Morgunblaðið - 21.11.1992, Qupperneq 3

MORGUN'BLADID LAUGAKDAQUR £1. NÓVEMBER 1^2

ALLTAFAÐ
GERA UPPGJÖR
Mér er í barnsminni hvað nærvera afa míns varsterk. Honum
virtist eðlilegt að ráða öllu á einhvern miidan hátt, með einhverju
mildu ofríki. Og þó var engum ráðum hans ráðið nema bera und-
irsína fátöluðu konu sem ólhonum tólfbörn. ALfinn er Thor Jens-
en og amman Margrét Þorbjörg. Börnin eru Thorsarnir svoköll-
uðu, höfundurinn Thor Vilhjálmsson, dóttursonur þess Thors er
hann er nefndur eftir. Bókin er Raddir ígarðinum, nýútkomin;
eins konar frásögn, rannsókn eða skoðun eins manns á því hvaða
stofnar standa að honum. Um leið miklu fleira.
etta er auðvitað að ein-
hvetju leyti byggt á
þeirri löngun manns til
að vita meira um rætur
sínar. Skoða þær betur
í ljósi tímans. Vita hver
sá efniviður er sem manni er gef-
inn með erfðavísunum. Líklega er
þessi bók sprottin af sömu rót og
allar aðrar bækur mínar, að vita
betur hvað var, er og gæti orðið,"
segir Thor Vilhjálmsson í upphafi
samtals um Raddir í garðinum
Líklega finnst einhverjum slæg-
ur í þeim tíðindum að Thor sé
búinn að skrifa bók sem að dijúg-
um hluta er varið í frásagnir af
móðurbræðrum hans. „Þeir voru
allir sterkir persónuleikar, með
sterka návist og hlýir í viðmóti en
samt var eins og þeir ættu eitt-
hvað ósagt. Ættu sér innri heim
sem þeir flíkuðu ekki, en héldu
fyrir sig. Þeir voru engir flysjung-
ar og ekki útbært sitt geð,“ segir
Thor. „Ég bar djúpa og mikla virð-
ingu fyrir Ólafi Thors móðurbróð-
ur mínum, þó ég væri ekki sam-
mála honum um skoðanir."
Kærust minning mín um þenn-
an stórbrotna bróður móður
minnar er frá því þegar við sátum
að næturlagi stundalangt í stofu
að Lágafelli í húsi afa míns en
hann lá banaleguna á hæðinni
fyrir ofan okkur. Aldrei fannst
mér ég standa nær honum en þá
og skynja umhyggju hans. Hann
kannaði hug minn mildilega og
laðaði mig til að segja frá því sem
að brjótast um innra með mér.
Þama 'sat öflugasti leiðtogi hinna
borgaralegu afla á íslandi og var
að reyna að skilja hvað leiddi mig
til andstöðu við lífskoðanir hans
og ævistarf og stappaði í mig stál-
inu í minni leit og örvaði. Við sát-
um þarna tveir menn. Góðvilji
hans umlukti mig og nærgætni.
Það var útséð um hvem veg stríð-
ið á loftinu fyrir ofan okkur end-
aði.
„Já, ég er að segja frá því hvem
mann mér finnst þetta fólk mitt
hafa haft að geyma og þá ekki
síður föðurfólkið mitt fyrir norðan
sem mér hefur leikið mikil forvitni
á að fræðast meira um. Hvað
skoðanaágreining varðar þá
fannst mér oft sem ég væri í þeirri
aðstöðu að vera tortryggður á
báða bóga.“
- Og þá væntanlega á þann
hátt að uppruninn hafi verið tor-
tryggður á aðra höndina en
skoðanimar á hina?
„Já, en sjáðu til. Þetta vom
andstyggilegir tímar þegar Kalda
stríðið stóð sem hæst. Það þurfti
ekki annað en benda á einhvern
mann og hrópa, kommúnisti, og
þá var hann það. Það þurfti eng-
Thor Vilhjálmsson um bók sína
Raddir í garðinum
inn rök. Þetta var galdraofsókn,
enda skrifuðu menn einsog Arthur
Miller leikrit um slíkar ofsóknir,
og menn könnuðust við sig sam-
stundis. Kalda stríðið varð til þess
að menn skipuðust í andstæðar
fylkingar, allt var einfaldað og
mönnum gerðar upp skoðanir."
- Varstu svarti sauðurinn í
fjölskyldunni?
„Ég held ég hljóti að hafa verið
það og þá ekki sfður útífrá. Mér
var stillt þannig upp undir þessum
kringumstæðum. Og ég fór aðra
leið en ætlast var til af mér. En
þegar ég rifja þessi atvik upp fyr-
ir mér er það eins og ég sé þau.
Þetta er mín hlið - lýsing á því
hvemig ég met atvikin og aðstæð-
umar núna. Það hefur margt
breyst síðan. En ég vona að bókin
segi ekki síður frá veröldinni sem
nú er og ekki aðeins þeirri veröld
sem þá var.“
Það gekk á ýmsu hjá þessum
manni (Thor Jensen) sem var hið
sanna athafnaskáld og miðaði at-
hafnir sínar við það sem af þeim
mætti leiða til þjóðþrifa sam-
kvæmt þessari hugsjón sem dag-
aði uppi í einhverjum úreldingar-
sjóði velferðarkerfís fyrirtækj-
anna; og nú vekur flír sniðugu
strákanna sem allt skera niður
sem varðar almannaheill, byggja
glæstustu hallir án þess að hafa
hugmynd um til hvers mætti nýta
þær, nema helzt sem bílaathvarf.
„Það em þessi sniðugu menn
sem em hættulegastir. Að vera
sniðugur er það sem fer með allt
til fjandans. Þessir hraðkvæðu
menn sem þyrla einhveiju ryki upp
án þess að segja nokkuð."
- Hefurðu setið á þér með
að skrifa þessa bók, forðast ótíma-
bært uppgjör?
„Kannski er maður alltaf að
gera uppgjör með einhveiju hætti
í öllum bókum sínum. Nei, ég hef
ekki gengið með þessa frásögn
tímum saman, þó þetta séu allt
hlutir sem ég hef verið að hugsa
um lengi. Ég hef alltaf haft nóg
fyrir stafni og þessi bók kom yfir
mig núna. Svo óx hún þegar ég
fór að hreyfa við þessu. En
kannski forsjónarmildin hafi forð-
að því að ég réðist í þetta án yfir-
vegunar," segir Thor um Raddir í
Garðinum.
HS
Kafli úr bók Thors Vilhjálmssonar
„Raddir í garðinumu
Eitt sinn var égsamferða Rich-
ard með Gullfossi. Ég held að kalda
stríðið hafi þá verið og gott ef ekki
komin Viðreisn með allri þeirri and-
legu kreppu og niðurlægingu sem
fylgdi. Ég man nú ekki hvort Jón
Sigurðsson var ennþá skipstjóri eða
Kristján Aðalsteinsson tekinn við,
ég hefði verið háseti hjá þeim báð-
um. Og naut þó kannski meir fóður
míns í því að ég var settur við Skip-
stjóraborðið við máltíðir. Það var
dálítið þvingandi að þar sátu oftast
höfðingjar sem buðu upp á snafs
með matnum þegar mann langaði
meira í rauðvín. Sumir buðu uppá
rauðvínsglas og gerðu manni ókleift
að panta sér hálfa flösku og standa
þannig uppí hárinu á stoðum þjóðfé-
lagsins. Nóg var nú samt að vera
einskonar vargur í véum vegna
pólitískra skoðana, bæði þeirra sem
ég hafði sjálfur, og þó ennþá frekar
þeirra sem mér voru gerðar upp.
Richard frændi minn var settur
næst skipstjóranum einsog hann
væri sjálfur Þórður Sturluson.
Næstur hopum sat listpáfi borgar-
anna, Páll ísólfsson sá mikili organ-
leikari og eftirherma sem var svo
snjall að líkja eftir mönnum að hann
þótti oft betri í túlkun sinni en þeir
sjálfír. Hann var svo góður í að
herma eftir Islands stærke mand,
Jónasi frá Hriflu að eitt sinn þegar
Jónas hringdi sjálfur heim til Páls
og spurði eftir húsbóndanum segir
húsfreyja í símann: Æ láttu ekki
svona Páll, heldur að ég þekki þig
ekki? Ö-hö var sagt: Ja þetta er
nú samt hann Jónas sjálfur núna.
Öðru sinni hringdi Páll í annan
dómkirkjuprestinn, séra Friðrik
Hallgrímsson sem hafði verið prest-
ur í Islendingabyggðum vestanhafs
og þjálfast vel í þeirri mennt þar-
lendra að hlaupa um á skautum.
Páll brá sér í gervi Jóns Helgasonar
biskups sem þótti umvöndurnar-
samur og tók að finna að því að
sjálfur Dómkirkjupresturinn leyfði
sér þá léttúð að hlaupa á skautum
innanum æskufólk. Hinn brást
hvatlega við og bar af sér ámælið
og þeir hnakkrifust lengi dags.
Mig minnir að ég hafi verið neð-
an við miðju og einlitt broddborg-
aralið í kringum mig. Og einhver
undarleg ókyrrð í loftinu, þótt sjór
væri næstum sléttur úti sem sást
um kýraugað vaggast mildilega
með mánaböðuðum smáöldum, ein-
sog þær hefðu ekki hugmynd um
það hver færi yfír þær sem þær
kviknuðu og lognuðust útaf.
Þetta upphafna fólk var líktog
það væri ekki öruggt um félags-
styrk sinn vegna návistar minnar.
Ein teygði sig útúr hjúpi tímalausr-
ar og staðlausrar fegurðar og þar-
ssem hún var þessvegna ekki í efn-
inu var einsog samtalið við hana
gerðist á öðru plani og óháð ókyrrð-
inni og riðstraumi hennar Hún
sagði: Af hverju þýðið þér ekki Litla
prinsinn?
Hún var ein af þremur systrum,
það var aldrei hægt að segja hver
væri elzt og hver yngst því þær
voru allar utan við þá atburði sem
láta fólk eldast og á sjá, enda voru
þær alltaf á Laugarvatni á sumrum
þegar þær voru ekki í bókum eftir
Halldór Laxness, þar sem þær liðu
tignar inní þessar bækur og útúr
þeim aftur þar til sú næsta var
komin nógu langt fyrir þær til að
taka þær með inn á ódáinsvelli með
áætlunarbfl snilldarinnar. Eftir góð-
an stanz hurfu þær endanlega úr
bókunum en þetta undarlega úandi
hljóð ómar á fjallsöxlinni og berg-
málar utan af sjó og berst með
goluþyt yfir eggjagijót inní kjarr.
Þess á milli voru þær að sinna
ýmsum efnum, ein að teikna hús
útí löndum, önnur að mála myndir
og ala upp næmlynd myndlistar-
ungmenni og sú þriðja að heyra
manninn sinn góla af hlátri í öðrum
herbergjum eða húsum eða löndum
meðan hún var að lesa Litla prins-
inn eftir St. Exupéry.
Þær höfðu allar vaðið í flæðar-
málinu á Langasandi uppi á Skaga
og faðir þeirra var vígslubiskup:
Briemsystur.
En hæglátar og sefandi alfa-
bylgjur myndar hennar viku fyrir
öðrum lágtíðnistraumi, því önnur
kona sat beint á móti mér og neytti
ímyndaðrar nálægðar, varimar
sundurflenntar svo blöstu óþægi-
lega við stórar tennur, gisnar og
lutu ekki samræmi einsog hver um
sig gæti hrokkið framan í mig og
ert taugaenda í húðinni. Augun
voru eins og þau ættu einhveija
kröfu á því hvenær maður mætti
horfa á hana og hvenær maður
ætti að gera það. I krafti yfirburða-
fáfræði fór hún að ýfast svolítið við
mig eða amast við mér með sykur-
húðuðum dónaskap sem flokkast
undir kurteisi. Þetta verkaði róandi
á mig svo ég varð æ öruggari í
kurteisi minni, og fípaðist ekki einu-
sinni við að þau þurfa sífellt að
horfa unndan tönnunum. Þetta ork-
aði þannig á viðmælendur mína hið
næsta að þeir misstu æ meir staðl-
aðrar stéttarkurteysi eftir því sem
ég náði betri tökum á þessu þeirra
vopni og beitti þvi kaldrifjað svo lá
við óspektum og menn misstu grím-
umar.
Ekki veit ég hvað ymtur af því
barst að borðsendanum Jiarsem þeir
sátu æðstan sess Páll Isólfsson og
Richard Thors, hvor slnum megin
við skipstjórann. Eftir þennan
huggulega kvöldverð var sezt við
kaffiborð skipstjórans í Reyksaln-
um og höfðingjamir buðu koníak á
víxl. Og það hið bezta sem fékkst
á skipinu. Og eftir því sem fleiri
höfðingjar höfðu boðið þann rauð-
gullna drykk fór af setningur. Það
var farið að tala um Gunnar Gunn-
arsson af fjálgleik og hallaðist æ
meir á Halldór Laxness eftir því sem
koníaksglösunum fjölgaði. Páll
ísólfsson örvaði aðdáendur sína
með því að láta uppi þá skoðun að
vera kynni að menn myndu æ betur
sitthvað sem Gunnar hefði skrifað
þegar farið væri að fymast ýmis-
legt hjá Halldóri Laxness og rjúka
yfír það sem nú þætti mest snilld
hjá Sumum. Þá stóðst ég ekki mát-
ið, og segi að mér þyki undarlegt
að heyra sjálfan Pál Isólfsson tala
svona þó hann væri átrúnaðargoð
góðborgaranna í Reykjavík.
Þá hvessti_ snögglega í Páli og
hann segir: Ég ætla að fara með
þig fram í stafn á morgun og raka
af þér skeggið!
A þessum árum þótti það ögrun
við siðað samfélag að vera með al-
skegg í Lútherslöndum og á Spáni
þarsem fasisminn ríkti, þar komst
ég samt upp með það þrátt fyrir
ráðleggingar spánsks vinar míns í
París sem sagði að þeir vildu að
allir væm eins hjá Franco. Hér var
því öllu verr tekið þegar birtist rauð-
skeggjaður maður, enda man ég
þá ekki eftir öðmm en Jóni Leifs
og Jóni Engilberts sem buðu þeirri
prótestönzku siðavendni byrginn.
Nýstúdentar með hvíta kolla reyndu
einusinni að henda mér í Tjömina
á fögm sumarkvöldi fyrir þessa
vansæmd sem ég gerði þjóð minni.
Andúð broddborgaranna ergðist
enn og vanbúnaður þeirra að taka
hinu ófyrirséða og undiraldan óx,
fleira sem geijaði þama rann í einn
svelg. Þá var skipstjórinn löngu
genginn uppí stjómpall og enginn
til að lægja öldumar. Og það rætt-
ist ekki sem segir hjá Einari Bene-
diktssyni í Einræðum Starkaðar,
að mælist þér bext verða aðrir hljóð-
ir heldur þvert á móti. Og nú kann
að vera að ég hafi studnum sýnt
sérstaka hæfiléika í að espa fólk
upp með nærvem minni og leikhátt-
um, einkum þegar að er sótt, og
þar kom þó að mig setti hljóðan
við orð frænda míns Richards því
mér datt eitt svar í hug sem mátti
ekki hafa yfir þó það væri frá
Shakespeare.
Hann spurði mig nefniléga þegar
leikurinn barst víðar um völl hvort
ég héldi ekki að það kæmi að því
einhvemtímann að ég myndi sjá
eftir þeim bókum sem ég hafði ver-
ið að setja saman.
Einhver ári hvíslaði að mér því
sem Hamlet segir við Polonius: You
are a fishmonger sir.
Af hveiju þýðið þér ekki Litla
prinsinn?