Morgunblaðið - 04.04.1992, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. APRIL 1992
B 5
Sál mín
Sál mín getur hvorki sagt né vitað neinn sannleik,
sál mín getur aðeins grátið, hlegið og núið saman höndum;
sál mín getur hvorki munað né varist,
sál mín getur hvorki íhugað né staðfest,
Er ég var bam sá ég hafið; það var blátt,
á unglingsárum mætti ég blómi; það var rautt,
nú situr ókunnur maður mér við hlið; hann er litlaus,
en ég óttast hann ekki meira en mærin drekann,
Þegar riddarinn kom, var mærin ijóð og hvít,
en ég hef dökka bauga undir augum.
Heimili Edith Södergrans í Raivola
vísunum sem oft fela í sér endur-
tekningai'.
Þegar fyrsta Ijóðabók Södergran
birtist, árið 1916 var kannski engin
von til þess að sænskumælandi fólk
kynni að meta þessi ljóð, því þau
voru svo gerólík allri sænskri ljóð-
hefð. Ljóðfyrirmyndir sínar sækir
hún í þýska ljóðagerð. Sem ungling-
ur var hún búin að yrkja um 200
ljóð á þýsku, áður en hún orti sitt
fyrsta ljoð á sænsku. Margir hafa
skýrt það svo að aðstæður hennar
hafi orðið til þess að hún var helsti
frumkvöðull módernismans í nor-
rænni ljóðagerð; það er að segja,
hún hafi aldrei uppgötvað fjötra
sænskrar ljóðahefðar. En hún galt
þess líka í umfjöllun, því að viðtök-
urnar voru vægast sagt dræmar.
Þó voru nokkur skáldsystkin hennar
— að vísu ekki mörg — sem tóku
upp hanskann fyrir hana, sérstak-
lega skáldkonan Hagar Olsson. Það
sýnir mjög vel einangrun Edith
Södergran, að 1917, fór hún sér-
staklega til Helsinki, ég held bara
í eina skiptið á ævinni, til að kynna
sig og til þess að kynnast þeim
skáldum sem þá voru þekkt. Hún
sneri aftur úr þessari ferð í algera
einangrun. Hún hafði orðið fyrir
sárum vonbrigðum. Hún sneri aftur
í einangrunina og hafði ekki sam-
band við neinn nema Hagar Olsson,
sem hún bar mjög djúpar tilfinning-
ar til. Til hennar orti Edith „Systur-
ljóðin," sem birtust í „Framtidens
skugga,“ næstsíðustu ljóðabók
hennar. Þijú af þessum ljóðum er
ég með í úrvalinu.
Maður hlýtur að undrast að Ed-
ith skyldi aldrei gefast upp. Ef við
hugsum okkar berklasjúka, unga
konu, sárafátæka og í einangrun,
þá er það eiginlega bara óskiljan-
legt hvað. maður finnur mikinn
styrk og mikinn kraft og mikla
sannfæringu í mörgum ljóða henn-
ar. Tökum sem dæmi, ljóð hennar
um hamingjuna og kvölina — sem
eru mörg — þar sem hún telur ham-
ipgjuna fremur lítilmótlega gyðju.
Eg skil hana svo að hamingja hvers-
dagsmannsins; hamingja þess sem
líður vel, án þess að vera að hugsa
um það: Veit hann nokkuð hvað
hamingja er?
Þegar við hinsvegar finnum gleði
Lendur ljóssins
Ég á mátt. Ég óttast ekkert.
Ljós er mér himinn.
Þótt heimar farist -
þá ferst ég ekki.
Björt stendur sjónarrönd mín
ofar óveðursnóttum jarðar.
Komið fram úr óræðum lendum ljóssins!
Ósveigjanlegur bíður máttur minn.
í ljóðum Edith Södergran, þá er það
svo einlæg og djúp gleði að hún
gengur manni beint til hjartans."
Það er mjög athyglisvert að árið
1920, þegar 4. bók Södergran kom
út, þá hættir hún að yrkja,“ segir
Njörður. „Hún var lengi vel mjög
hrifin af kenningum Nietzsches um
hið andlega ofurmenni — og það
er auðvitað mjög skiljanlegt að kona
sem býr við slíkar aðstæður, skyldi
lifa í þeirri trú að vera andlegt ofur-
menni og það má eiginlega segja
að í lok þeirrar bókar, rísi þessi trú
hennar hæst. Kannski rís hún svo
hátt að hún glatar henni. Þetta er
kona sem allt frá unglingsárum,
býr í námunda við dauðann. Hún á
alltaf von á að deyja og hennar
veruleiki er fyrst og fremst hinn
innri veruleiki og þar leitar hún sér
einhverrar úrlausnar. Þegar þarna
var komið, missti Edith hinsvegar
trúna á' Nietzsche og hún leitar til
kenninga Rúdolfs Steiner, sem má
segja að hafi upphaflega fæðst sem
ein grein guðspekinnar. En þessar
kenningar fullnægðu henni ekki
heldur og á þessari stundu hættir
hún að yrkja og telur að ljóðlistin
sé með einhveijum hætti blekking.
Hún er að leita að Guði, í gegnum
sinn innri mann og hún taldi þarna
að ljóðlistin leiddi sig á villigötur.
Ég veit ekki hvernig við eigum að
skilja þetta. Hún segir einhvers
staðar: „Til þess að lifa af, verð ég
að eignast vilja máttarins,“ og hún
er þarna að uppheíja persónuleika
sinn. Hún hefur kannski álitið að
með því að uppheíja persónuleika
sinn, þá væri það í rauninni hindrun
í leit að Guði. ,
Hún endaði leit sína í lifandalífi-
í„Mynd Krists“ og segir á einum
stað: „í samanburði við mynd Krists
er allt nótt.“ En síðasta árið sem
hún lifði, sumarið 1922, fór hún
aftur að yrkja og hún orti allmörg
ljóð framundir vor 1923 og mér
finnst persónulega, að þar rísi ljóð-
list hennar hæst.“
Hvernig?
„Mér finnst þá eins og hún hafi náð
meira jafnvægi. Mér finnst hún
hafa náð einhvers konar sátt, sem
ýtir burtu fyrri beiskju hennar. Hún
segir til dæmis í einu af síðustu ljóð-
um sínum: „Þegar vilji minn brýst
fram, mun ég deyja.“ Hún er sátt
við dauðann sem hluta tilverunnar.
Þessi síðustu ljóð, ásamt nokkr-
um eldri, óbirtum ljóðum, voru svo
gefin út að henni látinni, 1925,
undir nafninu „Landet som ikke
ár,“ og dregur heitið af frægasta
ljóði hennar. Ég skil það ljóð sem
einhvers konar trúarlega ástaijátn-
ingu, sem á sér fáa líka.
VIÐTAL: SÚSANNA
SVAVARSDÓTTIR
um má sjá hendur eða fætur, eða
hugsandi andlit.“
Skúlptúrana á sýningunni vann
Jón flesta á síðasta ári, en árið 1990
sýndi hann síðast, einnig í FÍM-saln-
um og þá ásamt Margréti dóttur
sinni, en hún er listmálari.
Jón segir að strax sem ungur
maður hafi hann haft hug á að fara
út í myndlistina. „Ég lærði húsgagn-
asmíði, en ég var líka hjá Ásmundi
Sveinssyni og á myndlistarná-
mskeiðum hjá Finni Jónssyni og
Marteini Guðmundssyni. Marteinn
réði tvær stúlkur til að vera módel
og þangað komu allir þessir karlar
til að teikna, Jón í Blátúni, Ásmund-
ur og fleiri.
Þegar ég var rétt um fermingu,
var ég í kvöldtímum hjá Finni. Þá
voru þau þar Nína Tryggvadóttir og
Kristján Davíðsson. Við vorum að
teikna, og Nína var strax komin út
í málverkið. Finnur hafði einhveija
trú á mér, hann hvatti mig til að
geyma teikningarnar mínar, og svo
hafði ég bara efni á að borga fyrri
tímann af tveimur á kvöldi, en hann
gaf mér alltaf þann seinni.
Þegar ég var smáhnokki, sex eða
sjö ára, átti ég heima á Skólavörðu-
stígnum, uppi í risi, og það var húsa-
gagnaverslun á hæðinni, þar sem
Mokkakaffi er. Þórarinn B. Þorláks-
son var með lita- og ritfangaverslun
í Bankastrætinu, og þar var allt fullt
af litum og allskonar fínheitum. Ég
var alltaf að sniglast fyrir utan
gluggann, að horfa á dýrðina, og
eitt sinn kom Þórarinn út, klappaði
mér á kollinn og sagði: Langar þig
til að eiga svona liti? Já, sagði ég,
og þá sagði hann mér að koma með
sér inn. Þar náði hann í fínan kassa
úr tré, fullan af litum, pakkaði þessu
inn og skrifaði utan á: Drengurinn
fær þetta gefins! Síðan hefur þetta
fylgt mér,“ segir Jón og hlær.
Og í smíðanáminu kynntist Jón
einnig listamönnum: „Ég smíðaði þá
mikið fyrir Kjarval, hann þurfti
ýmislegt; litaspjöld sem þurfti að
opna, ramma... það var alltaf eitt-
hvað.“
Á sjötta áratugnum var Jón farinn
að sýna með FIM, 1957 tók hann
þátt í sinni fyrstu norrænu samsýn-
ingu og Lók reglulega þátt í slíku
samstarfi upp frá því.„Ég hef alltaf
unnið að skúlptúrnum samhliða öðr-
um störfum, því ég hef alltaf haft
svo mikla ánægju af því. Ánægjan
er aðal takmarkið. En svo hellti ég
mér út í þetta af fulium krafti fyrir
tveimur árum.“
Jón segir að það að kynnast ýms-
um listamönnum vel hafí líklega
haft hvað mest mótandi áhrif á list
sína. „Eins og Svavari Guðnasyni.
Hann kom oft í heimsókn til mín
og þá ræddum við um heima og
geima. Þá ólst ég upp við Freyjugöt-
una, í nábýli við Ásmund og Einar
Jónsson. Áuðvitað hafði það mikil
áhrif."
Jón hefur unnið abstrakt allan
sinn feril, en segist hafa farið aðrar
leiðir en þær sem oft hafa verið
hvað vinsælastar meðal listamanna.
„Eins og þegar geómetrían kom
fram í abstraktinu, þá var ég mýkri
í formunum. Það var svolítið um-
deilt á sínum tíma, en þannig hef
ég verið. Ég hef viljað fara mínar
leiðir."
-efi
MENNING LISTIR
NÆSTU VIKU
Þjóðleikhúsið
Rita gengur menntaveginn
Laugardaginn 4. apríl, klukkan
20.30 í Glaðheimum, Vogum.
Siðasta sýning á þessu leikári.
Rómeó og Júlía
Laugardaginn 4. apríl, klukkan
20.00 (næstsíðasta sýning) og
fimmtudaginn 9. apríl, klukkan
20.00.
Elín, Helga, Guðríður
Föstudaginn 10. apríl, klukkan
20.00.
Emil í Kattholti
Laugardaginn, 4. apríl, klukkan
14.00, sunnudaginn 5. apríl,
klukkan 14.00 og 17.00, þriðju-
daginn 7. apríl, klukkan 17.00,
miðvikudaginn, 8. apríl, klukk-
an 17.00.
Kæra Jelena
Laugardaginn, 4. apríl, klukkan
16.00, sunnudaginn, 5. apríl,
klukkan 16.00 og 20.30 (90.
sýning), þriðjudaginn, 7. apríl,
klukkan 20.30, miðvikudaginn,
8. apríl, klukkan 20.30.
Eg heiti ísbjörg, ég er ljón
Laugardaginn, 4. apríl, klukkan
20.30, sunnudaginn, 5. apríl,
klukkan 16.00 og 20.30, þriðju-
daginn 7. apríl, klukkan 20.30,
miðvikudaginn 8. apríl, klukkan
20.30.
Borgarleikhúsið
Þrúgur reiðinnar
Laugardag, 4. apríl, klukkan
20.00, sunnudag, 5. apríl,
klukkan 20.00, fimmtudag, 9.
apríl, klukkan 20.00, föstudag,
10. apríl, klukkan 20.00.
La Boheme
Frumsýning, miðvikudaginn 8.
apríl, klukkan 20.00.
Leikfélag Akureyrar
íslandsklukkan
Laugardaginn, 4. apríl, klukkan
15.00 og 20.30, föstudaginn 10.
apríl, klukkan 20.30.
íslenska óperan
Otello
Laugardaginn, 4. apríl, klukkan
20.00.
Leikbrúðuland
Bannað að hlæja
Laugardaginn, 4. apríl, klukkan
15.00, sunnudaginn 5. apríl,
klukkan 15.00.
Hugleikur
Fermingarbarnamótið
Laugardag, 4. apríl, klukkan
20.30.
Leikfélag Kópavogs
Sonur skóarans og dóttir bak-
arans.
Þriðjudaginn, 7. apríl, klukkan
20.00, fimmtudginn, 9. apríl,
klukkan 20.00, föstudaginn, 10.
apríi, klukkan 20.00.
Sunnudaginn 5. apríl
Selfosskirkja, klukkan 17.00:
Hlíf Siguijónsdóttir, fiðla, Sím-
on Ivarsson, gítar, leika verk
eftir Handel, Paganini, Saraste,
Albeniz, Granados og Giuliani.
Mánudaginn, 6. apríl
íslenska óperan, klukkan 20.30:
Jónas Ingimundarson leikur á
EPTA tónleikum, verk eftir
Beethoven, Atia Heimi Sveins-
son, Leif Þórarinsson og
Brahms.
Fimmtudaginn 9. apríl
Háskólabíó, klukkan 20.00: Sin-
fóníuhljómsveit íslands (auka-
tónleikar): Brúðkaup Fígarós,
forleikur og Sinfónía nr. 40,
eftir Mozart, Trompetkonsert
og Orkney Wedding with Sunr-
ise, eftir Maxwell-Davies.
Stjórnandi er Sir Peter Maxw-
ell-Davies, einleikari Hakon
Hardenberger.
MYNDLIST
Kjarvalsstaðir
Laugardaginn 4. apríl opna
þrjár sýningar á Kjarvalsstöð-
um. í vestursal opnar Helgi Gísl-
ason sýningu á höggmyndum,
í austursal opnar Rúrí sýningu
á höggmyndum og í austurfor-
sal opnar sýning á ljóðum eftir
Kristínu Ómarsdóttur.
FIM-salurinn
Sýning stendur yfir á eirsk-
úlptúrum, eftir Jón Benedikts-
son. Sýningin er opin alla daga
klukkan 14—18.00.
Gallerí 11
G.R. Lúðvíksson er með sýningu
á Elekt verkum og sjón-
baug/sjóndeildarhring og er
hún opin klukkan 14—18.00 alla
daga.
Nýlistasafnið
„Sjónþing“ fjöllistamannsins
Bjarna H. Þórarinssonar stend-
ur yfir og er opið alla daga
klukkan 14—18.00.
Nýhöfn
Sigurbjörn Jónsson sýnir olíu-
málverk og er sýningin opin
virka daga frá klukkan
12—18.00 og frá klukkan
14—18.00 um helgar. Lokað á
mánudögum.
Gallerí Sævars Karls
Sigurbjörg Stefánsdóttir sýnir
teikningar.
Gallerí Borg
Jóhannes Jóhannesson opnar ,
málverkasýningu, fimmtudag-
inn 9. apríl.
Gallerí 15
Grafíksýningu Ragnheiðar
Jónsdóttur lýkur sunnudaginn
5. apríl
Listasafn íslands
Sýning á úrvali verka úr lista-
verkagjöf Finns Jónssonar, list-
málara og Guðnýjar Elísdóttur,
konu hans til safnsins. Lista-
safnið er opið alla daga nema
mánudaga, frá 12—16.00.
Menningarstofnun Banda-
ríkjanna
Sýningu Guðbergs Auðunsson-
ar lýkur sunnudaginn 5. apríl
og er opin um helgina klukkan
14-17.00