Morgunblaðið - 09.10.1993, Blaðsíða 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. OKTÓBER 1993
Afturgöngur Ibsens frumsýndar hjá Frú Emilíu
í slagtogi
með framtíðinni
Ingibjörg Marteinsdóttir, Þorgeir J. Andrésson og Lára Rafnsdóttir
Pálshátíð
Minningartónleikar
vegna aldarafmœlis Páls ísólfssonar í
íslensku óperunni í dag
Tónleikar, í tilefni af því að
hundrað ár eru liðin frá
fæðingu Páls ísólfssonar,
verða haldnir í íslensku óperunni í
dag, laugardaginn 9. október. Tón-
leikarnir hefjast klukkan 15 og eru
fiytjendur þau Ingibjörg Marteins-
dóttir, sópransöngkona, Þorgeir J.
Andrésson, tenórsöngvari og Lára
S. Rafnsdóttir, píanóleikari. Tónleik-
arnir hafa verið lengi í deiglunni,
því „tríóið“ sem stendur að þeim,
hefur þegar flutt þá utan Reykjavík-
ur. Fyrstu tónleikarnir voru á
Stokkseyri sem þeim Ingibjörgu,
Þorgeiri og Láru fannst viðeigandi,
þar sem Páll ísólfsson fæddist og
ólst upp. Einnig hafa tónleikarnir
verið fluttir í Borgarfírði. í fram-
haldi af tónleikunum í Reykjavík,
verða þeir fluttir á Neskaupstað 16.
október, Egilsstöðum 17. október,
Vestmannaeyjum 20. október,
ísafirði 23. október og á Akureyri
13. nóvember.
„Það gladdi okkur mikið, þegar okk-
ur var sagt að sóknarnefndin í Vest-
mannaeyjum ætlar að bjóða öllum
eldri borgurum á tónleikana," segja
þau Ingibjörg, Þorgeir og Lára. „Það
er í tilefni af ári aldraðra. Þetta
finnst okkur líka mjög svo skemmti-
leg hugmynd, vegna þess að eldri
borgarar er einmitt fólkið sem þekkti
tónlist Páls og var samtíða tilurð
þessara verka. Það ólst upp með
þeim.“
Á efnisskránni kennir margra
grasa. Fyrir hlé verða flutt Máríu-
vers, Blítt er undir björkunum,
Hrosshár í strengjum, Söknuður,
Heimir, Söngur völvunnar, Ég heyri
ykkur kvaka, Grundar dóma, Jarpur
skeiðar fljótur, frár, Dagurinn kem-
ur og Söngvar úr Ljóðaljóðum (sex
ljóð). Verkin verða ýmist sungin af
Ingibjörgu eða Þorgeiri, en eftir hlé
leikur Lára Rafnsdóttir „Þrjú píanó-
stykki op. 5,“ eftir Pál; Burlesca,
Intermezzo og Capriccio. Þá flytja
þau Víst ertu, Jesú, kóngur klár, í
dag skein sól, Frá liðnum dögum,
Vögguvísu, Kossavísu og Sáuð þið
hana systur mína.
í vandaðri efnisskrá ritar Jón
Þórarinsson nokkur orð um Pál
ísólfsson og segir: „Þegar Páll
Isólfsson var að alast upp var tónlist-
arlíf á landinu afar fábreytt og for-
ystumennirnir flestir sjálfmenntaðir
að mestu. Þegar Páll kom heim frá
löngu námi og starfí í Þýskalandi
og settist að í Reykjavík 1921, bar
hann því höfuð og herðar yfir aðra
sem að þessum málum störfuðu. En
þá var ekki meira um að vera á
tónlistarsviðinu en svo, að fyrir hann
var ekkert starf að hafa, nema reit-
ingssama og illa launaða kennslu í
einkatímum. Fyrsta fasta starfið
fékk hann fyrir forgöngu tveggja
lækna í bæjarstjórn Reykjavíkur,
sem beittu sér fyrir því að hann var
ráðinn stjórnandi Lúðrasveitar
Reykjavíkur 1924. Þegar nýtt orgel
kom í Fríkirkjuna 1926 var hann
ráðinn organleikari þar og síðan í
Dómkirkjunni þegar Sigfús Einars-
son féll frá 1939. Þá hafði hann
fundið þann stað sem honum hæfði
best.“
En svo fáir voru þeir menn á
þeim tíma sem gátu greint hismið
frá kjarnanum þegar tónlistin var
annars vegar að Páll varð fyrsti
skólastjóri Tónlistarskólans í
Reykjavík. Hann var tónlistarráðu-
nautur Ríkisútvarpsins og skipaði
heiðurssess á Alþingishátíðinni
1939, þar sem hann hlaut verðlaun
í samkeppni um hátíðarkantötu. Það
er óhætt að segja að Páll ísólfsson
hafí verið frumkrafturinn í þeirri
tónlistarbyltingu sem átt hefur sér
stað hér á landi á þessari öld. Hann
kenndi, stjórnaði, ruddi brautir, spii-
aði og samdi auk þess ótrúlegt safn
tónsmíða og því hefur ekki verið
einfalt að velja verk til flutnings á
tónleikum sem helgaðir eru minn-
ingu Páls.
„Við völdum verkin í samráði við
dóttur hans, Þuríði Pálsdóttur,
óperusöngkonu," segir Þorgeir, „við
völdum verk sem gefa sem breiðasta
mynd af honum; sum eru dramatísk,
sum létt - ljúflingslög. Þetta eru
einsöngslög og sum þeirra eru mjög
þekkt, önnur nánast óþekkt. Það
sem sérstaklega hefur vakið athygli
eru „Ljóðaljóðin," sem Ingibjörg,
syngur og ég man ekki eftir að ann-
að íslenskt tónskáld hafi samið tón-
list við þennan texta úr Biblíunni."
En hvernig kom samstarf ykkar
þriggja til?
„Við Ingibjörg vorum með skóla-
kynningu; það er að segja listkynn-
ingu í skólum á vegum Reykjavíkur-
borgar og vorum að segja frá Páli,“
segir Lára. „Þetta var í fyrra og við
áttuðum okkur á því að fyrir dyrum
stæði aldarafmæli hans. Okkur datt
í hug að gaman gæti verið að setja
saman tónleika sem gæfi yfirlit yfír
verk hans. Við fengur Þorgeir til
samstarfs við okkur, leituðum til
Þuríðar, sem hefur veitt okkur mik-
inn stuðning, auk þess sem Jón Þór-
arinsson var okkur innan handar.
Þar fyrir utan fengum við styrk frá
Félagi íslenskra tónlistarmanna sem
gerði okkur kleift að gefa út vand-
aða efnisskrá."
Hvað greinir Pál helst frá tónlist-
armönnum hans tíma?
„Það vilja margir meina að Páll
hafi verið háklassískur í sínum tón-
smíðum og það er ljóst jið hann var
af þeim skóla. Hans aðalstarf var
sem organisti, en í rauninni er hann
fyrst og fremst brautryðjandi, þann-
ig að það má kannski orða það þann-
ig að hann hafí flutt klassíkina hing-
að frá Evrópu, opnað okkur skilning
á henni og þar með lagt grundvöll-
inn að því ríkulega tónlistarlífí sem
við njótum í dag.“ ssv
AÐ HORFAST í augu við
sannleikann og þora að
fylgja sinni eigin innri
sannfæringu. Ekki því sem
búið er að kenna og kannski segja
í áraraðir að sé rétt. Þetta er mönd-
ullinn í leikriti Henriks Ibsens, Aft-
urgöngum, að áliti Sigríðar Mar-
grétar Guðmundsdóttur sem setur
það á svið í Héðinshúsinu í Reykja-
vík með aðstoð Nialls Rea sem
hannar leikmynd og búninga. Leik-
húsið Frú Emilía hefur tekið sér þar
bólfestu til tveggja ára og frumsýn-
ir Afturgöngur á miðvikudaginn
kemur. Ibsen sagði á sínum tíma
að aldrei hefði verið skrifað leikrit
jafn snautt af persónulegum skoð-
unum. Hann vildi vekja spurningar
fremur en dæma. Það tókst honum
með slíkum ágætum að úlfaþyt
vakti í Noregi þegar verkið kom út
árið 1881 og enn velta menn fyrir
sér sömu málum eftir að öld er lið-
in og gott betur.
Leikritið er víðar á fjölunum um
þessar mundir, norður á Akureyri
og úti í löndum, enda hreyfir það
málum sem verið hafa í brennidepli
að undanförnu. Þó væri einföldun
að nefna aðeins ólæknandi sjúkdóm,
sifjaspell og stöðu konunnar. Einnig
að segja eins og einn leikaranna að
verkið taki á stórum og miklum til-
finningum, þótt vissulega eigi
Afturgöngur það sammerkt með
öðrum öndvegisleikritum. Leikstjór-
anum Sigríði fannst þáttur verksins
um alvarlegan sjúkdóm athyglis-
verður í ljósi eyðnivanda sam-
tímans. Og við nánari lestur leikrits-
ins komu íjölmargir aðrir fletir í ljós.
Hún segist enn vera að sjá í því
eitthvað nýtt skömmu fyrir frum-
sýningu, textinn veki til umhugsun-
ar og hafi margar víddir. Samt sé
hann auðskilinn og aðgengilegur,
oft kómískur þótt efnið sé íjarri því
léttvægt.
Sögusviðið er heimili frú Alving,
sem Margi-ét Ákadóttir leikur, ein-
hversstaðar í gráleitri og regn-
blautri norskri sveit. Unga fólkið í
húsinu er stofustúlkan Regína Eng-
strand og sonur frúarinnar, Osvald,
sem lagt hefur stund á málaralist
í París. Þau eru leikin af Jónu Guð-
rúnu Jónsdóttur og Ara Matthías-
syni. Á heimilið kemur Engstrand
smiður, sem sopið hefur brennivín
úr hófi, og séra Manders sem er
fulltrúi reglu og þess siðgæðis sem
tekur mið af ríkjandi viðhorfum.
Sigurður Skúlason leikur Engstrand
og Þröstur Guðbjartsson prestinn.
En hvaða afturgöngur þvælast
fyrir þessu fólki? Því svarar Helena
Álving, sem er hætt að láta aðra
stjórna því hvernig hún hugsar og
berst við að breyta þá eftir sannfær-
ingu sinni: „Ég held að við séum
öll afturgöngur. Það er ekki aðeins
arfurinn frá feðrum okkar og mæð-
rum sem gengur aftur í okkur. Það
eru alls kyns gamlar dauðar skoðan-
ir og hvers kyns gömul og úr sér
gengin trú. Við gerum okkur ekki
grein fyrir því en þetta situr samt
í okkur og við getum ekki losnað
við það.“ Okkar eigin fordómar, það
eru afturgöngurnar.
„Ibsen hefur skrifað þetta leikrit
af elsku á fólki,“ segir Sigríður.
„Hann varar við þröngsýni. Við því
að láta viðteknar skoðanir bægja
frá sjálfstæðri hugsun og heiðar-
leika gagnvart eigin samvisku og
tilfinningum. Setur fram erfiðar
spurningar, eins og hvers vegna
hálfsystkin geti ekki gifst, svo tekið
sé klárlega afmarkað dæmi. Notar
afgerandi atriði til að hreyfa við
áhorfendum; skinhelgi, sifjaspell,
framhjáhald, óreglu og óskilgreind-
an banvænan sjúkdóm.
Hann gæti hafa haft í huga kyn-
sjúkdóminn sýfilis, að Osvald sé
sýktur af honum, en ég held samt
að það skipti ekki miklu. Sjúk-
dómurinn er að mínu viti tákn hjá
höfundinum um sjúkt samfélag. Þar
sem fólk bælir hvatir sínar og sitt
innra eðli. Nietzche gæti verið einn
þeirra höfunda sem frú Alving les,
prestinum til skelfingar, til að víkka
huga sinn og henda betur reiður á
því sem þar brýst um. Hann líkir
slæmri samvisku við meðgöngu -
eitthvað vex innra með manni og
verður að lokum að komast út.
Annað er óeðli og endar með skelf-
ingu.“
Persónur í leikritum Ibsens líða
gjarna fyrir eitthvað sem ekki kemst
út. Einhver skammarleg leyndarmál
eða bældar hvatir. Andrúmsloftið
verður þrúgað og tilfinningar afsk-
ræmdar. Sumir kreljast frelsis úr
viðjum reglu og viðhorfa samfélags-
ins, þyrstir í eitthvað sem erfitt er
eða ómögulegt að höndla og hafa
andúð á hógværum dyggðum og því
að sætta sig við hlutskipti sitt. í
Afturgöngum ásakar frú Alving
séra Branders fyrir að vísa henni á
dyr forðum daga og kasta á glæ
Afturgöngur
á sviði Samkomuhússins á Akureyri
Sigurður Karlsson og Þráinn Karlsson. Morgunbiaðíð/Rúnar Þðr
LEIKFÉLAG Akureyrar frum-
sýnir um helgina leikritið
Afturgöngur eftir Henrik
Ibsen. Enda þótt hér sé um að ræða
rúmlega 110 ára gamalt verk þykir
það hafa ótrúlega mikla skírskotun
til samtíma okkar og þeirra vanda-
mála, sem nútímamenn eiga við að
etja, og er þessi misserin sýnt víða
um veröld. Skammt er þess að minn-
ast er Afturgöngur voru sýndar á
síðasta ári í Kaupmannahöfn undir
stjórn Sveins Einarssonar, en sú
sýning hlaut einróma lof og þótti
einhver markverðasti atburður í
dönsku leikhúslífi það árið. Sveinn
Einarsson hefur gengið til liðs við
Leikfélag Akureyrar og setur á svið
þær Afturgöngur sem leikhúsgest-
um í bænum gefst nú kostur á að
sjá.
Afturgöngur eru fjölskylduharm-
leikur sem kom óþægilega við kaun-
in í fólki fyrir rúmum 110 árum -
og gerir það jafnvel enn. Þama er
sagt frá frú Álving, kammerherra-
ekkju, syni hennar, Ósvaldi, sem
hefur lengi verið erlendis en er ný-
kominn heim, Engstrand snikkara
og Regínu, dóttur hans, sem er
stúlka í húsi hjá frú Alving, og séra
Manders, sem heldur vígsluræðu
þegar opnað er hæli sem frúin kem-
ur á fót í minningu manns síns. Inn
í þennan persónuramma dragast
þijú stórmál, skelfilegur ónefndur
sjúkdómur, uppreisn konu gegn
veldi karla og hugsanleg sifjaspell.
Hið fyrsta og síðasta eru enn meðal
feimnismála og vandamála í sam-
tíma okkar og það er öðrum þræði
þess vegna sem Afturgöngur eiga
erindi við nútímafólk en eru ekki
forneskjan ein.
Engin ellimörk, öðru nær
„Það fer ekki milli mála að Ibsen
er faðir leikritunar á tuttugustu
öld,“ segir Viðar Eggertsson leik-
hússtjóri Leikfélags Akureyrar, „og
þetta verk hans, Afturgöngur, er
leikrit sem hefur nú síðari árin ver-
ið notað sem „erkiverk," það er að
segja til kennslu í því hvernig eigi
að skrifa gott leikrit. Afturgöngur
hafa að vísu legið nokkuð í láginni
fram eftir þessari öld en þær hafa