu og opinberum störfum.
Þessi skipting virðist ekki hafa
breyst mikið á undanförnum árum.
Konur eru í miklum minnihluta í
stjórnunarstörfum og störfum sem
krefjast starfsmenntunar eða fela í
sér mannaforráð. Hátt í 90% kvenna
teljast til ófaglærðs verkafólks eða
afgreiðslu- og skrifstofufólks en ein-
ungis um helmingur karla.
Tekjur kvenna eru lægri en tekjur
karla hvort sem litið er til dagvinnu-
tekna eða heildartekna. Á árinu 1986
höfðu fullvinnandi konur í öllum at-
vinnugreinum tæplega 61 % af tekj-
um fullvinnandi karla. Þessi munur
á heildartekjum fullvinnandi karla og
kvenna hefur lítið breyst á síðasta
áratug. Hér erum við komin að því
atriði sem konur hafa einna mest
barist fyrir á undanförnum árum,
auknu launajafnrétti kynja.
Endalaust hefur verið leitað skýr-
inga á launamun
karla og kvenna og
tilraunirgerðartil
að benda á stað-
reyndireins og
menntun, starfs-
reynslu og ábyrgð.
Einnig hefur mi-
slangur vinnutími,
hvort sem hann er
unninn eða einung-
is skráður, áhrif á laun. Þótt skýra
megi stóran hluta af launamun með
þessum atriðum virðist sitja eftir
óútskýrður launamunur u.þ.b. 10%.
Með setningu jafnréttislaga árið
1976 var stigið stórt skref í að jafna
stöðu kvenna og karla á vinnumark-
aði. Þar var kveðið á um að atvinnu-
rekendum væri óheimilt að mismuna
starfsfólki eftir kynferði, m.a. hvað
varðaði ráðningu og skipun i starf,
stöðuhækkun, stöðuheiti, uppsögn
úr starfi, veitingu hvers konar hlunn-
inda og almenn vinnuskilyrði og störf
sem auglýst væru laus til umsóknar
skyldu standa opin jafnt konum sem
körlum. Enn var með löggjöf gengið
lengra í þessa átt með setningu laga
um jafnan rétt stöðu karla og kvenna
1985. Þar kom inn auk framan-
greindra ákvæða heimild til tíma-
bundinna séraðgerða í þágu kvenna.
Fullyrða má að jafnréttislögin hafi
opnað nýjar leiðir í jafnréttisbarát-
tunni.
Við gerð kjarasamninga hefur ver-
ið reynt að jafna stöðu karla og
kvenna. Kjarasamningar hafa ekki
verið kyngreindir í áratugi, enda slíkt
bannað með lögum frá árinu 1967.
Það sem leitast hefur verið við að
gera er að auðvelda konum atvinnu-
þátttöku og draga úr þeim þáttum
sem leitt hafa af sér launamun.
Allt frá árinu 1980 hafa lög um
fæðingarorlof tryggt öllum rétt til
launa ákveðinn tíma eftir fæðingu
barns. Fyrst í 3 mánuði, síðar í 6
mánuði. Þótt allir eigi þennan rétt, '
má þó segja að ákveðnir hópar
launafólks njóti meiri réttar en aðrir,
þar sem opinberir starfsmenn og
bankamenn njóta óskertra launa
fyrstu 3 mánuði fæðingarorlofs.
Fæðingarorlofslög greiða einungis
bætur, misháar, eftir atvinnuþátt-
töku viðkomandi. Tekjur skipta hér
engu máli. Áform um samræmingu
réttarins hafa enn ekki orðiö að veru-
leika, en drög að frumvarpi sem
gera ráð fyrir tekjutengingu fæðing-
arorlofsgreiðslna, liggja fyrir.
í kjarasamningum hefur nú verið
samið um að eftir 2 ára starf hjá
sama vinnuveitanda teljist fjarvistir
vegna fæðingarorlofs allt að 6 mán-
uðum til starfstíma við mat á rétti
til aukins orlofs samkvæmt kjara-
samningum, útreikningi desember-
uppbótar, orlofsuppbótar, starfsald-
urshækkana, veikindaréttar og upp-
sagnarfrests.
I heildarkjarasamningum 1985 var
samið um rétt foreldra til launa ifrá-
veru vegna veikinda barna sinna
undir 13 ára aldri. I samtals 7 daga
á ári á fólk rétt á launum vegna veik-
inda barna sinna. Þessi réttur er
óháðurveikindarétti launamanns,
hjúskaparstöðu og fjölda barna. Þótt
þetta ákvæði gildl jafnt fyrir konur
LÖGFR. ASÍ
og karla er þetta eitt af þeim ákvæð-
um í kjarasamningum þar sem hags-
munir kvenna voru einkum hafir í
huga. Hér er ekki einungis viður-
kenndur réttur fólks til fráveru frá
störfum vegna veikinda barna sinna,
heldurkemureinnig greiðsla dag- ®
vinnukaups.
Sums staðar í kjarasamningum
er að finna ákvæði um að reynsla í
heimilisstörfum teljist sem starfs-
reynsla. Algengara er þó að lífaldur
sé tekinn með þegar fólki er skipað
í launaflokka. Hvoru tveggja nýtist
einkum konum.
Á árinu 1980 var í kjarasamning-
um fjallað um uppbyggingu dagvist-
arrýmis og íyfirlýsingu ríkisstjórnar-
innar sem fylgdi þeim samningum
sagði að stefnt skyjdi að því á næstu
10 árum að fullnægja þörf fyrir dag-
vistarrými í landinu. í framhaldi af
þessu var samin svokölluð 10 ára
áætlun, sem mikið hefur verið vitnað
til síðan. Þótt þau loforð sem þá
voru gefin hafi ekki verið haldin hef- *"
ur mikil aukning orðið á fjölda dag-
vistarrýma í landinu á þessu árabili.
íkjarasamningum imaí 1989var
gerð bókun um að stefnt skyldi að
aukinni hlutdeild kvenna í stjórnun-
arstörfum ífyrirtækjum. Jafnhliða
skyldi stefnt að því að konur tækjust
á hendur ábyrgðarmeiri og hærra
launuð störf. Þar var einnig samið
um að skipaður yrði viðræðuhópur
sem skoðaði hver þróun launamunar
karla og kvenna hefði verið, hvað
skýrði hannog kannaði leiðirtil að ír
draga úrhonum.
Þrátt fyrir allt þetta verða konur
stundum fyrir ótrúlegu misrétti og
niðurlægingu í tengslum við störf
sín, hlutum sem oft komast ekki í
hámæli. Vanfærum konum er sagt
upp störfum vegna skipulagsbreyt-
inga eða er gert ólíft á vinnustað sem
neyðir þærtil að segja upp störfum.
Nýorðnar mæður sem koma til baka
úr fæðingarorlofi eru settar í önnur
störf en þær áður gegndu eða boðið
hlutastarf. Miðaldra konum er sagt
upp störfum eftir áratuga þjónustu,
því „verið er að yngja upp andlit fyrir-
tækisins út á við“. Konur sem segja
upp störfum sínum eru látnar þjálfa
uppkarlasemviðstarfinueigaað
taka og komast að því að þeir hafa
verið ráðnir á byrjunarlaun sem eru
töluvert hærri en það kaup sem þær
fengu eftir áralangt starf hjá fyrir-
tækinu. Konur sem vinna meira og
minna störf yfirmanna sinna fyrir
aðeins hluta af þeim launum sem
þeir hafa. Konur sem verða fyrir kyn-
ferðislegri áréitni á vinnustað. Oft
er erfitt að taka á þessum málum,
þau eru viðkvæm og konurnar kæra
sig ekki um að fara með þau í há-
mæli, hvað þá að vísa þeim til Jafn-
réttisráðs. Enda yfirleitt þannig í
pottinn búið að lög hafa ekki verið
brotin. En eftir situr niðurlægður ein-
staklingur með skerta sjálfsvitund
og brostinn kjark.
Þóttbaráttukonurfyllistoftböl- .
sýni yfir því hve illa gengur að þoka
jafnréttismálunum áfram á vinnu-
markaði er hollt að hafa það í huga
að ótrúlega stutt er síðan lög voru
sett um að greiða skyldi konum
sömu laun og körlum. Árið 1967
komu jafnlaunalögin frá 1961 að fullu
til framkvæmda. Mæður okkar og
ömmur ólust upp í þjóðfélagi þar
sem vinna karla var í eðli sínu verð-
mætari en vinna kvenna. Þannig
hafði skipan mála verið svo lengi
sem menn þekktu. Ein af ástæðun-
um fyrir því að konur stofnuðu sín
eigin stéttarfélög í upphafi aldarinn-
ar var að koma í veg fyrir að konur
fengju helmingi lægra tímakaup en
karlar.
Með aukinni menntun, atvinnu-
þátttöku og vitundarvakningu
kvenna sem orðið hefur á síðustu
30 árum munu hlutirnir breytast
smám saman. Hugarfarsbreyting
þarf að verða og slíkt tekur tíma.
Við samningu greinarinnar var m.a.
stuðst við rit Þjóðhagsstofnunar, Tekjur
karlaog kvenna, 1989.
LARA V. JULIUSD0TTIR,