Morgunblaðið - 18.05.1991, Qupperneq 7

MÖRGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. MAÍ 1991
B 7
snýst um sjálfsmynd listamannsins
og við veltum vöngum yfir starfs-
heitinu listamaður. Hvert er eðli
þess heitis og hvernig er því úthlut-
að? Er það ákvörðun viðkomandi
einstaklings að sæma sjálfan sig því
heiti á einhverri stundu ferils síns
eða er það beinlínis vegna áhrifa frá
umhverfinu sem viðkomandi titlar
sig sem slíkan? Ef úthlutun starfs-
heitisins er á einhvern hátt falin
utanaðkomandi aðilum gerir það þá
ekki listamennina of háða umhverfi
sínu og sundrar þeim í sameigin-
legri baráttu sinni fyrir framgangi
listarma?
„Ég ætla að vona að starfsheitið
listamaður verði að minnsta kosti
aldrei lögvemdað, en í raun á við-
komandi það einungis við eigin sam-
visku hvort hann telur sig geta sæmt
sig þessu heiti eður ei. Þessu frjáls-
ræði fylgir mikil ábyrgð og enginn
ætti að flana að neinu hvað þessa
nafngift varðar - hvað þá flíka henni
- nema sá hinn sami sé í hjarta sínu
sannfærður um að hann standi und-
ir henni. Ef ég tek sem dæmi þann
mikla fjölda hér á landi sem kinnroð-
alaust titlar sig tónskáld, þá er ég
hræddur um að þar sé mikill mis-
brestur á hvað þetta varðar. Ég ótt-
ast að ef svo heldur fram sem horf-
ir, muni tónskáldaheitið missa al-
gjörlega merkingu sína með tíð og
tíma.
En þetta snertir líka skipulag list-
menntunar hér á landi. Það er mjög -
mikilvægt að hlúa að listmennt í
skólakerfinu en fólk metur ekki að
verðleikum gildi þess að hafa list-
kunnáttu og listþekkingu sem vega-
nesti í aðrar greinar. Listhneigðum
unglingum er ekki gefmn neinn val-
kostur hvað þetta varðar og þeir eru
allt of snemma knúnir til þess að
gera það upp við sig hvort þeir ætli
að gera listsköpunina að ævistarfi
sínu eður ei. Skólakerfið býður varla
upp á listmenntun eftir skyldunám
nema unglingurinn sé ákveðinn í að
verða atvinnulistamaður. Þannig
held ég að margir hafi nánast lokast
inni í listamannsheitinu án þess að
eiga brýnt erindi við listgyðjuna. Ég
hefi líka grun um að margir fari út
á þessa braut af vissri hégómagirnd.
Störf af þessum toga eru oft í sviðs-
ljósinu og eins er þetta ákaflega
skemmtilegt starf."
- En nú er sú kenning vinsæl að
því fleiri því betra. Lággróðurinn
skapi skilyrði fyrir stóru trén. Ertu
ekki sammála því?
„Nei, í rauninni ekki því hver og
einn ber minna úr býtum eftir því
sem fleiri eru um hituna. Þetta er
ekki eigingirni heldur ósk um breytt
hugarfar gagnvart listmenntun. Ég
held einfaldlega að færri færu útá
listabrautina sem atvinnumenn ef
þeir hefðu skilyrði til að fá áhuga
sínum fullnægt án þess að þurfa að
velja um allt eða ekkert."
- Hvað skilur þá hafrana frá
sauðunum?
„Eldmóður. Og ást á listinni.
Menn verða að hafa hugrekki til að
tefla á tvær hættur í sköpuninni og
þar með geta tekið þeim möguleika
að mistakast alveg horfilega. Iðulega
eru listamenn hræddir við að gera
mistök og þessi hræðsla eykst eftir
að viðurkenningu er náð. Þjálfaðir
listamenn geta fleytt sér áfram á
handverkinu einu saman lengi vel
en þá eru þeir ekki að taka neina
áhættu og ekki að takast á við neitt
nýtt. Margir listamenn á mínum
aldri virðast einsog sestir í helgan
stein; þeir hafa skapað sér fast hugs-
anakerfi og stíl og stunda einungis
útfærslu á því sem þeir hafa þegar
skapað. Slík vinna ber sköpunina
ofurliði því hún beinist þá aðeins að
því að pússa og slípa broddana af
verkinu. Broddarnir hverfa og sköp-
unin verður bitlaus."
vegna þetta litla lag er fullt af lífs-
þrótti og hljómar alltaf sem nýtt í
eyrum mínum. Þetta er galdurinn
sem í listinni er fólginn. Þetta er líka
skýringin á því hvers vegna mér
finnst tónlist Jóns Leifs eiga svo
mikið erindi við okkur í dag - tón-
list hans er nefnilega bæði þróttmik-
il og hún vekur svo sannarlega at-
hygli manns.“
ísbrjóturinn Jón Leifs
Áhugi Hjálmars á tónsmíðum
Jóns Leifs nær allt til ársins 1978
er hann byrjaði að viða að sér efni
í meistaraprófsritgerð. „Það kom
mér mjög á óvart hversu litlar upp-
lýsingar voru til um Jón og eins
fannst mér skrýtið hversu lítinn
hljómgrunn ég fékk hér heima í
þessu verkefni mínu. Jón var mjög
umdeildur maður og margir voru enn
ekki sáttir við persónu hans þegar
ég hóf þessa vinnu. En ég heillaðist
strax af honum því ekki einungis
eru tónsmíðar hans stórbrotnar held-
ur var hann sjálfur stórbrotin per-
sóna. Það er ljóst af lífsferli hans
og gjörðum. Hann fann til mikillar
ábyrgðar sem listamaður og beitti
sér fyrir því að tryggja kjör og stöðu
íslenskra listamanna með stofnun
Tónskáldafélags íslands, STEFs og
Bandalags íslenskra listamanna.
Sjálfur lenti hann svo í þeirri að-
stöðu sem tónskáld að verða fórnar-
dýr ríkjandi skoða og kreddufestu
og tónverk hans voru forsmáð af
löndum hans sem og öðrum. Jón
skrifaði flest sín verk fyrir skrif-
borðsskúffuna. Endurreisn hans sem
mikilhæfs tónskálds er þarft verk
og gott en þarfnast engu að síður
gagnrýninnar hugsunar og skoðunar
á verkum hans - slíkt má ekki
gleymast.“
- Nú hefur því verið haldið fram
á síðustu misserum að tónverk Jóns
hafí verið svo stórbrotin að enginn
vegur hafi verið að flytja þau á sín-
um tíma. Nú séu aðstæðurnar loks
fyrir hendi og þá sé engum neitt að
vanbúnaði. Er ekki verið að slá ryki
í augu okkar sem ekki þekkjum per-
sónusögu Jóns?
„Þetta er rétt hvað varðar fáein
af stærstu verkunum en eftir hann
liggja mörg verk sem hægt hefði
verið að flytja löngu fyrr ef áhuginn
hefði verið fyrir hendi. Staðreyndin
er sú að Jón átti litla sem enga
möguleika sem tónskáld á íslandi.
Hann lenti fljótlega í andstöðu við
áhrifamenn í íslensku tónlistarlífí og
honum voru flestar leiðir lokaðar til
að fá verk sín flutt. Þó vciru ein-
staka menn, ég nefni Björn Ólafsson
konsertmeistara sem dæmi, sem
sýndu verkum Jóns áhuga og fluttu
þau.“
- Þú segir í grein um Jón Leifs
í tímaritinu Andvara að tónsköpun
Kannski höfum við sett listirnar á
slíkan stall að móttakandinn þarf
milliliði til að mynda sér skoðun,"
hans hafi verið straumur útaf fyrir
sig sem lifði og dafnaði með honum
sjálfum án þess að hafa veruleg
áhrif á tónskáldskap annarra
manna. Hann hafi farið einförum í
tónskáldskap sínum. Heldurðu að
þetta hafi skapast af aðstæðum Jóns
eða var honum þetta eðlilegt?
„Ég er nánast sannfærður um að
þetta hafi skapast af aðstæðunum.
Verið afleiðing en ekki orsök. Öllum
viðkvæmum listámönnum er eigin-
legt að vernda sjálfsímynd sína.
Byggja múra umhverfís sinn innsta
kjarna. Jón var þannig maður að
hann einangraði sig frá þeim sem
honum fannst sækja að sér. Má
kannski segja að hann hafi stundum
brugðið um sig harðgerðri hlíf þann-
ig að frá honum andaði blæ kuida
og hroka. Þeir sem ekki þekktu hann
töldu þetta vera eiginleika í hans
fari. Sem auðvitað var alls ekki satt.
Sama má segja um Kjarval sem faldi
sig á bakvið annars konar grímu -
trúðsgrímuna - og villti þannig
mörgum sýn á sinn raunverulega
innri mann.“
- Hvers vegna er þessi áhugi á
tónlist Jóns Leifs núna?
„Það er margt sem kemur til.
Morgunblaðið/Einar Ealur
Alls kyns kreddufesta og íhaldssemi
í tónlist er á undanhaldi og virðing
fyrir utangarðslist er að aukast. Þá
er það einnig mikilvægt að ekki ríkja
lengur deilur um persónu Jóns og
því hægt að beina athyglinni fordó-
malaust að verkum hans. Þá hefur
það einnig vegið þungt að áhugi
útlendinga á tónlist Jóns hefur stór-
aukist og viðbrögð hér heima hafa
verið jákvæð. Þessi endurreisn tón-
listar Jóns er okkur öðrum tónlistar-
mönnum mikilvæg. Okkur vantar
sögulegan bakfisk í tónlistina hér á
íslandi og tónsmíðar Jóns tengja
okkur við þjóðlagahefðina. Þannig
fáum við styrkari sögulegan grunn
til að standa á.“
- Af hveiju stafar þessi áhugi
erlendis á tónlist Jóns?
„Að sumu leyti uppfyllir tónlist
hans ákveðnar væntingar erlendra
áhugamanna um það hvernig tónlist
héðan eigi að hljóma. Hún er mjög
myndræn og stórbrotin, dregur upp
hljóðmyndir af eldgosum, hverum,
fjöllum og klettum, stórviðrum og
sögulegum arfi okkar. Þannig getur
tónlist Jóns brotið ísinn fyrir tónlist
annarra íslenskra tónskálda á er-
lendum vettvangi. Og Jón er án
nokkurs vafa eitt okkar mesta tón-
skáld.“
Allt eða ekkert
Niðurlag samtals okkar Hjálmars