Morgunblaðið - 11.09.1993, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. SEPTEMBER 1993
C 5
og celeste eftir Béla Bartok. Stjórn-
andi Petri Sakari.
5. maí. Sinfónía nr. 40 eftir W.A.
Mozart og Sinfónía nr. 2 eftir Jo-
hannes Brahms. Stjórnandi Evgenii
Svetlanov.
Rauð tónleikaröð
21. október. Pascal JDevoyon flytur
Sigurður Jórsalafari eftir Edvard
Grieg, Píanókonsert nr. 2 eftir Pjotr
Tsjaikovskíj og Kalevala svítu eftir
Uuno Klami. Stjórnandi Petri Sakari.
18. nóvember. Horigome - fíðlu-
konsert. Eldur eftir Jórunni Viðar,
Píanókonsert nr. 4 eftir Ludvig van
Beethoven og Sinfónía nr. 5 eftir
Sergei Prokofieff. Stjórnandi Osmo
Vanská.
13. janúar. Jan Erik Gustafsson
flytur Jeux de cartes eftir Igor Strav-
inskíj, Ys og þys eftir Þorkel Sigur-
bjömsson, Kol Nidrei eftir Max
Bruch, Rokoko tilbrigðin eftir Pjotr
Tsjaíkovskíj og Sinfónía nr. 7 eftir
Jean Sibelius. Stjórnandi Osmo
Vánská.
17. febrúar. Einar Jóhannesson
klarinettuleikari flytur Der Freisc-
hutz forleik og Klarinettukonsert nr.
1 eftir C.M. von Weber og Sinfóníu
nr. 1 eftir Robert Schumann. Stjóm-
andi er Maximiano Valdes.
17. mars. Erling Bl. Bengtsson
sellóleikari flytur Roman Carnival
forleik eftir Hector Berlioz, Sellókon-
sert í a moll eftir Schumann,
Capriccio Otalien op. 46 eftir Pjotr
Tsjaikovskíj og Furur Rómaborgar
eftir Ottarino Respighi. Stjórnandi
Rico Saccani.
9. júní. Hamrahlíðarkórinn. Kór-
stjóri Þorgerður Ingólfsdóttir. Sin-
fónía nr. 9 eftir Ludvig van Beethov-
en. Stjórnandi Osmo Vanská.
Græn tónleikaröð
25. nóvember. Teresa Berganza
söngkona flytur La Oracion del Tor-
ero eftir Joaquin Turina, E1 Amor
Brujo og Siete canciones populares
Espanoles eftir Manuel DeFalla, La
Reveltosa forspil, La Chavala aría
E1 Tampor De Granaderos forspil og
E1 Tampor De Granaderos aría eftir
Ruperto Chapi, La Gran Via aría og
E1 Bato forspil eftir Federico Chueca
og Los Claceles aría eftir José Serr-
ano. Stjórnandi Garcio Asensio.
20. og 22. janúar. Vínartónleikar.
Sigrún Hjálmtýsdóttir einsöngvari.
Stjórnandi Peter Guth.
10. mars. Áshildur Haraldsdóttir
flautuleikari flytur nýtt verk eftir
Ríkharð Ö. Pálsson, Flautukonsert
eftir Jacques Ibert og Scheherazade
eftir N. Rimsky Korsakov. Stjórn-
andi Oliver Gilmore.
28. apríl. Einleikarar verða Zhou
Ting og Tan Dun og flytja þau Spro-
ut fyrir strengjasveit eftir Chen Yi,
Píanókonsert nr. 2 eftir Sergei Rac-
hmaninoff, Orchestral theatre I eftir
Tan Dun og Francesca da Rimini
eftir Pjotr Tsjaikovskíj. Stjórnandi
Lan Shui.
Aukatónleikar
14. október. Tónleikar S.f. á
Europe Musicale í Munchen. Einleik-
ari Sigrún Eðvaldsdóttir. Fornir
dansar eftir Jón Ásgeirsson, Poemi
eftir Hafliða Hallgrímsson, Choralis
eftir Jón Norðdal og Geysir eftir Jón
Leifs. Stjórnandi Osmo Vánska.
6. nóvember. Unglingatónleikar.
Einleikari Christian Lindberg. Pomp
& Circumstance no 1 eftir Edward
Elgar, Vélhjólakonsert eftir Jan
Sandström og Bolero eftir Maurice
Ravel. Stjórnandi Osmo Vánská.
18. desember. Jólatónleikar.
Stjórnandi Gunnsteinn Ólafsson.
26. mars. Barnatónleikar. Stjórn-
andi Melvin Tix trúður.
Almenn sala áskriftarskírteina
hefst á mánudag og er verðið óbreytt
frá því í fyrra og sem fyrr fá áskrif-
endur 15-25% afslátt eftir fjölda
keyptra tónleikaraða. í dag, laugar-
dag, verður skrifstofan opin frá kl.
10-14 og er þetta síðasti dagur sem
áskrifendur frá því í fyrra, hafa til
að endurnýja skírteini sín.
SKRIFAÐAR
BÆKUR OG
ÓSKRIFAÐAR
Eftir Jóhann Hjólmarsson
I einum fyrirlestra sinna ræðir
franski rithöfundurinn Francois
Mauriac um að í margar bækur
vanti það sem hann telur skipta
mestu máli: nauðsynina. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu að
þær hefðu getað verið óskrifað-
ar.
Mauriac segir í framhaldi af
þessu: „Höfundarnir gengu
ekki með þær eins og byrði, sem
þeir urðu að losna við, hvað sem
það kostaði. Það er atvinna þeirra
að búa til bækur. Þeir hafa vanið
útgefandann og lesendur sína á
reglubndið varp, og þeir hafa miðað
líf sitt við það. Eins og sagt er um
laghentan mann, að hann geti gert
það, sem hann vill, með fingrunum,
þá geta þeir gert það, sem þeir vilja,
með pennanum. Nauðsyn verksins
stendur í öfugu hlutfalli við tækni
þeirra. Þeir sýna því meiri leikni
og, á vissan hátt, hæfileika, því
minna sem verkið sótti á þá.“ (Þýð-
ing Þórarinn Björnsson.)
Varpið reglubundna
Töluvert af bókum kom út í vor
og sumar og eru nokkrar þeirra
athyglisverðar. Því hefur verið spáð
að bókaútgáfa dragist saman í
haust, einkum vegna þess að virðis-
aukaskattur á bækur hefur verið
endurvakinn. Ljóst er þó að menn
hætta ekki að skrifa og gefa út,
en illt er ef þróunin verður sú að
útgefendur sinni aðeins öruggum
sölubókum eða lagi sig í vaxandi
mæli að lögmálum markaðarins.
Það getur orðið til þess að raunveru-
legar íslenskar bókmenntir heyri
sögunni til.
I umræðuþætti í sjónvarpi sagði
útgáfustjóri eins af stærri forlögun-
um að of mikið væri gefið út á ís-
landi og mátti á honum heyra að
fjöldi útgefinna bóka hér á landi
vekti furðu útlendinga.
Um hvað er skrifað?
Um hvað eru íslendingar að
skrifa?, var spurt í þessum þætti,
en stjórnandinn vildi líka fá að vita
hvernig þeir skrifuðu.
Þátturinn snerist um skáldsögur
og skáldsagnagerð. Mest var talað
um rithöfunda sem hafa skrifað um
bernsku sína, nokkurs konar endur-
minningar eða þroskasögur reyk-
vískra drengja og þarf ekki að nefna
mörg nöfn í því sambandi, en með-
al upphafsmanna ér Pétur Gunnars-
son. Nú væru aftur á móti fjöl-
skyldu- og ættarsögur teknar við,
eins og gagnrýnandi benti á.
Höfundar þessara bóka eru yfir-
leitt dugnaðarforkar, stjórna eða
hafa stjórnað Rithöfundasamband-
inu um árabil, senda frá sér eina
eða fleiri bækur árlega, eru í af-
haldi hjá úthlutunarnefndum og
útgefendum og aðsópsmiklir í fjöl-
miðlum. Eins og fram kom í þættin-
um eru þeir líka betur auglýstir en
aðrir.
Imprað var á því að fleiri góðir
höfundar væru til, en sniðgengnir
af fjölmiðlum. Engin nöfn slíkra
höfunda rifjuðust þó upp þótt
stjórnandi þáttarins lýsti .eftir þeim.
Það var eins og þeir væru á bann-
lista. Allt var á sínum stað innan
ákveðins hrings.
Útgefendur ráða vitanlega hvað
þeir gefa út eða sækjast eftir til
útgáfu. í vaxandi mæli hafa þeir
áhrif á hvers konar bækur eru skrif-
aðar. Það eru bækur sem með ein-
hverjum hætti éru líklegar til að
vekja sérstaka athygli óg umræðu
og stuðla þannig að aukinni sölu. í
mörgum tilvikum, reyndar of mörg-
um, virðast lífdagar þessara bóka
miðast við fáeinar vikur eða kannski
nokkra mánuði. Flestar bókanna
gleymast fljótt, ekki síst æviminn-
ingarnar, hinar séríslensku „örlaga-
sögur“.
Aó dómi Francois Mauriac
vantaói nauósynina i margar
bækur. Hann taldi rithöfunda
sýna meiri leikni eftir þvi sem
verkió sótti minna á þá.
Að flýta sér nógu hægt
Það verður æ sjaldgæfara að
„nauðsynin“ reki rithöfunda áfram,
eins og svo oft áður eru það helst
ljóðskáldin, að minnsta kosti sum,
sem verða fyrir slíkum ásóknum.
En líka í ljóðagerðinni verður vart
tilhneiginga til' offramleiðslu og
endurtekninga. Skáldin flýta sér
ekki nógu hægt. Iðkendur skáldsög-
unnar eru ekki hinir einu seku.
Með tilvitnuð orð Mauriacs í huga
mætti því slá eftirfarandi föstu: Það
er staðreynd að það besta sem
margir rithöfundar geta gert fyrir
bókmenntirnar er að skrifa ekki
bækur.
getur hrundið af stað opinberum
umræðum, einnig utan bókmennta-
sviðsins. Árlega eru gefnar út um
fímmtíu ljóðabækur á Islandi í 500-
1.000 eintökum — þetta eru stór-
merkilegar tölur þegar haft er í huga
að íbúar eyjarinnar eru einungis 250
þúsund manns.“ "
Þá segir Braun að íslenskum
skáldskap hafí enn ekki tekist að
vekja alþjóðlega athygli. í suðlægari
löndum hafí menn enn sem fyrr
meiri áhuga á íslenskum laxi en ís-
lenskri ljóðlist. Ljóðaúrval hins
merka íslenska ljóðskálds Stefáns
Harðar Grímssonar sé einungis ann-
að í röðinni af ljóðabókum íslenskra
samtíðarskálda sem út hafí komið á
þýskri tungu.
Gagnrýnandinn fer síðan nokkrum
orðum um útgáfuna og þýðendurna.
Þá víkur hann nánar að bókinni und-
ir millifyrirsögninni „Sígildur nú-
tímahöfundur" og segir m.a.:
„Með Stefáni Herði Grímssyni er
þýskurn lesendum kynnt Ijóðskáld
sem á Islandi telst klassískur mód-
ernisti." Síðan er hugtakið „atóm-
skáld“ skýrt og minnst á átökin um
nýja ljóðlist á Islandi um miðja öld-
ina. Stefán Hörður hafi í fyrstu ort
í.hefðbundnu formi, en „með Ijóða-
bókinni 'Svartálfadansi 1951 sagði
hann skilið við hina gömlu kvæða-
gerð. Stefán Hörður er gagnorður
og hafnar öllum áberandi mælsku-
brögðum og öllu óþarfa myndmáls-
skrauti í sínum óbundnu ljóðum.
Róttækni þessara hljóðlátu, íhugulu
ljóða er fólgin í afneitun sérhverrar
veraldlegrar og háspekilegrar hug-
hreystingar.
Stefán HörAur Grimsson.
Að vísu má finna ákaft náttúru-
ákall í hinum fyrri ljóðum Stefáns
Harðar en slíkt víkur nær alveg úr
ljóðum hans eftir 1970 fyrir hinni
gagnorðu útmálun á náttúru- og
mannkynssögu sem sífellt verður
ofurseldari tortímingu. Hinar upp-
höfnu náttúrumyndir af „kaldri
ásjónu landsins“, þar sem „íshjartað
slær“ eru leystar af hólmi af ljóðum
biturrar tortryggni. Maðurinn er í
lýsingu Stefáns Harðar „skæðasta
meindýr jarðar“; áhrifamikið ljóð um
Víetnamstríðið (Síðdegi) er spásögn
um ragnarök. (Og hér er ljóðið allt
birt.)
Umhverfið sem mælandinn í ljóð-
um Stefáns Harðar hrærist í, virðist
stöðugt verða eyðilegra. Þögn og
mannauðn. Á þessum köldu og hijós-
trugu slóðum leitar ljóðmælandinn
að orðum og myndum til að átta sig
á sinni ótryggu tilvist. Við það opn-
ast engin sýn inn í sæla framtíð —
allt virðist stirðnað í náttúrunni sem
orðin er lífvana.
Hið einmana, íhugula skáld verður
í senn „veiðimaður og bráð hugrenn-
inga““. Og að lokum er tilfært ljóðið
sem þessi orð eru úr, Mörleysur, en
úr því er einnig tekin fyrirsögn grein-
arinnar, „í veggjalausri þögninni".
I virtasta vikublaði Þýskalands,
Die Zeit í Hamborg, er stór og áber-
andi grein um ljóð Stefáns Harðar
eftir Andreas Kilb, hinn 4. desember
1992. Hann skrifar ítarlega umsögn
um skáldið og ljóð þess og um stöðu
þess í íslenskum bókmenntum. Hann
hefur meira að segja hringt til þýð-
andans, Wolfgangs Schiffer, til að
fræðast nánar um skáldið.
Kilb segist hafa lesið ljóð Stefáns
Harðar fyrir algera tilviljun þremur
vikum áður og tilgreinir fyrst ljóðin
Skammdegisvísa og Húm. Þar sem
ljóðin eru einnig birt á frummálinu
í útgáfunni, hefur þetta orðið gagn-
rýnandanum tilefni til að rýna í ís-
lenskt mál og kynna sér sögu íslend-
inga. Um þessa athugun sína fer
hann nokkrum orðum.
„Hjá Stefáni Herði Grímssyni hef
ég kynnst orðinu „íjallasólbrá“. Það
stendurí ljóðinu Um Ijóð og notend-
ur“. Síðan birtir hann ljóðið og strax
á eftir ljóðið Van Gogh.
„Milli ljóðrænna skálda og gagn-
rýnenda, sem sjálfsagt eru kallaðir
„ljóð-dómarar“ á íslensku, ríkir þegj-
andi samkomulag: skáldið notar
ákveðið orð sem oftast uns það er
orðið „lykill" að ljóðrænni veröld
þess, og gagnrýnandinn smíðar lás
túlkunar sinnar utan um þennan lyk-
il. Stefán Hörður Grímsson notar
hinsvegar orð eins og „guðhiminn"
eða „fjallasólbrá" einungis einu sinni
— kannski vegna þess að hann skynj-
ar að slík orð ljóma einungis þetta
eina sinn og myndu í mesta lagi gljá
ef þau væru notuð öðru sinni.
Meðal þeirra orða, sem eru endur-
tekin i ljóðum Stefáns Harðar, eru
þau sem tilgreina tímann: vetrardag-
ur, sumardagur, dögun, morgunn,
nón, síðdegi, kvöld, húm, nótt. Þessi
orð tákna andrána þegar skáldið
skimar og hlustar, þegar hann sér
og heyrir og finnur og yrkir. Hvað
sér hann? Allt sem á íslandi fyrir-
finnst: kletta og mýrar, fjöll og lind-
ir, skóga og tún, vötn og jökla, ís
og haf og snjó. Mennirnir eru smáir
í slíku landslagi, þeir koma „eftir
hjarninu/með fjöll á herðum sér“,
langt að komið fólk og frá fyrri öld-
um, „tærðir menn og bleikar konur/
... hendur luktar um kvistótt prik“.
Og þegar einhver syngur, er það
fugl, og þegar eitthvað þýtur er það
vindurinn: [Og hér er vitnað í ljóðið
Næturbón.]
Eitt orð, eitt sérstakt orð, hefur
sérlega háan og hreinan tón í ljóðum
Stefáns Harðar, það er ekki nóttin,
það er ekki hafið, það er ekki ást-
mærin, stúlkan, vinkonan, sem hann
stundum ávarpar (en æ sjaldnar í
áranna rás), það er ekki rauði litur-
inn og ekki hinn svarti, það er orðið
„syngdu“ (þý. ,,sing“), „sing, Vogel,
sing Bergsonnenglanz": syngdu fugl,
syngdu fjallasólbrá, syngdu! Og hið
forna, erfiða, þúsund ára gamla ís-
lenska tungumál syngur með. Söng-
ur er megineinkenni ljóða Stefáns
Harðar. Hann er „minningarhofið"
sem hann yrkir um, söngurinn er ljóð
hans.“
Kilb vitnar í eftirmála Schiffers
um staðsetningu Stefáns Harðar í
bókmenntasögunni og honum þykir
orðið „atómskáld" vera einskonar
lykilorð í þróuninni. Það beri hljóm
af módernisma, sundrun, tilraunum,
ákafa, í ætt við Enzensberger, Jandl,
Mon og Celan en einmitt þess vegna
eigi það ekki við ljóð Stefáns Harð-
ar. „Víetnamstríðið lét hann ekki
ósnortinn frekar en aðra og hann
orti um það, en ljóðið Síðdegi er
ekki baráttuljóð heldur miklu fremur
bæn fyrir hinum dauðu, svo myrkt
og sorglegt að þýðandinn telur sig
þurfa að láta fylgja því athugasemd:
„Ljóðið á við Víetnamstríðið 1966.“
Og þegar Stefán Hörður tekur að
yrkja um mengun hafsins, jarðar,
lofts og um hina öru fjölgun mann-
kyns, verður honum óglatt eftir þijú
erindi og nemur staðar: „Fyrirgefið
mér guðir þessar jórtruðu tuggur
vikublaðanna." Og: „Lofið varir Ijóð-
ið og ástina/fram á yztu nöf.“
Þetta er niðurstaðan. „Ljóðið og
ástin“. Engar glansblaðatuggur,
heldur orð eins og guðhiminn, fjalla-
sólbrá, svartálfadans.“ Greininni lýk-
ur með orðunum: „Hundrað og fimm-
tíu ljóð, ort á eyju í norðurhöfum;
nú höfum við þriðjunginn á þýsku.
Og nokkrar stuttorðar upplýsingar
um skáldið: sjómaður, einbúi, atóm-
skáld. Þetta virðist ekki umfangs-
mikið æviverk. En það er nóg til
þess að söngurinn hljómi."
Eysteinn Þorvaldsson þýddi.