Morgunblaðið - 09.10.1993, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. OKTÓBER 1993
Endurminningar
Tomasar Tranströmers
C 5
Jónu Guðrún Jónsdóttir og Þröstur Guðbjartsson. Morgunbiaðið/Sverrir
Margrét Ákadóttir og Ari Matthíasson.
tilfinningum sem þau báru hvort til
annars. Hún lifði síðan í óhamingju-
sömu hjónabandi með manni sem
afrekaði fátt annað en að drekka
sig burt úr grámanum og taka fram-
hjá henni. Hann varð vesalingur,
gleðimaðurinn sem kom á þennan
stað í Noregi þar sem ekkert var
að hafa nema innantómar skemtan-
ir. Megnaði með öðrum orðum ekki
að njóta lífsins þar sem gleði var
af hinu illa. Meira að segja vinnu-
gleði, eins og hinn ungi Osvald
bendir á í reiðkasti, þekkist ekki.
Aðeins kvöð.
Landar Ibsens brugðust margir
ókvæða við Afturgöngum og hefur
eflaust þótt vegið að mikilvægum
gildum. I einu bréfanna sem Ibsen
sendi heim til Noregs frá Italíu, þar
sem hann dvaldist um þetta leyt.i,
og birt eru í leikskrá Frú Emilíu,
skrifar hann um allar þessar skelfdu
frelsishetjur. „Er það ekki fyrst og
fremst hugurinn sem þarf að frelsa?
Þrælasálir sem geta ekki einu sinni
notað frelsið sem við þó höfum.
Noregur er frjálst land en hulið
skýjaþykkni fjötraðra manna.“ Og
í öðru bréfi frá Róm kemst hann
að þeirri niðurstöðu að minnihlutinn
hafi ætíð á réttu að standa. „Ég á
við minnihlutann sem náð hefur
þangað sem meirihlutinn hefur ekki
enn komist. Ég á við að sá hefur á
réttu að standa sem er í slagtogi
með framtíðinni." Þ.Þ.
Sunna Borg og Kristján Franklín Magnúss.
núna risið á ný og skína skært á
stjörnuhimni leikhúsanna víðs vegar
um heiminn. Ástæða þess er trúlega
sú að í þessu verki Ibsens er ein-
hver sterkasta skírskotun hans í
samtímann.
„Leikfélag Akureyrar hefur að-
eins einu sinni áður sviðssett leikrit
eftir Henrik Ibsen,“ segir Viðar
Eggertsson,
„það var 1945
þegar Brúðu-
heimilið var
tekið til sýning-
ar hér. Síðan
hafa Norðlend-
ingar ekki get-
að notið sýning-
ar á neinu leik-
riti Ibsens hjá
Leikfélagi
Akureyrar. Hitt
er annað mál
að Afturgöngur
eru í flokki
þeirra leikrita
skáldsins sem
skrifuð eru
á„hversdags-
legu máli,“ ef
við getum leyft
okkur að segja
svo, þannig að
fólk þarf alls
ekki að óttast
að eiga í nein-
um erfiðleikum
með að skilja
hvað höfundur-
inn er að fara.
Málið er hvorki
fornlegt, ofur-
skáldlegt né
flókið. Ég held
líka að leik-
stjóranum,
Sveini Einars-
syni, og áhöfn
hans takist prýðilega að undirstrika
hversu nútímalegur Ibsen er.
Hvass fjölskylduliarmleikur
í grein sem dr. Guðmundur Heið-
ar Frímannsson skrifar í leikskrá
segir meðal annars að í Aftur-
göngum megi sjá ýmsa bestu kosti
Ibsens: „djúpar persónur, sem þró-
ast og breytast, atburðarás, sem
sprettur af einkennum og átökum
persónanna og virðist óhjákvæmi-
leg, og svo eru hversdagsleg samt-
öl, sem snerta hin erfiðustu og ör-
lagaríkustu viðfangsefni mann-
fólksins á okkar tímum.“ Þá segir
dr. Guðmundur að komi fram í leik-
ritinu ýmis helstu hugðarefni höf-
undar eins og andstæða skyldu og
löngunar eða hneigðar, hlutverk
blekkingar í mannlífinu, spurningin
hvort eða hvenær lífið hætti að vera
einhvers virði og lykilhugmyndin að
syndir feðranna gangi aftur í börn-
unum.
Áður hefur komið fram að Sveinn
Einarsson leikstýrir Afturgöngum,
en hann hefur áður haldið um
stjórnvölinn í Samkomuhúsinu á
Akureyri, í Kristnihaldi undir jökli
og Ég er gull og gersemi, en það
leikrit samdi hann jafnframt með
hliðsjón af Sóloni íslandus Davíðs
Stefánssonar frá Fagraskógi.
Sunna Borg leikur frú Alving og
Þráinn Karlsson fer með hlutverk
Engstrand snikkara. Þau eru bæði
húsvön í Samkomuhúsinu. Rósa
Guðný Þórsdóttir leikur nú fyrsta
hlutverk sitt sem fastráðinn leikari
hjá Leikfélagi Akureyrar, en hún
hefur með höndum hlutverk stúlk-
unnar, Regínu Engstrand. Kristján
Franklín Magnúss er einnig nýr á
sviði Samkomuhússins í hlutverki
sonarins, Ósvalds. Með hlutverk
séra Manders fer Sigurður Karls-
son, einn af fastapunktum í starfi
Leikfélags Reykjavíkur, en þetta er
í fyrsta sinn sem hann leikur hjá
Leikfélagi Akureyrar.
Ljósameistari hjá Leikfélagi Ak-
ureyrar er nú sem um árabil Ingvar
Björnsson en búninga og leikmynd
gerir Elín Edda Árnadóttir.
-Sverrir Páll.
Það sem
minningamar
sáu
EFTIR JÓIIANN HJÁLMARSSON
Minningarnar sjá mig
(Minnena ser mig,
Bonniers 1993) nefnist
bók eftir Tomas Tranströmer, fýrsta
prósaverk hans til þessa. Ljóðskáld-
ið Tranströmer sem löngum hefur
farið sparlega með orð er sjálfum
sér líkur að því leyti að minningar
hans eru aðeins 57 blaðsíður.
Tomas Tranströmer er nú á bata-
vegi eftir heilablóðfall fyrir nokkr-
um árum. Áður en hann veiktist var
hann byijaður að skrifa endurminn-
ingar sínar. Minningarnar sjá mig
ijalla um bernsku- og æskuár
skáldsins, fyrstu sautján ár ævinn-
ar.
Tranströmer ólst upp í suðurhluta
Stokkhólms, Söder. Faðir hans var
blaðamaður, móðirin kennari. Eftir
skilnað foreldranna hitti Tranströ-
mer föður sinn aðeins á jólum.
Móðurafanum kynntist hann betur.
Hann var fyrrverandi hafnsögumað-
ur og reyndist drengnum vel, fýlgdi
honum m. a. eftir á óþreytandi i'ölti
hans um söfn Stokkhólmsborgar.
Sambandinu við móður sína lýsir
Tranströmér af hlýju. í skóla skar
hann sig ekki svo mikið úr að öðru
leyti en því að hann átti snemma
auðvelt með að skrifa ritgerðir.
Versta minningir. þaðan er um
dreng sem var margfalt sterkari en
Tranströmer og gerði sér það að
leik að þjarma að honum. „Föður-
leysið“ bagaði líka, enda ekki eins
algengt þá og nú.
Fyrstu ljóð Tranströmers birtust
í skólablaði menntaskólans Södra
latin 1948. Latínukennarinn hafði
vonast eftir að Tranströmer tæki
sér Hóras til fyrirmyndar, en fyrstu
skáldskapartilraunirnar bentu til
þess að hin myrku og lítt skiljanlegu
skáld fimmta áratugarins í Svíþjóð
stæðu nemandanum nær. Aftur á
móti varð það ljóst seinna, eða þeg-
ar fyrsta bók skáldsins kom út 1954,
að hann var undir nokkrúm áhrifum
rómverskra skálda, að minnsta kosti
í formi.
Á nokkrum stöðum í minningun-
um grípur Tranströmer til skáld-
legra líkinga og myndhverfinga eins
og í ljóðum sínum, en stíll bókarinn-
ar er þó fremur yfirvegaður og
hófstilltur. Tranströmer er ekki síð-
ur meistari prósans en ljóðsins.
Heiti bókarinnar er sótt í sam-
nefnt ljóð sem birtist í Det vilda
torget, 1983. Upphafslínurnar eru
svona:
Júnímorgunn þegar það er of snemmt
að vakna en of seint að sofna aftur.
Ég verð að fara út í grænkuna sem er hlaðin
minningum og sem gefa mér gætur.
Þótt minningarnar séu ekki
sýnilegar eru þær svo nærri að
skáldið heyrir andardrátt þeirra
þrátt fyrir fuglasönginn.
Fyrir nokkrum árum sagði
Tranströmer mér frá væntanlegum
endurminningum sínum og að hann
hugsaði sér þær þannig að hann
gerði dætrum sínum grein fyrir
bernsku sinni og æsku, upprunan-
um. „Gagnrýnendur geta þá loksins
skammað mig af heilum hug, þeir
hafa yfirleitt hælt mér“, sagði
Tranströmer brosandi.
Ekkert bendir þó til að gagnrýn-
Nýleg mynd af Tomasi
Tranströmer
endur muni nota tækifærið og hella
sér yfir skáldið að þessu sinni. Sú
gagmýni sem mér hefur borist er
afar lofsamleg.
Það kemur fram í umsögn Tomm-
ys Olofssons í Svenska Dagbladet
að Tranströmer hefur ekki alltaf
verið í náðinni sem skáld. Á sjöunda
áratugnum þótti skorta á „bylting-
arkennt hugarfar“ hjá honum. Að
sögn Olofssons svaraði Tranströmer
með ljóðinu Um Söguna.
í ljóðinu bendir Tranströmer á
að róttækur og íhaldsmaður búi
saman líkt og í óhamingjusömu
hjónabandi, mótaðir hvor af öðrum,
háðir hvor öðrum. Hann leggur
áherslu á að börn þeirra brjóti af
sér hlekkina, eða eins og það hefur
verið túlkað snúi baki við staðnaðri
hugmyndafræði nítjándu aldar.
Annað skáld, Göran Sonnevi,
hafði með ljóði sínu Um stríðið í
Víetnam gífurleg áhrif og það var
eitt af fyrstu kennimerkjum ákafrar
vinstribylgju í Svíþjóð. Tommy
Olofsson skrifar:
„Ljóðið (Um Söguna) var svar
við einhliða hugleiðingu Görans
Sonnevis, Um stríðið í Víetnam. Nú
er ef til vill ástæða til að endur-
meta þessi ljóð og kveða upp annan
dóm um hvort var betra og fram-
sýnna skáld í þetta skipti.
Þá taldi enginn að það væri
Tranströmer. Nú lítur út fyrir að
það hafi verið hann.“
Fimmti hluti Um Söguna víkur
að því hvernig atburðirnir fyrnast
og minningarnar breytast „hægt í
sjálfan þig“:
Á flötinni ekki langt frá byggingunni
hefur mánuðum saman legið dagblað, fullt
af atburðum.
Það fyrnist um nætur og daga í regni og sól,
verður senn jurt, kálhöfuð, sameinast senn
jörðinni.
Á sama hátt og minning breytist hægt í sjálf-
an þig.
Hér eins og víða annars staðar
í skáldskap Tomasar Tranströmers
leika minningarnar sitt hlutverk.