Morgunblaðið - 28.04.1994, Blaðsíða 12

12 C dagskrá
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. APRÍL 1994
Afturhvarf
til svarthvrtrar
fortíðar
ÞEGAR kvikmynd Stevens Spielbergs Schindler’s List vann til
óskarsverðlauna á dögunum var það í fyrsta sinn sem mynd af
því tagi vinnur til verðlauna á 30 árum. Einhver kynni að ætla
að svarthvítar myndir væru ódýrari í framleiðslu og að kvikmynda-
framleiðendur væru því óðir og uppvægir þegar leikstjórar fá þá
flugu í höfuðið að gera slíkar myndir. Því er hins vegar öfugt
farið, framköllunarfyrirtæki vilja fá meira greitt fyrir vinnu við
slíkar myndir enda er vaninn að framleiða í lit. Einnig er erfitt
að selja sýningarréttinn til sjónvarpsstöðva og myndbandsfyrir-
tækja. Svarthvítar myndir búa hins vegar yfir óljósum töframætti
og ekki má gleyma stíl „film noir“ kvikmyndanna, sem margar
hafa verið endurgerðar til hins verra, enda snýst innihald þeirra
minna um útlit en hugmyndafræði og erfitt að gera tíðarandanum
sem þær eru sprottnar upp úr góð skil í nútímanum.
Listi
Schindlers er
fyrsta
svarthvíta
kvikmyndin
_ sem hlýtur
Óskarsverð-
launin í 30 ár.
Margir
leikstjórar eru
yfir sig hrifnir
af svarthvítum
myndum en
kvikmynda-
framleiðendur
eru ekki á
sama máli
Svarthvít kvikmynd hefur ekki
unnið til óskarsverðlauna í rúm
30 ár, eða síðan kvikmynd Billy
Wilders The Apartment vann til
verðlaunanna. En Steven Spiel-
berg, sem nýverið fékk óskarinn
fyrir Schindler’s List er ekki fyrst-
ur nútímaleikstjóra til þess að
heillast af svarthvítu myndmáli.
Svo nefnd séu fáein dæmi gerði
Francis Ford Coppola myndina
Rumble Fish og David Lynch gerði
Eraserhead og The Elephant Man.
Einnig hefur Woody Allen óspart
nýtt sér listform þetta, til dæmis
í Manhattan, Stardust Memories,
Zelig, Broadway Danny Rose og
Shadows and Fog. Sömu sögu má
segja um þýsku leikstjóranna Wim
Wenders og Rainer Wemer Fass-
binder. Ekki má heldur gleymaThe
Raging Bull sem margir telja bestu
mynd leikstjórans Martins Scor-
sese. Ekki er hins vegar hlaupið
að því að fá að gera slíkar myndir
í dag. Kvikmyndaframleiðendur
eru engan veginn upprifnir enda
er það alls ekki ódýrara, eins og
ætla mætti. Framköllunarfyrir-
tækin heimta hærri greiðslu fyrir
vinnslu þeirra enda eru þau ætluð
fyrir litmyndir. Einnig er erfitt að
selja sýningarréttinn til sjónvarps-
stöðva og myndbandsfyrirtækja.
Vinsældir Schindler’s List ollu
þess vegna talsverðum vandkvæð-
um að því leyti að einungis hafði
verið ráð fyrir gert að gera 50
eintök af myndinni en þau urðu
að lokum 700. Kodak fyrirtækið
réð hreinlega ekki við eftirspum-
ina og því verður myndin sums
staðar sett á markað á filmu sem
Sakamálasaga - Ray Milland og Charles Laughton í The Big Clock.
í „noir“ mynd...
■ drekkur söguhetjan svart
kaffí í veitingahúsi við þjóðveg-
inn
■ sést blikkandi neonskilti
■ eru allir með hatt
■ snýst vifta rólega um hávet-
ur
■ úthellir talsett rödd hjarta
sínu
■ reykir enginn filter-sígarett-
ur
■ eru aliir öskubakkar fullir
■ skellir maður í sig óblönduðu
viskíi á bar um miðjan dag
■ reykir kona, drekkur og
syngur allt í senn
■ glampar á blautar götur
þótt engin sé rigningin
■ óma angurværir lúðurhljóm-
ar í náttmyrkrinu
■ eru allir í rykfrökkum með
belti og axlaspælum
■ finnst lík á grúfu í blóðpolli
■ eru skuggar á lengd við
götusund
■ er rimlagardínuskuggum
varpað á andlit og veggi
búið er að taka litinn úr með sér-
stakri tækni. Mun einkum vera
um markaði í Asíulöndum að ræða.
Leikarar verri í lit
Þrátt fyrir vandkvæði þessi
skipa svarthvítar myndir sér-
stakan sess í hjörtum kvikmynda-
gerðarmanna enda standa þær
fortíðinni og klassískum stórvirkj-
um kvikmyndasögunnar nær.
Einnig hafa sumir þeirra orðið
fyrir djúpstæðum áhrifum í svart-
hvítu innan veggja kvikmynda-
húsa öfugt við börn nútímans.
Þetta myndform hefur allt önnur
hughrif en litmyndin, lögun hluta
gegnir veigameira hlutverki og
birtan er ekki sú sama. Leikararn-
ir sjálfir njóta einnig góðs af.
Haft hefur verið eftir breska leik-
aranum Ben Kingsley: „Fólk held-
ur gjaman að leikarar í dag séu
ekki jafn góðir og forverar þeirra
í svarthvítu en því er ekki svo
farið. En myndmiðill nútímans er
allt öðruvísi. Þegar horft er á
myndir í svarthvítu beinist öll at-
hyglin að söguþræðinum og leikn-
um. Öðru máli gegnir um litmynd-
ir, þegar horft er á þær beinist
meiri athygli að sviðsmyndinni.
Kvikmyndagerðarmaðurinn verð-
ur að stíga varlega því auðvelt er
að beina athygli áhorfandans inn
á ranga braut. Lýsing gegnir enn-
fremur veigamiklu hlutverki í
svarthvítri kvikmynd. í litmynd er
hægt að gefa mynd af þrívíðu
umhverfi með aðstoð andstæðra
Iita, í svarthvítri verður hinsvegar
að fara með ljós og skugga á til-
tekinn hátt í sama tilgangi. Einn-
fremur verður að lýsa upp andlit
leikaranna annars hverfa þau í
sortann. í litmynd sjást þau með
eða án lýsingar.
Hugtakið „fílm noir“ sem varla
er hægt að líta á sem heildstæða
stefnu í kvikmyndagerð var upp-
haflega notað yfir kvikmyndir í
ódýrari kantinum sem gerðar voru
frá upphafí fímmta áratugs aldar-
innar til miðbiks þess sjötta, og
áttu það sameiginlegt að mála til-
veruna í dökkum litum. í þeim er
birtan dreifð og handahófskennd
og fátt bendir til þess að á himni
Líkfundur - Edward G. Robinson í kvikmyndinni The Woman in the
Window“*
Bófagengi - Bankaræningjarnir í Reservoir Dogs.
sé sól sem hefur það hlutverk að
færa birtu og yl. Einnig hefur
raunsæi aldrei skipað háan sess í
myndum af þessu tagi. Söguþráð-
urinn er gjarnan spunninn kring-
um karlpersónu sem dottið hefur
milli skips og bryggju í siðferðileg-
um skilningi og verður fyrir barð-
inu á hagsýnni kvenpersónu sem
veit hvað hún vill. Það sem upp
úr stendur eru kennisetningar sið-
fræðinnar sem vefjast svo mjög
fyrir söguhetjunum. Dæmigerð
söguhetja í mynd af þessu tagi er
hermaður sem snúið hefur til
heimahaganna að lokinni styijöld
og fínnur enga fótfestu eftir lífs-
reynslu sína á vígvellinum. Hetjum
„noir“ myndanna finnst þær ekki
passa inn í raunveruleikann, eru
í fjötrum fortíðar vegna gerðra
mistaka og úthella hjarta sínu með
talsettri röddu. Þegar að því kem-
ur að velja milli tveggja kosta
verður sá rangi undantekningalítið
fyrir valinu.
„Noir“ söguhetjan hefur yfír-
leitt stigið á álagablett í barn-
æsku, gjaman haldin skapgerðar-
brestum og hennar gæta sjaldnast
hliðhollar vættir. Hún er stundum
haldin sjálfseýðingarhvöt og þegar
á vegi hennar verður spilltur kven-
maður sem kemur og segir „verum
spillt í sameiningu" slær hún bara
til.
Börn sfns tíma
Þegar söguhetjurnar birtust
áhorfendum á tjaldinu skynjuðu
þeir strax að þarna færi fólk sem
lífíð hafði farið um ómjúkum hönd-
um. „Noir“ myndir voru gerðar
af fullvöxnum fyrir aðra fullvaxna
sem þurft höfðu að þola stríð.
Myndir dagsins í dag eru gerðar
með táninga í huga og leikarar
nútímans hafa ekki glímt við sömu
siðfræðilögmál og fyrirrennarar
þeirra. Endurgerðir „noir“ mynda
hafa ekki tekist sem skyldi og er
engu líkara að þótt fólk hafí kynnt
sér myndir þessar af mikilli sam-
viskusemi hafi það aldrei komist
að kjarna þess samfélags sem þær
eru sprottnar úr. í endurgerðum
upplifír áhorfandinn engan para-
dísarmissi enda hafa þeir sem gera
myndirnar aldrei lagt raunveru-
legan trúnað á nokkurn hlut. Ekki
er þar með sagt að hetjur nútím-
ans flosni hvorki upp né fari var-
hluta af firringu en hins vegar
beinist sálarkreppa þeirra ekki
gegn nokkru' sérstöku. Öðru
gegndi um hermenn þá sem héldu
heim að lokinni styijöld fyrir
margt löngu. Hin dæmigerða „no-
ir“ hetja ber með sér vott af bams-
legri einfeldni, og getur hvorki
varist eftirsjá né hryggð_ yfir því
að hafa villst af leið. Á vomm
dögum á slík hegðun litla skírskot-
un enda teljast fæstir saklausir
eða óspilltir í því upplýsingaflóði
sem nútíminn ber með sér. Magn-
leysi og tómleikakennd „noir“ per-
sónanna er áhorfendum dagsins í
dag ekki að skapi. Sinnuleysi og
lífsleiði hafa gert nútímahetjur
ónæmar fyrir siðrænum efasemd-
um, þær fá útrás í ofbeldisverkum
sem ekki beinast að neinu eða
neinum sérstökum. Með svart-
hvítri myndatöku var unnt að
greina að gott og illt á meira af-
gerandi hátt en hægt er í litmynd.
Skörp skil ljóss og skugga, vill-
andi sjónarhorn og berangurslegar
leikmyndir „noir“ myndanna vöktu
sérstakt andrúmsloft án _þess að
miklu væri til kostað. I „noir“
myndum bjó einhver frumkraftur
sem yfírhlaðin tækniundur kvik-
myndaiðnaðarins í dag bera
sjaldnast með sér.