Morgunblaðið - 24.04.1993, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1993
SKYNDIBITAR
DAGSINS
Sjónmenntir
Bragi Asgeirsson
ENN hefur orðið nokkurt hlé á
vettvangsskrifum mínum, er ég
kenni við sjónmenntir, og stafar
sem fyrr af önnum á öðrum
vettvangi eða þeim heldur í
fleirtölu. Yfrið nóg hefur þó
verið að skrifa um, því mikið
er að gerast jafnt á heimavíg-
stöðum sem í útlandinu. En
fyrir vikið verður styttra á milli
næstu skrifa og t.d. verða þessi
í framhaldsformi.
/
g hyggst fara fljótt yfír ýmis-
legt sem á daga mína hefur
drifið í útlandinu síðan í
haust, en ég hef verið dálítið
ragur við að semja ferðapistla vegna
þess að skyndibitaástríðan er kominn
út á andlega sviðið líka, og sífellt er
verið að biðja um styttri og snubbótt-
ari greinar. En að mínum dómi er
lífið ekki hamborgari eða „skyndibiti“
frekar en ástin, eins og unga og fal-
lega búðarstúlkan sagði við mig upp
úr þurru á dögunum og gerði mig
forviða. í ljós kom að hún hafði ekki
einungis verið að lesa íslendingasög-
umar, sem voru yfir blaðabunka í
gluggakistu, þar sem ég hafði tyllt
mér á stólkoll í verzluninni, og hafði
einmitt verið að glugga í um stund,
aldeilis hugfanginn af málinu í Gísla
sögu Súrssonar. Heldur náði iestrará-
stríða hennar einnig til áþreifanlegri
sviða, því að efst í blaðabunkanum
sá ég allt í einu tímaritið Bleikt og
blátt og grunaði mig þá hvaðan hún
hafði vísdóminn. Fyrirburðurinn ást-
þrungni orðaði það raunar á þann veg
að það er tæplega prenthæft, en það
er auðvitað annað mál og kemur þeim
er les ekki par við.
Listeigendur
Áður en ég fer í „skyndibitaformi,,
að segja frá því, sem á dagana dreif
á leið minni frá Madrid upp Evrópu,
þ.e. til Parísar og þaðan í austur til
Frankfurt, og svo seinna Tokyo, þyk-
ir mér rétt að rýna lítillega í það sem
er næst vettvanginum í tíðinni, sem
er „Eigandasaga 45“ eftir Úlfar Þor-
móðsson fyrrum listhöndlara.
Ekki svo að ég hyggist skrifa rit-
dóm um bókina, því er fjarri, heldur
vil ég rétt aðeins vekja athygli á henni
og leiðrétta svolítið sem að minni
persónu snýr.
Mér óafvitandi, en þó fullkomlega
að meinalausu, tekur Úlfar sitthvað
úr skrifum mínum úr fyrrum Sjón-
menntavettvöngum máli sínu til
stuðnings og áréttingar, og tek ég
það ekki aftur sem þar stendur. Hins
vegar vil ég eindregið biðjast undan
því að vera kallaður „erkiíhaldið", þó
í góðu gamni sé, því það er ég sístur
manna og hugtakið í raun afstætt
er svo er komið. Kann ég að vísu
mjög vel að meta allt safaríkt úr fort-
íðinni, þar sem enn streymir funheitt
blóð í andstöðu við margt í nútíman-
um, sem er andvana gerviheimur úr
plasti og fullkomlega blóðlaus, og
þarfafleiðandi lítil framför fyrir
mannkynið. Er hins vegar á móti ei-
truðum skít eins og kemur t.d. frá
efnaiðnaði og kjamorku, sem eru
„undirstaða framfara“, þó ekki sé ég
alfarið á móti fyrirbærunum. Fata
morgana, eða árdegishillingar mínar
er frekar lifandi og náttúrulegur skít-
ur, og við eigum þar að auki ekki að
búa til skít úr skít, heldur rækta blóm
úr skít, eins og skáldið hér á blaðinu
sagði eitt sinn við mig fyrir margt
löngu yfir góðu glasi.
Mörgum er hollt að taka þessa
speki sér til fyrirmyndar, áður en
hann skeiðar út á ritvöllinn og gæti
trúlega forðað meinlegum slysum,
jafnvel þótt í anda félagshyggju,
frelsis og framfara eigi að heita, eða
eins og annað skáld og ritsnillingur
orðaði það „samvirkrar framningar
þjóðreisnar". Mig grunar að þessi
speki skáldsins um hinn heilbrigða
skít sé ævaforn sannleikur, eins og
svo margt annað úr fortíðinni sem
aldrei úreldist. Þannig er það einnig
með mörg mannanna verk í aldanna
rás, að maður hefur tilhneigingu til
að vilja viðhaida þeim og tengja nýj-
um viðhorfum, en ekki hafna alfarið
einungis fyrir einhvern stundlegan
stórasannleik, og til að vera „in“ og
aðrir haldi að maður sé svo skrambi
gáfaður.
Það er svo átakanlegt að sjá hvern-
ig manndómsverkum þúsunda gáfu-
manna hefur verið kústað burt, dýr-
legar byggingar rifnar niður til að
rýma fyrir geldum skókössum hag-
nýtisstefnunnar, og mannlegar
kenndir staðlaðar fyrir múgmennsk-
una. Úr barnaskólum er sagt að komi
nær ólæsir unglingar, úr menntaskól-
um jafnvel óskrifandi stúdentar, úr
listaskólum listspírur með meist-
aragráðu, án þess að kunna að teikna
og úr háskólum listsagnfræðingar
sem vita lítið hvað málverk er, eða í
öllu falli skilja það ekki.
En sé það afturhaldsemi að vera
hér ekki með á nótunum, þá er mér
sómi í nafnbótinni „erkiíhald".
Svo er annað, að þar sem nafni
mínu bregður svo merkilega oft fyrir
í þessari bók gætu einhveijir álitið
mig eiga eitthvað í henni, en það
væri mikið slys ef svo væri tiifellið.
Hlutur minn er nefnilega enginn, full-
komlega núll og nix, eins og sagt er,
fyrir utan opinská skrif mín hér í
blaðið, sem einhveijum en of fáum
hefur orðið til eftirbreytni, en ég er
talsmaður opinna og einarðlegra tjá-
skipta.
Rétt er að Úlfar skrifaði mér bréf
og spurði nokkurra spurninga, en ég
var illu heilli ekki í aðstöðu til að
svara þeim, og fékk ekki tækifæri til
að viðra þær við neinn sem vissi bet-
ur. Hér á útskerinu er einfaldlega svo
mikið pukur í kringum ýmsa mikils-
verða hluti sem menn geta gengið
að eins og að drekka vatn víða erlend-
is þar setn lýðræðishugsjónin ristir
dýpra.
Á móti þessu kemur hins vegar
allt pukrið í kringum listhúsin hér í
borg, sem er þeim ekki alfarið til
sóma. Það eru þannig fleiri en list-
sagnfræðingar sem ota sínum tota á
kostnað listamanna og eiga það til
að nota vafasamar aðferðir.
Öll umræða er af hinu góða og
meginveigurinn í bók Úlfars er hug-
rekki til að hrista upp í hlutunum,
þótt að umræðan sé á full þröngu
sviði og snúist fyrst og fremst um
listhúsið Borg, Úlfar sjálfan, og
meinta andstæðinga hans.
Menningarmafíur eru alls staðar
til og eru trúlega hættulegastar í fá-
mennum og einangruðum samfélög-
um.
Hvað myndverkafalsanir snertir,
er engin ástæða til ofurviðkvæmni,
því að þær hafa verið við Iýði síðan
mikil list varð til. Hef ég ítrekað vak-
ið athygli á þeim staðreyndum, því
að hér er um stóriðnað að ræða í
heiminum er svo er komið. Öll lista-
hús lenda örugglega einhvern tímann
í því að standa uppi með verk af vafa-
sömum uppruna. Auðvitað er reynt
að búa til sannverðuga ættarsögu um
leið og þau eru gerð, og það er mjög
mikilvæg hlið á framkvæmdinni.
Og eitt er það sem vill oft gleym-
ast, en hefur jafnvel meira vægi en
röngtenmyndataka og aldursgreining
málverka, og það er hin sérstaka út-
geislan þeirra. Hún er tvímælalaust
áreiðanlegra kennimark höfundanna
en áritunin og sá sem þekkir vel inn
á málarann sér á augabragði hið sér-
staka verklag sem sá tileinkaði sér
og var hluti af listamannseðli hans.
Þetta atriði vill stundum gleymast og
einnig það að sérfræðingarnir sem
röntgenmynda málverkin og aldurs-
greina léreftið, svo og þeir sem kanna
sögu þess, eru iðulega réttir og slétt-
ir fagmenn, sem hafa ekki til að bera.
þetta sjötta skilningarvit, nema
kannski í mjög takmörkuðum mæli.
Og vel að merkja, þá er oft langur
gangur frá fag- og forvörslumannin-
um, jafnvel listsagnfræðinginum, og
til listamannsins eða þess sem hefur
tilfínningu fyrir myndverkum og innri
lífæðum þeirra.
Þetta gengur íslendingum báglega
að meðtaka þótt um viðteknar stað-
reyndir sé að ræða víðast hvar. Bók
Úlfars getur orðið innlegg í gagnleg-
ar og upplýsandi umræður.
París
Við Símon Jóhann og Silja Dögg
yfirgáfum vistarverur okkar í Hótel
Madrid að Carretas 10 með nokkrum
söknuði. Sjálfur var ég orðinn hag-
vanur í hverfínu og fór árla morguns
í langan göngutúr er stóð í marga
kiukkustundir daginn sem við héldum
á braut. Merkilegt hverfí og stutt í
sögufræga staði til allra átta.
Komum til Parísar árla dags eftir
tíðindalitla lestarferð og fengum inni
á La Lousiana hótelinu Rue de Seine.
Er við nálguðumst það í leigubíl, ók-
um við framhjá Cluny byggingunni á
breiðgötu Geira á Engjum, „Boule-
vard St. Germain", og þar blasti við
mér sjón sem ég átti andskotakomið
ekki von á, sem var Mc Donalds-
hamborgarastaður hinum megin við
götuna og beint á móti þessari ann-
arri elstu byggingu borgarinnar. Hin
er Hotel de Sens, er blasir í beinni
sjónlínu við þeim lánsömu Islending-
um er dveljast á Kjarvalsstofu.
Fyrir framan Cluny rústirnar má
sjá leifar af opinberum baðhúsum
Rómveija frá lokum annarrar eða
byijun þriðju aldar „Thermerne“.
Sjálf byggingin Hotel de Cluny var
klaustur Benediktarreglunnar og var
byggt á árunum 1848-1500. Þar er
nú til húsa magnað safn listiðnaðar
frá miðöldum, m.a. vefurinn einstæði
„Stúlkan með einhyminginn“ sem
samanstendur af 6 stómm veggtepp-
um, og í hinni síðgotnesku kapellu,
fyrrum bænasal eða „oratorium"
klaustursins, getur að líta 23 sviðs-
myndir „St.-Etienne helgisagnarinn-
ar“. Að auki hýsir byggingin á þriðja
tug gipshausa frá konungshúsi frúar-
kirkjunnar, Notre Dame, og mikið af
dýrlegu skarti. Andrúmið inni í þess-
um gömlu húsarústum er ólýsanlegt
og sérhver upplýstur kemur annar
og betri maður þaðan út. Ekki er úr
vegi að geta þess einnig að fyrir aft-
an þessar merku fornmenjar rís Svar-
tiskóli í öllu sínu veldi, ein nafnkennd-
asta menntastofnun veraldar, og þar
að auki er „Panthéon", grafreitur
mikilmenna frönsku þjóðarinnar
steinsnar aftan við Svartaskóla en
þó dálítið ofar og til vinstri.
Mc Donald hamborgarastaðurinn
er svo nákvæmlega miðja vegu á
milli Cluny og St. Séverin kirkjunnar,
og þaðan er örstutt til Notre Dame
og fleiri magnaðra stórbygginga for-
tíðarinnar á Borgareyjunni „Ile de
City“.
Mér varð svo mikið um, að ég gerði
mér sérstaka ferð þangað daginn eft-
ir til að sannfærast, en það var ekki
um að villast og hélt ég dapur á braut.
Þróunin í Parísarborg hefur ekki að-
eins ollið ferðalöngum vonbrigðum
heldur eru Parísarbúar margir ösku-
illir. Ekki nóg með þennan skyndibita-
stað á einhveijum helgasta reit borg-
arinnar, heldur eru komnir a.m.k.
tveir þvottavélastaðir á Rue de Seine
þar sem áður voru listhús eða veit-
ingastaðir. Yfírleitt hafa menn smekk
til þess að staðsetja slíka staði afsíð-
is, t.d. á hliðargötum eins og t.d. í
Kaupmannahöfn, en það eru helgi-
spjöll að troða þeim á einn nafnkennd-
asta reit latínuhverfísins. Annað sem
valdið hefur Parísarbúum ugg er að
útikaffihúsum hefur fækkað í borg-
inni og þannig er hún smám saman
að missa dýrmætustu einkenni sín,
sem gert hefur hana svo yndislega
mannlega í kaldri flóru heimsborg-
anna. Ef svo heldur fram glatar París-
arborg þeim töfrum, sem einmitt hafa
beint straumi hinni menntaðri ferða-
langa þangað, og um leið missir borg-
in í heild mikinn óbeinan hagnað,
þótt einstaka peningasamsteypur
kunni að græða. Og á dauða sínum
átti margur von, en ekki að Frakkar
færu að reisa Disneyland í nágrenni
borgarinnar og hefur það tiltæki vak-
ið furðu manna um allan heim, því
að hér er um séramerískt fyrirbæri
DAGMÁNI OG
DAGLEGT LÍF
eftir Jóhann Hjólmarsson
MENN hafa furðað sig á
því að helstu núlifandi
skáld enskrar tungu eru
ekki ensk. Jósef Brodskí
(f. 1940) errússneskur
að uppruna, Seamus He-
aney (f. 1938) írskur, Les
Murray (f. 1938) ástralsk-
ur og Derek Walcott (f.
1930) frá Vestur-Indíum.
jóðemi skiptir kannski ekki
miklu máli í þessu sambandi.
Ljóst er að ensk menning teygir sig
víða og er áhrifamikil. í útvarpsvið-
tali hjá BBC í Dublin þar sem fyrr-
nefnd skáld voru öll mætt kvaðst
stjórnandinn efast um að unnt væri
að finna enskt skáld af sömu kyn-
slóð sem jafnaðist á við þau, hefði
yfir að ráða formsnilld þeirra og
breidd í skáldskapnum. Þetta kom
dálítið flatt upp á skáldin, en svörin
eru engu að síður athyglisverð.
Seamus Heaney lagði mest til
mála. Hann nefndi Tony Harrison
og taldi hann eiga það sameiginlegt
með skáldunum fjórum að líta á sig
sem utangarðsmann í menning-
unni. Einnig skaut upp nafni Dougl-
as Dunns (sem reyndar er skoskur).
Derek Walcott vildi ekki gera lít-
ið úr enskum fyrirrennurum skáld-
anna. Hann kvaðst unna ljóðlist
Philips Larkins og vera viss um að
hinir gerðu það líka. Annað skáld
sem oftar en einu sinni var nefnt í
viðtalinu var W. H. Auden, en hann
er án efa einn helsti lærimeistari
Jósefs Brodskís.
Les Murray, „lárviðarskáld“
Astralíu
Les Murray hefur ekki verið
áberandi í norrænni bókmenntaum-
ræðu, vegur hans meiri í enskumæl-
andi löndum. Þekktasta ljóðabók
hans er The Ðaylight Moon (1986).
Hann ritstýrði New Oxford Book
of Australian Verse sem kom út
sama ár. Eftir nám við háskólann
í Sydney vann hann við þýðingar
og var skrifstofusmaður í forsætis-
ráðuneytinu, en helgaði sig skáld-
skap frá 1971.
The Daylight Moon endurspeglar
þáttaskil í lífi Les Murray. Hann
flutti ásamt fjölskyldu sinni til
bernskustöðva sinna í Bunyah í
New South Wales, kaus fremur
sveitalífið en borgina. Þegar The
Daylight Moon kom út var haft
eftir honum að hver staður á jarð-
kúlunni væri miðja jarðarinnar og
í anda þess hefur hann lýst andúð
sinni á borgarlífí.
Mælsk og stundum háttbundin
ljóð Les Murray draga upp myndir
úr sveitalífínu og sum þeirra sækja
yrkisefni í ástralska sögu. Ferðir
eru dæmigert minni þeirra.
Einkunnarorð The Daylight
Moon segja töluvert um Les
Murray. Þau eru Guði til dýrðar.
Þetta er til marks um sérstöðu
skáldsins og það að hann lætur sig
það litlu skipta að vera kallaður
gamaldags.
Les Murray fer í The Daylight
Moon til fundar við bernsku sína,
nágranna og tvær aldir Ástralíu,
rifjar upp landnám evrópskra
manna og rætur þeirra í Evrópu.
Eitt ljóðanna er orttil lottóvinnings-
hafa og nautgripir og villt náttúra
leika stórt hlutverk. Bókin hefur
ekki verið kölluð efnismikil að
ósekju.
Gagnrýnendur hafa talað um lif-
andi glitvefnað sögu og flóru og
mannsins í náttúrunni, einnig glit-
vefnað lýsingarorða. Sumt hjá Les
Murray er skylt þjóðlegum fróðleik;
dæmisögur, munnmæli og ýkjur
rúmast innan sama ljóðs og ljóða-
flokka. Hann á það líka til að velta
fyrir sér uppruna orða í Ijóðum sín-
um svo að þau nálgast það að vera
orðsifjafræði.
Aðdáun skáldsins á taumlausri
einstaklingshyggju leynir sér ekki,
en samhygð og hlýja eru líka í
ljóðunum ásamt kímni:
Tré, viðátta, vatnafuglar - hlutir af því tagi,
í viðbót fólk af mínu sauðarhúsi, er sú
hunangsmjólk
sem dró mig heim að nýju.
Þessi bók um heimkomu skálds,