Morgunblaðið - 04.04.1992, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. APRIL 1992
B 7
eigi í eðli sínu að geta haft vissa
sérstöðu í listheiminum. „Þetta er
náttúrlega í andstöðu við allt sem
gengur út á sameiningartíma heild-
ar-heimsmyndar, en tímarnir breyt-
ast. Við getum á auðveldan hátt
fylgst með því sem er að gerast
annarsstaðar, vegna ferðalaga, list-
tímarita og annars, en erum afsíðis
á sama tíma. Við höfum nánara
samband við náttúruna, hvort sem
við viljum eða ekki, það getur hrein-
lega verið um líf eða dauða að tefla.
Það er stutt í sögu okkar, þar
sem nútíminn hefur átt hér stutta
viðdvöl. Það ættu að vera forrétt-
indi á þessu augnabliki. Samt sem
áður veit ég að það er ekki hægt
að búa til eitthvað sérstakt norrænt
ástand, það verður að beijast. Það
er ekki nóg að vona að eitthvað
dökkt og drungalegt sé norrænt,
eins og tilþneiging hefur verið til
að segja. Eg held einmitt að hug-
myndabyggingin fyrrnefnda, sem
er skyld tungumálslíkingunni, ætti
að geta blómstrað hér og get ég
nefnt sem dæmi að rétt eins og
þessi miklu minnismerki; pýramíd-
arnir, Versalir og fleira, þá ber
hundaþúfan sér líka sögu eða mynd.
Ég er alls ekki að tala um að við
eigum að hverfa aftur í tímann eða
setja okkur í einhveijar sérstakar
stellingar, heldur nota okkur upp-
eldið."
Rúrí:
Inntakið skiptir máli
Rúrí sýndi myndir af útilistaverk-
um, og byijaði með myndum frá
sýningu á Skólavörðuholti seint á
sjöunda áratugnum. Hún talaði um
að listamenn hefðu þá hafnað form-
rænum forsendum sem unnið hafði
verið með í áratugi. Efnið var ekki
lengur bundin neinum ákveðnum
reglum um hvaða efni mætti nota
og inntakið fór kannski að hafa
höfuðgildi. Verkin voru tekin úr
söfnum og galleríum og sett meðal
almennings. Hún sýndi myndir af
verkum listamanna eins og Magn-
úsar Pálssonar, Sigurðar
Guðmundssonar, Kristjáns Guð-
mundssonar, Dieter Roths og Jó-
hanns Eyfells. „Fyrir hinn almenna
listneytanda geri ég ráð fyrir að
það hafi verið nokkuð mikið stökk
að sjá þessa efnisnotkun og nýtt
efni sett upp á þennan hátt. Við
þurfum því ekkert að vera hissa
þótt myndlistin hafi fengið hörð
viðbrögð hjá almenningi, það tekur
tíma fyrir fólk að skynja þær breyt-
ingar sem verða þegar vaxtarbrodd-
ar verða í listum.
Það má segja að á þessum tíma
hafi orðið vor í nýsköpun í mynd-
list, höftum og fordómum var kast-
að fyrir róða, og þetta lýsir sér í
ákveðnum ferskleika og ungæðis-
hætti.“
Þá ræddi Rúrí um óbeint fram-
hald þessa; þegar skúlptúrinn fór
að spila með umhverfinu. Sýndi hún
þá m.a. mynd af verkinu „Húsið“.
„Það sem einkenndi hluta verka á
þessu tímabili var að ekki var leng-
ur gerð sú krafa til verkanna að
þau stæðust tímans tönn, yrðu eilíf
í efni. Það var eki verið að höggva
þau í marmara eða steypa í brons
til að þau ættu eilíft líf. Þetta hús
var að mestu byggt úr fjörugijóti
og rekaviði. Hafið er búið að taka
það, og inntakið var einmitt m.a.
að hafið myndi eyða því.“
Þá fjallaði Rúrí um nokkra
punkta eða hugmyndir^ um listina.
„Listin er heimspeki. Án huglægs
inntaks er ekki um listaverk að
ræða, heldur hönnun,“ sagði hún.
„Listamaðurinn ætti að vinna út
frá þessum grundvallarforsendum:
jörðinni í alheiminum, og manninum
í þessu umhverfi. Saga mannsins
og menningarsagan er sá grunnur
sem við sækjum öll til. Við höfum
í raun engar forsendur aðrar en
þessar. Ilversu frumleg sem við
viljum vera, þá getur enginn hugsað
út fyrir þennan ramma. Við byggj-
um á okkar fortíð, en hitt er annað
að allir reyna að bæta einhveiju við.
Myndlist er þeim annmörkum
háð er hún er gerð í efni. Það eru
oft uppi hugmyndir um að eitt efni
sé öðru æðra, að brons sé til dæm-
is æðra gifsi. Stál merkara en járn.
í rauninni hefur efnið ekkert list-
rænt gildi fyrr en listamaðurinn
hefur gætt það inntaki. Það skiptir
í rauninni engu máli hvert efnið er,
það er inntakið sem skiptir máli.
Oft kemur sú spurning upp hvað
við höfum með list að gera. Er
nokkur þörf á list? Það er talað um
að við höfum okkar menningu, við
eigum íslendingasögurnar, þurfum
enga aðra menningu. Ég er ekki
alveg sammála þessu. Við þurfum
að virða söguna og fortíðina, en það
verður að halda áfram, við verðum
að gera list fyrir okkar samtíma."
Þorvaldur Þorsteinsson:
Ekki hundsa ábyrgðina
Þorvaldur Þorsteinsson las
pistil sinn sköruglega, hann deildi
hart á íslenska listamenn og birtast
hér nokkur atriði úr máli hans, en
erindið verður birt í heild í Lesbók
Morgunblaðsins 25. apríl.
Þorvaldur sagði að á meðal
myndlistarmanna færi lítið fyrir
umræðu um það sem þeir eruað:
„hugsa, glíma við, stefna að, sigr-
ast á, bijóta heilann um. Það er
líkt og þegjandi samkomulag sé
ríkjandi um að menn láti hvern
annan í friði þegar kemur að brot-
hættari hliðum starfsins. Og það
sem verra er: maður hefur einhvern
veginn á tilfinningunni að mörg
okkar hafi gert svipað samkomulag
við eigin samvisku."
■ Þorvaldur talaði um að það væri
erfitt að skilja stöðu myndlistar í
nútímasamfélagi; frelsi listamann-
anna sé orðið algjört, í hráefnis-
sem verkefnavali, hvert væri hlut-
verk myndlistar í heimi sem setti
henni litlar sem engar skorður?
„Það er við þessar óljósu aðstæður,
þar sem við höfum ekkert afger-
andi eða varanlegt til að styðjast
við eða beijast við, sem maður
gæti búist við að íslenskir myndlist-
armenn sýndu fyrst hvað í þeim
býr. Myndu bregðast við yfirvofandi
tómhyggju og tilgangsleysi eins og
sá einn gerir sem finnur til ábyrgð-
ar og er þar að auki í aðstöðu til
að skynja hættumerkin og þörfina.
Þörfina fyrir tilgang listarinnar í
sundruðum heimi. Þörfina fyrir nýtt
gildismat, endurskoðaða hugmynd-
afræði í ljósi nýrra aðstæðna. Mér
sýnist hins vegar sannleikurinn vera
sá, því miður, að í stað þess að
sækja fram þá hrökkvum við und-
an, drögum okkur inn í skelina. Og
inni í skelinni stundum við, svona
frekar en ekki neitt, einhveija óljósa
nafnaskoðun.“
Og Þorvaldi finnst hræðsla við
að taka afstöðu, að grafast fyrir
um forsendur eigin verka, þora að
taka afstöðu og hugsa skýrt, ein-
kenna íslenska myndlist undanfar-
inna ára. „Við erum að stinga höfð-
inu i sandinn og vinna í blindni, í
trausti þess að þrátt fyrir allt líti
afurðir okkar út eins og myndlist
og bijóstvitið íslenska muni bera
okkur a.m.k. hálfa leið. Svo klöpp-
um við hvort öðu á öxlina og segjum
„fínt“ og þá líður okkur eins og
náttúrutalentið hafi þrátt fyrir allt
sigrað meðvitundina. Afstöðuna.
En þetta er tóm blekking. Þessi
yfirlætisfulla þögn, sem ég kýs að
kalla hina ofmetnu þögn íslenska
myndlistarmannsins, fer okkur
flestum afskaplega illa. Aðallega
vegna þess að hún fær svo lítinn
stuðning að verkum okkar. Þegar
maður ber þögnina saman við verk-
in verður hún grunn en ekki djúp.
Tilgerðarleg en ekki eðlileg. Það fer
svo fáum að þegja.“
Þorvaldur sagði að lokum að
myndlistarmenn mættu ekki
hundsa ábyrgð sína með því að
horfast ekki í augu við samtímann,
þeir yrðu að spyija erfiðra spurn-
inga og knýja fram svör. „Við verð-
um að átta okkur á því að myndlist-
in stendur á tímamótum. Myndlist-
armenn standa á tímamótum. Líka
á íslandi. Og ég leyfi mér að spyija:
Hvað ætlum við að gera í því?“
Ávarp Þorvaldar hreyfði greini-
lega við áheyrendum og margir
vildu fá nánari útskýringar á ýmsu
sem hann sagði. Rætt var um skóla-
kerfið, hvort að Þorvaldur hefði ein-
faldað hlutina um of og hvort lista-
menn væru bara ekki ákaflega
mismunandi, hefðu ekki mismun-
andi hugmyndir og hvort það væri
ekki í lagi. Þá talaði Hannes um
að Þorvaldur og Rúrí hefðu bæði
lýst eftir ábyrgð listamana í samfé-
laginu,„en mér finnst það vera einn
af kostum listarinnar, allavega síð-
ustu tíu árin, hvað listmenn eru
lausir við ábyrgð og þau þyngsli
sem í þeim felast“.
„Ég get ekki séð að við getum
kastað frá okkur ábyrgð á einu eða
neinu,“ svaraði Rúrí, „við erum
ábyrg allra okkar gerða. Mér finnst
að listamenn verði að vera sjálfs-
gagnrýnir, vera meðvitaðir um hvað
þeir eru að gera, og af hveiju.“
Þorvaldi fannst hugmyndin um
ábyrgðarleysið vera úrelt: „Þetta
hefur verið eins og huggulegur og
áhyggjulaus leikur í unpasamfélagi.
Mér fínnst að vörur og framleiðsla
listamanna hafi veri misnotaðar á
undanförum árum. Þegar ég tala
um ábyrgð þá finnst mér kominn
tími til að við látum ekki stjórna
okkur jafn mikið og gert hefur ver-
ið. Stjómast af væntingum, hlut-
verki sem er meira og minna orðið
samkomulag um að sé tiltölulega
skaðlaust og hættulítið í þessu sam-
félagi. Ég held að við eigum að
taka okkur annað hlutverk, við höf-
um aðstöðu til þess.
Menn kannski misskilja eitthvað
notkun mína á orðfnu ábyrgð, ég á
ekki við að menn eigi að bera
ábyrgð á öllu samfélaginu, en ég
get lýst notkun minni á orðinu sem
afstöðu hugsandi manns, í besta
falli með einhveija sköpunargáfu;
afstöðu viti borinnar manneskju
sem er ekki leiksoppur einhverra
örlaga eins og flestir því miður eru
í nútíma samfélagi."
Umræður snerust áfram um
ábyrgðina, úr salnum kom rödd sem
sagði að menn ynnu alltaf mismun-
andi, væru ólíkt þenkjandi og
skoðanir og vinnubrögð því marg-
vísleg. Hannesi þótti ábyrgðarhug-
takið hættulegt: „Ég vil ekki líta á
mig sem ábyrgan, ábyrgan fyrir
íslenskri menningu eða fyrir myndl-
istinni sem tæki.“
Kona í salnum tók til máls um
menntunina; kvartaði yfir að í
myndlistarnámi hér vantaði greinar
eins og heimspeki, bókmenntir og
hliðargreinar varðandi bókmenntir.
Karlmaður í sal velti því fyrir sér
hvort frummælendur ættu við að
visst uppgjör væri í gangi gagnvart
módernismanum. Hvort listamaður-
inn gæti ekki lengur, eins og í
módernismanum, unnið sjálfráður
og sjálfstætt, og hvort það væri
kannski ekki lengur eftirsóknar-
vert. Síðan spurði hann frummæl-
endur hvort það gæti ekki verið að
þessi hugmynd um tungumálið í
listinni í dag váeri bara ekki fram-
hald af módemismanum, eða bara
módernismi kominn að fótum fram.
Hannes svaraði að sinn skilning-
ur væri sá að vissir þættir módern-
ismans væru ennþá fyrir hendi, en
líka væri viss glíma við merkinguna
og lestrarmöguleika merkingarinn-
ar. Helgi Þorgils tók undir þetta
og bætti við að sér þætti tungumál-
ið eða hugmyndabyggingin, auka
vídd listarinnar og aftur væri mögu-
leiki til sambands við áhorfendur
án mikils undirbúnings. „Umræður
síðustu fimm árin benda til þess
að ýmislegt sé að breytast, það er
orðið meira og meira áberandi að
menn eru að sættast á að efnisþekk-
ing og meðferð á efnum geti í sjálfu
sér verið vitræn. Síðustu þijátíu ár
einkenndust mikið af því að hug-
myndin sjálf væri um það bil allt,
efnin væru meira eða minna til að
þjóna hugmyndinni.
Nú er aldamótaórói, og hvort sem
menn fallast á að ástand breytist
með nýrri öld eða ekki, þá eykst
þrýstingur á menn og kröfurnar
aukast. Þar er um ýmsa nýja þætti
að ræða - sem mér finnast vera
upphaf að einhverju nýju.“
Hannes Lárusson tók að lokum
til máls, hann fagnaði þessari um-
ræðu og góðri mætingu listamanna
og annarra áhugamanna um mynd-
list, sagði að það færi ekki á milli
mála að myndlistin væri að ganga
gegnum breytingar, og sleit mál-
þinginu að svo loknu.
Stéphane Mallarmé
Bókmerki
SKALDVERKIÐ
OG LESANDINN
ÞEGAR skáld og aðrir höfundar bókmenntatexta iiafa lokið
verki sínu er Hf textans í höndum lesenda, lesandinn tekur við
af skáldinu. Ekki láta allir lesendur sér nægja að njóta verks
heldur kappkosta sumir að skýra það. Þetta gildir ekki einung-
is um gagnrýnendur í hópi lesenda.
Um merkingu verka sinna
eru ekki allir höfundar
reiðubúnir að ræða.
Franska skáldið Stéphane Mall-
armé lét hafa eftir sér: „Ljóðið
er leyndardómur sem er lesand-
ans að komast til botns í.“ Enn
fremur sagði þetta skáld sem
er talið nær óskiljanlegt: „Ég
er aðeins torræður í augum
þeirra sem gera þær kröfur að
verk mín séu jafn auðlesin og
dagblöð."
Mallarmé var symbólisti og
gerðist boðberi hins „hreina
ljóðs“ um leið og hann umbylti
forminu. í Teningskasti (1897)
er hann svo myrkur að ljóðið
er ráðgáta. En hvað Mallarmé
á við í háttbundnu ljóði eins og
Golu af hafi þarf ekki að fara
í neinar grafgötur um. Upphafið
er þannig í þýðingu Yngva Jó-
hannessonar: „í holdi mínu býr
leiðinn, og lesin er sérhver bók./
Mig langar að flýja út í buskann
eins og skarinn sem flugið tók/
í fagnaðardraum um hið
ókunna, hin fjarlægu himin-
skaut."
Margir eru áreiðanlega sam-
mála um að lesandi þurfi að
leggja eitthvað á sig til að skilja
bókmenntaverk. En verður slíkt
verk nokkurn tíma skýrt til
fulls?
Bókmenntafræðingar eru
óþreytandi að ræða textann sem
slíkan. Gildir þá einu hvort þeir
kallast strúktúralistar, pósts-
trúktúralistar eða eitthvað ann-
að. Oft virðast þeir svo flæktir
í net fræðanna að eina lausnin
er merkingarleysi. Viðleitnin er
góðra gjalda verð þegar best
lætur, en fáir eru þeir rithöfund-
ar sem fýsir að láta setja verk
sín upp í kerfi.
Margir höfundar standa for-
viða álengdar meðan bókmennt-
afræðingar fjalla um verk þeirra
fyrst og fremst í því skyni að
prófa vopn sín, þ.e.a.s. aðferðir
sínar. Hér heima á þetta einkum
við urh svokallaða kvennabók-
menntafræði og hugmyndir Jul-
iu Kristevu um rætur skáldlist-
ar. Miðað við aðrar Evrópuþjóð-
ir höfum við náð skammt í fim-
leikum orðræðúnnar.
Bent hefur verið á að þeir
bókmenntafræðingar sem eru
hallir undir að bókmenntaverk
verði til með eins konar sam-
vinnu höfundar og lesanda, eig-
endum texta og virkni lesand-
ans, hafi tilhneigingu til að af-
neita textanum. Eftir verður þá
aðeins lesandinn og túlkun hans.
Það úir og grúir af kenning-
um. Því er haldið fram að öll
bókmenntaverk séu viðbrögð við
verkum sem áður hafi verið
skrifuð. Þetta gefur fræðimönn-
um tækifæri til eilífs sam-
anburðar bókmenntaverka þar
sem mestu skiptir að finna
skyldleika þeirra.
Niðurstaðan gæti líka orðið
sú að hið skrifaða geti aldrei
nákvæmlega merkt það sem það
á að standa fyrir og þess vegna
sé merking bókmenntanna aldr-
ei annað en það sem felst í þeim
sjálfum.
Veruleiki bókmenntaverksins
er þá verkið sjálft. Bókmenntii'
fæðast af bókmenntum.
Gildi hinna mörgu skýringa
minnka þó ekki endilega. Ein
alráð skýring telst samt óhugs-
andi. Hugkvæmni góðs lesanda,
skarpskyggni fundvíss gagn-
rýnanda deyja ekki út.
Skáldverkið verður í senn að
skoða sem hluta af heiminum
og eitthvað sem gerir tilraun til
að standa utan hans. Með öðrum
orðum: Það er mjög erfitt að
útiloka bókmenntaverkið frá
heiminum í kringum mann sem
girðir ekki fyrir það að nauðsyn-
legt er að einbeita sér að veröld
verksins.
í þessu sambandi ætti að vera
óhætt að minna á að þegar les-
andi/ritskýrandi gerir „skoðun“
höfundarins að sinni er oft um
töluverða einföldun að ræða,
kannski aðeins brot verksins
sem skín í. Togstreita milli
skýrandans og verksins getur
aftur á móti orðið frjó og henni
ber ekki að leyna.
Ábending
í Bókmerki (14.3. sl.) láðist
að geta þess ágæta framtaks
að bókaútgáfan Urta hefur gef-
ið út úrval ljóða Rolfs Jacobsens
í þýðingu Hjartar Pálssonar.
Bókin sem kom út í fyrra nefn-
ist Bréf til birtunnar og í henni
eru m.a. nokkrar þýðingar úr
síðustu bók Jacobsens, Nattá-
pent.
Jóhann Hjálmarsson
- efi