Morgunblaðið - 14.07.1991, Síða 11

Nú vissi hún að ég var á lífi,“ seg-
ir Rósa.
Móðir Rósu var María Kristín
Jónsdóttir, en hennar foreldrar,
Geirlaug Björnsdóttir og Jón Run-
ólfsson, bjuggu þar til hann lést
1915 í Stuðlakoti, fallega uppgerða
steinbænum við Bókhlöðustíginn. í
þessum litla bæ bjuggu þau með 8
börn. Runólfur móðurbróðir Rósu
fór ungur maður til Ameríkm Þegar
hann kom í heimsókn til Islands
1963 og sá í fyrsta skipti yngstu
systur sína var hann spurður hvers
vegna hann hefði verið að fara til
Ameríku. Það var bara ekkert pláss
fyrir mig, svaraði hann að bragði,
það voru alltaf að fæðast börn.
Faðir Rósu var Einar Þórðarson,
skósmiður og svo bóndi, því þegar
hún var 8 ára gömul fluttu þau í
Litluhlíð í Sogamýri. „Á aldrinum
10-12 ára flutti ég með yngri syst-
ur minni mjólkina á hestakerru frá
Litluhlíð til kaupenda í bænum,“
segir Rósa. „Ég fór að sækja hest-
inn og leggja á hann meðan pabbi
og mamma voru að mjólka snemma
á morgnana. Mamma mældi svo
mjólkina í brúsana, sem var raðað
í kerruna. Við fórum um allan bæ,
alla leið vestur á Grenimel þar sem
móðursystir mín bjó og afhentum
hverjum sinn brúsa.“
Gerd Grieg og Brúðuheimilið
Lyra sigldi öll stríðasárin milli
Reykjavíkur og hafna í Bretlandi,
Fleetwood, Liverppol, Newcastle en
mest þó til Leith. í skipinu var rúm
fyrir 100 farþega og það tók far-
þega sem til féllu. Rósa segir að
margt enskt hjúkrunarfólk hafi
ferðast með þeim. „Við fórum alltaf
fyrst til Loch Ewe, sem var lokaður
fjörður á vesturströnd Skotlands,
og sigldum svo þaðan um Pentulinn
framhjá Orkneyjum til Leith. Þarna
gerði einu sinni ógurlega þoku þeg-
ar margt hjúkrunarfólk var með
okkur til Bretlands. Var óttast að
skipin rækjust saman í þokunni í
þessum þrengslum. Ein hjúkrunar-
konan, sem var ógurlega fín með
sig, sagðist hafa gleymt niðri vesk-
inu sínu. Það væri ákaflega áríð-
andi að hún hefði það hjá sér. Ég
bauðst til að sækja það. Hún tók
við veskinu, opnaði það og dró upp
ilmvatnsglas, veifaði því undir nef-
inu á sér og bar það líka upp að
nefinu á mér. Svo sagði hún: Æ,
ég get aldrei verið án þessa! Þetta
þótti mér fyndið við þessar aðstæð-
ur,“ segir Rósa og við höldum áfram
að rifja upp atvik frá þessum sigl-
ingum á stríðsárunum, þar sem við
sitjum við eldhúsborðið hennar á
Akranesi. Og hún er að bera fram
glænýjan silung og bestu fiskisúpu
með sveskjum sem ég hefi fengið
síðan á æskuárum.
Rósa minnist þess að norska leik-
konan Gerd Grieg var tvisvar sinn-
um með Lyru til íslands. „Hún var
svo hrædd. Ég þurfti að sitja hjá
henni. Henni var ómögulegt að
skilja af hveiju ég væri þarna úr
því ég þyrfti þess ekki. Sjálf var
hún að fara til íslands til þess að
leika í Brúðuheimilinu eftir Ibsen
með mikið af fallegum búningum,
sem hún tók upp og sýndi mér. Ég
sagði henni að ef ég væri feig, þá
gæti ég allt eins 'farið undir bíl á
Laugaveginum. Hún var gift ljóð-
skáldinu Nordahl Grieg, sem fórst
1943 í fréttaferð yfir Berlín. Gerd
Grieg talaði_ mikið og fallega um
vin sinn Pál ísólfsson. Fimmtugsaf-
mæli Páls var þá á næsta leiti og
þar sem við komumst ekki inn í
Reykjavík vegna óveðurs var hún
dauðhrædd um að missa af því.
Þegar við lögðumst að kom Páll
fyrstur manna um borð og hún
flaug upp um hálsinn á honum með
þvílíkum látum að fæturnir sveifl-
uðust út í loftið. Hún var ekki sér-
staklega falleg kona, en ákaflega
elskuleg. Ég átti alltaf' að færa
henni morgunmatinn. Bara eitt
harðsoðið egg, sex sveskjur og flat-
brauð, aðeins tvær sneiðar, annars
borðaði hún aldrei morgunmat,
sagði hún,“ segir Rósa og hlær enn
þegar hún minnist þessa.
Ekki voru allar minningarnar þó
svona skemmtilegar. „Eitt sinn vor-
um við með fulla lest af ísaðri ýsu
til Bretlands. Þá fengum við óveð-
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. JULI 1991
Haustið 1942, skömmu áður en
Rósa kom um borð, var áhöfn-
inni á Lyru veitt norska Stríðs-
orðan við hátíðlega athöfn í
Reykjavík og þá var þessi mynd
tekin. Fyrir miðju er skipstjórinn
Tryggve Eckhoff og fyrir fram-
an norsku þemurnar sem sigldu
með Rósu, Matha Kasseth, Uma
Petterson og Kristine Mortensen.
Á myndinni má líka þekkja 1.
stýrimann, Nikolaj Torp, sem
hún talar um, og vélstjórann
Henry Hauge og kokkinn Hilmar
Wilhelmsen, sem sigldu allan tím-
ann með henni.
öll heim til íslands. Ég hefi ekki
verið á sjó síðan,“ segir hún.
Norska leikkonan Gerd Grieg
sigídi tvisvar sinnum með Lyru
til Islands. Hún er hér með manni
, sínum Nordahl Grieg, sem við
heiðursathöfnina fyrir áhöfnina
á Lyru flutti ljóð sitt Til konungs-
ins sem hann hafði skrifað á Is-
landi. Og Gerd Grieg las upp
fleiri ljóð eftir hann og söng
norsk ættjarðarlög. Athöfnin var
í matsal norsku sveitanna í
Reykjavík og viðstaddir flug-
menn, sjómenn og hermenn úr
norsku útlagasveitinni á Islandi.
ur, eina verulega óveðrið sem ég
man eftir. Vorum 9 daga á leið-
inni. Þegar lestarnar voru opnaðar
var ólyktin svo mikil af fiskinum
að manni sló fyrir bijóst. En Bret-
arnir voru víst fegnir að fá mat.
Fiskurinn var steiktur í feiti í fish-
and-chips og settur í prentpappír,
svo þeir borðuðu prentsvertuna
með. I annað sinn vorum við komin
hálfa leið til Ameríku, því skipalest-
in var látin fara svo stóran sveig
vestur í Atlantshaf til að forðast
kafbátana."
Síðasta púðrið
I stríðslok hætti Lyra að sigla
til íslands. Rósa munstraði sig af
í Noregi og vann þar í eitt ár.
Vopnahlésdagurinn er henni ljóslif-
andi í minni. „Þegar stríðinu lauk
vorum við stödd úti á hafi. Við
höfðum farið út á ytri höfnina í
Reykjavík 4. maí. Biðum þar eitt-
hvað. Svo leggjum við af stað í
björtu og fallegu veðri. Kapteinn
Eckhoff kom til okkar upp á dekk
og skipaði okkur að fara í síðbux-
ur. Við áttum að klæðast svörtum
síðbuxum og hvítum blússum um
borð. í fylgd með okkur var stórt
olíuskip. Allt í einu dúndraði frá
því. Það sökk þó ekki, en við sáum
fólk hlaupa eftir brúnni sem var á
því. Þetta var daginn sem þýsku
kafbátarnir voru kallaðir heim.
Þessi hefur líklega ætlað að eyða
síðasta púðrinu. Við vorum komin
suður fyrir land þegar tilkynnt var
að stríðinu væri lokið. Við urðum
svo himinglöð. Það fyrsta sem við
gerðum var að rífa niður svörtu
tvöföldu tjöldin fyrir öllum dyrum,
sem var svo óþægilegt að þurfa
alltaf að smjúga út á 'milli. Ekki
mátti sjást ljósglæta frá skipinu og
málað var fyrir alla glugga, sem
nú var líka óþarfí. Þegar við komum
til Bretlands ætluðum við aldeilis
að fagna, en þar var þá ekki til
bjórdropi. Englendingamir sjálfir
Eltu börnin upp á Skaga
búnir með allan bjór í fögnuði sín-
um.“
Rósa sigldi eina ferð frá Newc-
astle til Noregs. „Við vorum annars
vegar með gamalt fólk frá Noregi,
sem hafði lokast inni í Bretlandi
og hins vegar konur sem gifst höfðu
Norðmönnum og börn þeirra. Skip-
ið var alveg yfirfullt og búið að
koma öllum fyrir um kvöldið. Þá
kemur 3. stýrimaður hlaupandi og
hrópar: Allir upp á dekk! Ég spurði
hvort hann væri frá sér, allir væru
farnir að'sofa. Þetta gæti ég ekki
gert. Skildi ekki hvað var um að
vera. Leki hafði kornið upp í frysti-
tækjunum og við urðum að drösla
öllum gamalmennunum upp á dekk.
Karlarnir tautuðu: skemmdarverk!
Þekktu þau úr stríðinu. Einn köttur
drapst af eiturloftinu, en engan
annan sakaði. Tilbaka tókum við
frá Noregi afleysingamenn á þau
skip sem ekki komust strax heim.
Einn læknir sem var að fara í af-
leysingar sagði við mig: Ég heyri
að þú ert norsk en get ekki áttað
mig á hvaðan í Noregi. Ég hafði
ekki kunnað orð í norsku þegar ég
kom fyrst um borð og lærði svo af
fólki hvaðanæva að úr Noregi,
Bergensurum og öðrum. Ekki að
furða þótt hann heyrði ekki hvaðan
ég kom.“
Rósa vann í Noregi á veitinga-
stað. Ekki höfðu Norðmenn mikinn
mat fyrst eftir stríðið. Oftast borin
fram labskáss, sem samanstóð að
mestu af grænmeti með einhveijum
kjöthnútum í og svo gerfikaffi. Oft
voru þarna erfidrykkjur og aðrar
samkomur. Þá spurðu gestirnir: Er
nægur matur, megum við borða
eins og við viljum? „Brauðið sem
við tókum í Noregi í fyrsta túrnum
hélst varla saman, hefði þurft' að
borða það með skeið. Manni brá
við eftir allan matinn á íslandi: Það
fyrsta sem við gerðum um borð var
að dreifa sígarettum, því lyktin af
þessu heimatilbúna tóbaki, sem
vafíð var í einhvem pappír, var al-
veg skelfileg,“ segir Rósa. Samt
kaus hún að vera í Noregi eftir að
hún hætti á Lyru. Geirlaug systir
hennar hafði gifst Norðmanni og
kom út. Rósa fór með þeim hjónum
á eyju út af Christiansund. „En
systur minni leiddist og við fórum
En hvað gerði nú svona kona
eftir atburðaríkt líf á stíðsárunum?
Rósa Einarsdóttir var í 16 ár dyra-
vörður í Laugarnesskólanum í
Reykjavík. Þá gift Tryggva Guð-
jónssyni og þau bjuggu á Hofteign-
um. Þá var þarna ungt hverfi og
skólinn fjölmennur. „Komst upp í
1.800 nemendur, en þegar ég hætti
voru þeir 500. Þetta er fallegur
skóli og gaman að vera þar. Mér
líkaði þetta starf alveg Ijómandi
vel. Þegar verið var að hleypa
krökkunum inn eða út og fólk sá
það, sögðu sumir: Guð minn góður,
hvemig geturðu verið í þessum
hávaða? En ég var hætt að taka
eftir því. Samt missti ég töluvert
heyrn meðan ég var þar,“ segir
Rósa.
Svo fluttu þau hjónin á Akranes,
þar sem þau hafa búið í 11 ár.
Tryggvi vann fyrst í timburverslun-
inni Akri, en nú em þau bæði sest
í helgan stein í íbúðinni sinni.
„Bömin voru öll þijú komin hingað
upp eftir og við bara eltum,“ segir
Rósa. Elsti sonurinn Marino býr á
Hvítanesi rétt við Akranes og er
oddviti Skilamannahrepps, dóttirin
Björg Rósa Thomasen er bónda-
kona á Svarfhóli í Svínadalnum og
yngri sonurinn Guðni er verslunar-
maður á Akranesi. „Öll fjölskyldan
er hér og hér er gott og rólegt og
yndislegir nábúar," segja þau Rósa
og Tryggvi, sem fylgja blaðamann-
inum út að bílnum. Það er fagurt
að aka fyrir Ilvalfjörðinn á sólskins-
degi, áður en sest er við tölvuna.
G^íLv)^
Við höfum nú til sölu nokkrar
vélar í toppstandi, yfirfarnar
af verkstæðismönnum okkar
og nýskoðaðar af Vinnueftirliti
ríkisins.
Beltagröfur
Atlas 1902 DHD 1981
Atlas 1902 DHD 1982
JCB 820
Hjólagröfur
Komatsu PWI50 1985
Liebherr 922 1984
Jarðýtur
Case II50B 1984
Upplýsingar í síma (91)44144
KOMAtiSU