Morgunblaðið - 03.05.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. MAÍ 1992
GENSCHER
KVEÐUR
Ný kynslóð tekur völdin í flokki hans
eftir Guðm. Halldórsson
HANS-Dietrich Genscher hefur
ákveðið að láta af embætti
utanríkisráðherra Þýzkalands,
sem hann hefur gegnt í 18 ár,
lengur en nokkur annar.
Ástæðuna segir hann þá að nú
sé rétti tíminn að hætta, þar
sem utanríkistefna Þjóðverja
sé fullmótuð eftir sameiningu
Þýzkalands og lok kalda stríðs-
ins. Þótt hann sé hjartveikur
hefur verið um það rætt að
hann verði forseti þegar kjör-
tímabili Richards von
Weizsackers lýkur 1994.
Genschers verður minnzt
fyrir langa baráttu fyrir
sameiningu Þýzka-
lands, sem margir aðrir
en hann áttu þátt í að gera að veru-
leika, og þrotlausar tilraunir til að
bæta sambúð austurs og vesturs á
dögum kalda stríðsins. Stefna hans
er talin helzta skýringin á því að
hann hefur notið meiri vinsælda en
aðrir stjórnmálamenn í vesturhluta
Þýzkalands samkvæmt skoðana-
könnunum og vinsældir hans virð-
ast engu minni í austurhlutanum,
hinu fyrrverandi alþýðulýðveldi.
Genscher hefur verið valdamesti
maður Fijálsa demókrataflokksins
(FDP), þótt hann léti af formennsku
1985. FDP er smáflokkur, en hefur
verið í oddaaðstöðu og getað ráðið
því hvor stóru flokkanna, Kristileg-
ir demókratar (CDU) eða Jafnaðar-
menn (SPD), myndi ríkisstjórn í
Bonn. Áhrif Genschers hafa því
verið mikil og urðu til þess að FDP
sleit stjórnarsamvinnu við jafnaðar-
menn 1982 og að Helmut Kohl
myndaði núverandi samsteypstjórn
frjálsra og kristilegra demókrata.
í fyrstu kosningunum í Þýzka-
landi öllu eftir sameininguna fyrir
einu og hálfu ári lagði FDP áherzlu
á baráttu Genschers fyrir samein-
ingu Þýzkalands. Ein helztu vígorð
flokksins voru „Maðurinn sem
heimurinn treystir" — en með því
var átt við þann þátt sem Genscher
átti í því fá önnur ríki til að sætta
sig við sameininguna — og
„Genscher, arkitekt sameiningar".
Fylgi flokksins jókst þó aðeins um
tvo af hundraði, í 11%, en CDU
stóð í stað og SPD bætti ekki stöðu
sína. Áberandi var að fylgi FDP var
hvað mest í austurhluta Þýzka-
lands, þar sem Genscher er fæddur
og uppalinn.
Útlaginn frá Halle
Genscher fæddist í þorpi skammt
frá Halle 1927 og faðir hans var
fátækur, saxneskur bóndi, sem
særðist illa í fyrri heimsstyijöldinni
og gat ekki orðið lögfræðingur eins
og hugur hans stóð til. Hans missti
föður sinn níu ára gamall, ólst upp
í fátækt, gekk í Hitlersæskuna og
tók þátt í loftvörnum þegar Banda-
ríkjamenn tóku hann til fanga í lok
stríðsins. Hann var framseldur
Bretum, en kaus að fara til sovézka
hernámssvæðisins til þess að vera
hjá móður sinni í Halle.
Þar sem Genscher þjáðist af
berklum varð hann að hætta námi
í lögfræði í háskólanum í Leipzig.
Eftir uppreisnina í Austur-Berlín
1953 flúði hann til Vestur-Þýzka-
lands, settist að í Bremen og lauk
námi sínu í lögfræði þrátt fyrir
veikind) sín, en hóf aldrei lögfræði-
störf. í þess stað gerðist hann
starfsmaður FDP 1956 og níu árum
síðar varð „útlaginn frá Halle“ leið-
togi flokksins á þingi. Síðan varð
hann formaður FDP 1968 og ári
síðar innanríkisráðherra í stjóm
Willys Brandts. Þegar Brandt skip-
aði Genscher utanríkisráðherra
1974 hlaut hann það starf, sem
hann hafði alltaf dreymt um.
Allt frá því Genscher flúði til
Vestur-Þýzkalands fór hann í stöð-
ugar heimsóknir til ættingja sinna
í Halle og hann hefur haldið mikilli
tryggð við átthagana. Það kom
greinilega í ljós í kosningunum
1990 þegar hann lýsti því yfir á
fjölmennum útifundi í Halle að hann
væri sannfærður um að „bærinn
sem ég þekki muni blómstra eins
og í gamla daga“. Halle er á miðju
því svæði í Austur-Þýzkalandi, þar
sem mengun er mest, og Genscher
hefur farið með marga vestræna
áhrifamenn í skoðunarferðir þang-
að til að sýna þeim ýmsan þann
vanda, sem við er að glíma í fyrrver-
andi lýðveldi alþýðunnar.
Genscherismi
Eftir valdatöku Míkhaíls Gorb-
atsjovs í Sovétríkjunum lýsti
Genscher fyrstur vestrænna stjóm-
málaleiðtoga opinberlega yfir
stuðningi við umbótastefnu hans.
Samskipti þeirra urðu náin og þar
sem Genscher var jafnframt ein-
dreginn hvatamaður slökunar-
stefnu og vildi flýta fyrir viðræðum
um afvopnun vakti afstaða hans
nokkra tortryggni í Washington og
London. „Genscherismi“ var gagn-
rýndur og frá sjónarmiði stuðnings-
manna Thatehers bætti ekki úr
skák að hann var einn helzti hvata-
maður sameiningar Evrópu.
Margir Bandaríkjamenn báru
Genscher á brýn að hann bæri
ábyrgð á óviðeigandi deilu um eit-
urgasverksmiðju Gaddafi ofursta í
Rabta. Vorið 1989 hótaði Genscher
að segja af sér, ef Kohl gengi að
kröfu Thatchers um að Vestur-
Þjóðveijar veittu fyrirfram sam-
þykki fyrir staðsetningu skamm-
drægra kjarnorkueldflauga á
vestur-þýzkri grund. Kohl varð að
láta undan og merkilegt þótti að í
þessu máli stóðu NATO-ríkin á
meginlandi Evrópu með Þjóðveijum
gegn Bandaríkjamönnum og Bret-
um, sigurvegurunum úr stríðinu.
Um svipað leyti lét Genscher
þung orð falla um þá sem gagn-
rýndu hann fyrir einfeldni í sam-
skiptunum við Gorbatsjov og aðra
kommúnistaleiðtoga. Hann minnti
á upprunna sinn og persónuleg
kynni af ástandinu austan múrsins
og sagði: „Við erum að tala um
skammdræg kjarnorkuvopn, sem
geta hæft hinn hluta föðurlandsins.
Ráðherrar sambandsstjórnarinnar
hafa unnið eið að því að efla hag
þjóðarinnar ... og þar með íbúa átt-
haga minna, borgarinnar þar sem
ég er fæddur og þýzka alþýðulýð-
veldisins."
Fáum þjóðum stafaði eins mikil
hætta af kjarnorkustríði og Þjóð-
veijum og Genscher skilcli áhyggjur
þeirra. Hann taldi það sem sérstaka
skyldu Þjóðveija að tryggja varan-
legan frið í heiminum vegna árásar-
stefnu Hitlers og lagði ríka áherzlu
á vináttu við Frakka eins og fyrir-
rennarar hans. Hann leit alltaf á
Evrópu sem eina menningarheild,
allt frá Atlantshafi til Úralfjalla,
og ýmsir töldu að hann ætti að
sumu leyti hægara með að semja
við austræn ríki en vestræn þar sem
hann hefði slavneskt blóð í æðum.
Kólnandi sambúð við Kohl
Stefna og hugmyndir Genschers
höfðu mótandi áhrif á heila kynslóð
vestur-þýzkra stjórnarerindreka og
stundum var utanríkisráðuneytið í
Bonn kallað „einkaskrifstofa" hans.
Margir sögðu hann alltof þaulsæt-
inn í embætti utanríkisráðherra og
jafnvel var talið hættulegt að sami
maður gegndi svo valdamiklu emb-
ætti eins lengi og hann.
Upphaflega fór vel á með Gens-
cher og Kohl kanzlara, en sam-
skipti þeirra kólnuðu með árunum.
Þegar stjómarsamstarfið hófst vildi
Genscher fá meira svigrúm en hann
hafði haft undir stjórn Helmuts
Schmidts, fyrirrennara Kohls. Kohl
vildi hins vegar sjálfur móta utan-
ríkisstefnuna í aðalatriðum ásamt
dyggum aðstoðarmanni, Horst
Teltschik, sem lýsir í nýlegri bók
mikilli togstreitu milli Kohls og
Genschers síðustu mánuðina fyrir
sameiningu Þýzkalands í október
1990.
Þegar Kohl kunngerði áætlun um
sameininguna í tíu liðum skömmu
eftir að Berlínarmúrinn var opnaður
1989 gramdist Bretum, Frökkum
og fleíri bandamönnum Þjóðverja
að þeir höfðu ekki verið hafðir með
í ráðum. Það hafði Kohl forðazt,
því að hann bjóst við að þeir mundu
hreyfa mótbárum, sem reyndist
rétt. Þó vakti fyrst og fremst fyrir
Kohl að koma í veg fyrir að Gens-
cher frétti um áætlunina og’ yrði
fyrri til að segja frá henni. Fá-
mennt starfslið kanzlarans samdi
því áætlunina og seinna ræddi það
oft við Rússa óformlega og án sam-
ráðs við „atvinnumennina" í utan-
ríkisráðuneytinu.
Genscher svaraði í sömu mynt,
gaf út stefnuyfirlýsingar sem Kohl
var ósammála án þess að láta hann
vita og hélt ýmsu leyndu fyrir
starfsmönnum kanzlarans. Eitt sinn
lá við að Kohl fengi ekki að hitta
Edvard Shevardnadze, utanríkis-
ráðherra Sovétríkjanna, þegar hann
kom til Bonn, þar sem starfsmenn
Genschers sögðu Rússum að engar
viðræður væru fyrirhugaðar í skrif-
stofu kanzlarans. Á síðustu stundu
var efnt til fundar og þar komu
fram ýmsar nýjar upplýsingar um
erfiðleika Gorbatsjovs, sem urðu til
þess að Kohl sendi í flýti nefnd
bankastjóra til Moskvu.
Teltschik greinir einnig frá þeirri
óvenjulegu ráðstöfun Bandaríkja-
manna að skýra Kohl sérstaklega
frá viðræðum við Genscher til að
tryggja að hann vissi um allt sem
fór fram.
Ný kynslóð
Gagnrýnin á genscherisma
hljóðnaði eftir sameiningu Þýzka-
lands, en þá skaut upp kollinum
uggur um að öxullinn Bonn-Moskva
mundi fá síaukna þýðingu í Þýzka-
landi og leiða til „genscherisma i
nýrri mynd“. Síðan hefur Genscher
reynt að fullvissa aðrar þjóðir um
að stefna Þjóðveija sé óbreytt.
Hann hefur meðal annars reynt að
eyða ugg um að hætta kunni að
stafa frá Þjóðveijum eftir samein-
inguna, að þeir muni fjarlægjast
bandamenn sína og fara eigin leiðir
ef nægur stuðningur fáist ekki við
meginatriði pólitískrar eða efna-
hagslegrar einingar Evrópu og að
við muni taka óvissuastand, sem
geti orðið vatn á myllu þýzkra öfga-
sinna.
Þjóðveijar stóðu með Bandaríkja-
mönnum i Persaflóadeilunni. Þótt
þeir sendu ekki herlið á vettvang
eins og Bretar og Frakkar greiddu
þeir dijúgan hluta stríðskostnaðar-
ins, en stefna þeirra var gagnrýnd.
Þjóðveijar hafa einnig beitt sér fyr-
ir sameiginlegri aðstoð Vestúr-Evr-
ópuríkja við ríkin í austri og áhrif
þeirra í utanríkismálum hafa aukizt
eftir sameininguna. Það kom greini-
lega í ljós þegar þeir fengu hin
EB-ríkin til að viðurkenna Króatiu
og Slóveníu, þótt Bretar væru treg-
ir til þess, svo og Bandaríkjamenn.
Júgóslavíumálið hefur þó valdið
Þjóðveijum nokkrum erfiðleikum í
utanríkismálum.
Þingflokkur FDP hefur tilnefnt
Klaus Kinkel dómsmálaráðherra
eftirmann Genschers í embætti ut-
anríkisráðherra, þótt leiðtogar
flokksins hefðu áður valið Irmgard
Schwátzer byggingaráðherra í
embættið. Jafnframt hefur Júrgen
Möllermann efnahagsráðherra ver-
ið tilnefndur varakanzlari í stað
Genschers. Kinkel, Schwátzer og
Möllermann hafa öll starfað í utan-
ríkisráðuneytinu undir handaijaðri
Genschers og ný kynslóð skjólstæð-
inga hans virðist vera að taka völd-
in í flokki fijálsra demókrata.
Kinkel, Möllermann og Schwátz-
er hafa öll stefnt að því að taka
við formennsku í flokknum af Otto
von Lambsdorff greifa, sem hyggst
láta af störfum 1994. Schwátzer
beið ósigur fyrir Lambsdorf þegar
hann var endurkjörinn flokksleið-
togi 1. nóvember í fyrra.
FDP kann að hafa færzt til
vinstri eftir sameininguna. Skráðir
flokksmenn eru 162.000 og þar af
eru um þrír af hveijum fimm frá
austurhéruðunum. Spenna hefur
aukizt í sambúð FDP og CDU á
síðustu mánuðum eftir 10 ára sam-
starf. Tilvonandi leiðtogar FDP
muna ekki eftir deilunum, sem
fylgdu stjórnarslitunum 1982, og
það eina sem virðist koma í veg
fyrir að FDP og jafnaðarmenn
myndi samsteypustjórn er að flokk-
arnir hafa ekki meirihluta á þingi.
Hins vegar bendir margt til þess
að þeir muni taka aftur upp sam-
vinnu eftir næstu þingkosningar,
sem eiga að fara fram 1994.