Morgunblaðið - 24.10.1993, Page 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1993
LÆKNISFRÆÐI/^) láta tsig
mixtúrur ...
Lyflæknir á 17. öld
FYRSTU læknaskólar í Evrópu urðu til um þær mundir sem
forfeður okkar frá Noregi höfðu hreiðrað um sig hér á landi.
Fátt bendir til þess að læknis-
iistinni hafi fleygt svo mjög
fram á næstu öldum þar á eftir
en kenningar Hippókratesar og
einkum þeirra sem á eftir honum
komu verið
meginþráður
fræðanna.
Hægt og hægt
breyttust við-
horfin samt og á
seytjándu öld-
inni komu tíl
sögunnar menn
sem með ýmsu
móti höfðu
heillavænleg áhrif á nám og störf
læknastéttarinnar.
Einn þeirra var Thomas Syden-
ham. Hann fæddist í Suður-Eng-
landi árið 1624 og var sendur til
náms í Oxford seytján ára gam-
all. En dvöl hans í háskóla í það
sinn varð endaslepp. í landinu
voru harðvítug pólitísk átök milli
þings og þjóðhöfðingja,
stytjaldarástand. Faðir Tómasar
var höfuðsmaður í her þingsins
og ungi maðurinn kaus að taka
sér vopn í hönd fremur en liggja
yfir námsbókum. Fimm árum síð-
ar kom hann aftur til Oxford og
tók nú að leggja stund á læknis-
fræði og Iauk prófi. Honum
dvaldist enn um skeið í háskóla-
bænum en ekki leið á löngu uns
hann staðfesti ráð sitt, fluttist til
London og fór að praktísera. Eft-
ir nokkurra ára starf hélt hann
til Frakklands og stundaði fram-
haldsnám við háskólann í Montp-
ellier, einn af elstu læknaskólum
álfunnar. Þegar hann sneri aftur
heim fékk hann fljótlega orð fyr-
ir að vera einhver besti og dugieg-
asti læknirinn í allri Lundúna-
borg. Stundum kvartaði hann
undan að andstæðingar hans í
stjómmálum ættu sök á því að
hann kæmist ekki til þeirra met-
orða sem hann verðskuldaði, en
hann hafði vissulega nóg að
starfa og einatt meira en heilsan
leyfði. Hann þjáðist mikinn hluta
ævinnar af sjúkdómi sem nú á
dögum er nefndur þvagsýrugigt
en áður fyrr var hér á landi kall-
aður heldri-manna-gigt. Við
henni kunnu jafnvel bestu ly-
flæknar þeirra tíma engin ráð.
Hvað var það sem bar hróður
Sydenhams svo vítt að hann hef-
ur oft verið nefndur „sá enski
Hippókrates“? Líklega helst það
að skoðanir hans og boðskapur
gengu í megindráttum þvert á
ríkjandi stefnu og kennslu í lækn-
isfræði. Hann vildi læra af
reynslu en ekki bókum, vildi læra
við sjúkrabeð en ekki af fræði-
kenningum. Þegar nemandi hans
bað hann að benda sér á góða
kennslubók í læknisfræði svaraði
hann: „Þú getur lesið Don Kíkóta
eða hvaða bók sem verkast vill.
Það verður enginn læknir af lestri
bóka.“
En þótt hann í orði kveðnu
fyrirliti bókleg fræði skrifaði
hann sjálfur bækur um reynslu
sína af lækningum og þá þekk-
ingu sem hann hafði safnað í
sarpinn með því að skoða sjúkl-
inga, túlka einkenni þeirra,
tengja þau saman og draga af
því ályktanir og lærdóma. Árið
1665 þegar drepsótt geisaði í
London flúði Sydenham með fjöl-
skyldu sína upp í sveit og fékk
þá næði til að vinna úr minn-
isblöðum sínum og skrifa bók á
latínu um hitasóttir. Ellefu árum
síðar kom svo út hans stærsta
og þekktasta ritverk „Gaum-
gæfni læknisins". Þar kennir
margra grasa; hann dregur skýrt
og ákveðið fram þann mun sem
er á einkennum skarlatssóttar og
mislinga, lýsir blóðkreppusótt,
lungnabólgu, bijósthimnubólgu,
malaríu og svo mætti áfram telja.
Árið 1683 eða sex árum fyrir
dauða sinn birti hann merkilega
ritgerð um þvagsýrugigtina, sem
lengi hafði verið fylgikona hans
og leikið hann grátt. Þar leggur
hann áherslu á að hún sé kvilli
sem hagi sér gjörólíkt þeim sem
oftast valda liðaverkjum.
Sydenham fékkst ekki við
skurðaðgerðir; þess háttar lækn-
ingar voru í verkahring bartsker-
ans. Þess vegna er breskur skurð-
læknir enn í dag ávarpaður mist-
er en ekki doctor. Lyflæknirinn
Sydenham gaf sjúklingum sínum
margvísleg meðul og misjafnlega
blönduð, en sögur herma að oft
hafí þau reynst krassandi fyrir
bragðlaukana. Upp í hugann
læðast fyrstu hendingar kvæðis
sem var ort í öðru landi og á
öðrum tíma:
Að láta í sig mixtúrur læknanna gengur
oft dræmt,
sem líka er hreint ekki skrýtið,
því bragðið að þeim er oftast nær álíka
slæmt
eins og gagnið er lítið.
eftir Þórarin
Guðnoson
TÆKNI/Erum vib að missa stjóm á tölvunni?
Ekkert manttanna verk
er'JuUkomnara
en maðurinn sjálfur
ÖLL könnumst við það að geimferð sé frestað vegna bilunar
í tölvubúnaði. Þá er ekki um að ræða að reykur standi út
úr tækinu og úr því heyrist sprengingar eins og í klassískri
kvikmynd um uppfinningar undratækja, heldur er villan í
hugbúnaði, sem sé í forritun tölvunnar. Ekkert mannanna
verk er fullkomnara en maðurinn sjálfur. Þetta kemur síður
fram í efnisgerð tölvunnar (e. hardware) en í upplýsingum
sem maðurinn bætir inn í hana, forritinu o.fl. (e. software).
Nú orðið er farið að eyða miklum kröftum og peningum í
að ráða bót á hugbúnaðarvillum í stórum stjórnforritum.
Tölvur eru farnar að stýra öllum stórum tæknikerfum
nútímans, flugvélum, járnbrautametum, geimförum, og
kjarnorkuverum, að ógleymdri stærstu hervél fyrr og
síðar, hervél Bandaríkjanna.
\ fleiðingar bilunar í tölvubún-
eru ekki aðeins glötuð
mannslíf þeirra sem næst eru, ef
um er að ræða kjarnorkuver, stórt
SvvVt',
íy *'£^*^
/WÍt-....■■•■iíí.
tMHVTL’RTlSMfcL/Þarftimbur tilpappírsgerbar?
Pappír
ENGIN TEGUND jarðargróðurs
er lífi á jörðinni jafn mikilvæg og
skógarnir. Hverfi þeir af yfirborði
jarðar er fátt eitt sem getur haml-
að gegn allsherjar uppblæstri, eyð-
ingu jarðvegs og annars gróðurs.
Viðvörunarorð um þetta hafa lengi
verið ofarlega á blaði í umræðunni
um umhverfismál og hafa haft
áhrif á viðhorf almennings. Sums
staðar tekst að sporna við eyðingu
skóga, en hún heldur samt áfram
með geigvænlegum hraða. Málið
verður líka flóknara vegna þess
að mismunandi forsendur eru fyrir því hvernig að varðveislu skóga
skuli staðið. Það sem við á í einum heimshluta er tómt mál að tala um
í öðruin.
Sjálfbær nýting nytjaskóga meðal þjóða sem hafa af honum helstu
þjóðartekjur er að sjálfsögðu stöðugt í gangi, rétt eins og íslendingar
fjalla sýknt og heilagt um fiskistofninn. Pappírsnotkun á nútímavísu
blandast í þær umræður þar sem pappír í hinum iðnvædda heimi er
að langmestu leyti unninn úr trjákvoðu úr þessum nytjaskógum. I
upplýsingaþjóðfélagi nútímans er mikil pappírsþörf og sú þörf mun
aukast í framtíðinni. Engan þarf því að undra þótt verið sé að skoða
annað hráefni en afurðir skóga til pappírsframieiðslunnar.
Isögu mannsins hefur ýmis efnivið-
ur úr jurtaríkinu verið notaður
tii að varðveita með myndmáli eða
skrift uppiýsingar og frásagnir.
Forn-Egyptar gerðu pappír úr pap-
ýrus-plöntunni og
þaðan kemur nafn-
ið. Á 3. öld gerðu
Kínverjar pappír úr
línurt og klifurr-
unna sem heitir
vistería. Japanir
notuðu hamp til
hins sama á 8. öld
og Spánverjar not-
uðust við bómull til pappírsgerðar.
Pappír úr þeim efnivið sem hér er
upptalinn ku endast margfalt á við
þann úr tijákvoðunni.
I dag er líka margskonar hráefni
notað til pappírsgerðar. í Kína er
töluvert notað hismi af hrísgijónap-
löntum og byggi, í Mexíkó og á Ind-
landi er notað hýðið af sykurreyr, í
Víetnam bambusstönglar og í Ástr-
alíu er gerður pappír úr plöntum af
stokkrósarætt sem heitir kenaf. En
á þessarri öld hefur pappír úr tiják-
voðu verið langalgengastur á heims-
markaðinum. Arlega eru höggnir 4
miljarðar fullvaxinna tijáa til fram-
leiðslunnar. Þar er þó ekki að finna
höfuðorsök skógareyðingarinnar í
dag. En þegar eftirspurn eftir tiják-
voðu vex í velferðarríkjunum, verður
skógum meiri hætta búin. Þá hækk-
ar verðið á kvoðunni og um leið
freistast menn til að ganga harðar
að skógunum. Áætlað er að pappírs-
þörf á heimsmarkaðinum muni tvö-
faldast frá því sem nú er og fram
til ársins 2010. Samkvæmt því þyrfti
að tvöfalda umfang ræktaðra skóga
fyrir þann tíma.
Til að svo megi verða þarf slíkur
nytjaskógur að þekja 13 milljónir ha,
og er þá gengið út frá því að 70%
af pqppír á heimsmarkaðinum verði
unninn úr tijákvoðu. Gera má ráð
fyrir að þetta hlutfall lækki í 55%
fyrir árið 2010 þegar hlutfall endur-
unnins pappírs eykst. Ef anna á eftir-
spuminni án þess að ganga á skóg-
ana, þyrftu þeir að þekja 23 miljónir
ha. Planta þyrfti þá til nýskóga í 10
miljónir ha árlega, en eins og kunn-
ugt er þurfa skógartré 7-30 ár til
að ná hagkvæmri stærð til vinnslunn-
ar. Pappírsskortur hlýtur því að vera
orðinn verulegur um næstu aldamót.
Hvað er til ráða? Ýmislegt kemur
til greina. Rósarunnategundin kenaf,
sem áður var nefnd, er skjótvaxinn
runni og af honum fæst ferfalt magn
tijákvoðu á hvern ha samanborið við
það sem fæst af hveijum ha í furu-
skógi. Kenaf-kvoðan hefur alla þá
hæfileika sem til pappírsgerðar þarf
samkvæmt tilraunum sem gerðar
hafa verið í Bandaríkjunum og Jap-
an. Sömu sögu má segja um hamp-
inn, en hamprækt er víða bönnuð
vegna þess að úr honum má vinna
vímuefni.
Kostirnir við ræktun slíkra plantna
til pappírsgerðar eru þeir að árleg
uppskera fæst af ökrunum og land-
þörf er minni en fyrir nytjaskóga.
Þar að auki nýtist úrgangur sem nú
verður eftir á ökrunum eftir upp-
skeruna. Á Indlandi nemur úrgangur
af hrísgijónaekrum árlega 100 millj-
ónum tonna. Ef onninn væri pappír
úr honum, mundi magnið nægja
pappírsþörfínni þar í landi fimmtán-
falt. Þetta eru því vænlegar horfur.
Tölur sýna að tijákvoðupappírinn
hefur hopað á heimsmarkaðinum á
síðasta áratug. Notkunin hefur að
vísu aukist á heildina litið vegna
vaxandi eftirspurnar um 22% en
pappír úr öðru hráefni hefur aukist
miklu meira eða um 74%. Árið 1992
var metár í sölu á tijákvoðupappír.
Hins vegar dróst sú framleiðsla sam-
an þar sem um aðra valkosti var að
ræða.
I Bandaríkjum Norður-Ameríku
eru skógar ekki á undanhaldi. Þar
hefur sú skoðun ríkt að tijákvoða
sé best til pappírsframleiðslu. Annað
hráefni sé lélegra. En svo er ekki.
Vísindalegar rannsóknir sem gerðar
hafa verið á þessu sviði og efnt hef-
ur verið til svo finna megi vistvænni
aðferðir til iðnframleiðslu, hafa leitt
í ljós að ekki er um lélegri vöru að
ræða þótt unnin sé úr öðrum tegund-
um plönturíkisins en skógartijám.
Frá Kína berast þær fréttir að
kvoða úr kenaf kosti aðeins 1/3 af
því sem innflutt tijákvoða til pappírs-
gerðar kostar. Og tijákvoðulaus
pappír hefur verið notaður með góð-
um árangri víða. í Finnlandi vinna
nú 3oo pappírsverksmiðjur úr slíku
hráefni. Sú afurð er og sýnu betri
en tijákvoðupappírinn, rifnar síður í
stórvirkum prentvélum og er í eðli
sínu nægilega hvít svo óþarft er að
nota bleikiefni. Við þá framleiðslu
þarf líka minni orku.
Ekki er þó allt jákvætt í þessu
máli. Ýms vandamál koma upp í
tengslum við geymslu á kenaf og
flutningar á þessu hráefni eru erfið-
ari en á tijákvoðunni. Og kenaf-ið
þarf að vera tiltækt allan ársins
hring. Á hinn bóginn eru kenaf, sisal
og hampur niturbindandi plöntur sem
skila jarðveginum auðugri eftir upp-
skeruna. Hampur víkur ekki fyrir ill-
gresi, svo engin þörf er á illgresi-
seyði. Hins vegar er ekki komin
reynsla á hvaða áhrif þessi ræktun
hefur til lengri tíma. Það ætti hins
vegar ekki að hindra að iðnríkin sem
standa framarlega í pappírsfram-
leiðslu úr trjákvoðu, tækju upp þess-
ar nýju aðferðir til hliðar við þá
gömlu.