Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 2

2 B FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
DAGLEGT LIF
MORGUNBLAÐIÐ
: 9H?
Ljósmyndir/Árni Þórðarson og Ketill Högnason
Myndir 1-2 (andlitsmyndir fyrir og eftir tannréttingu: Tannbilum lokað eftir meðferð hjá tannholds-
lækni. Aldur sjúklings í upphafi meðferðar 66 ár, meðferðartími 5 mánuðir.
Tannréttingar hjá
fullorðnum haf a færst í vöxt
TIL skamms tíma heyrðu tannrétt-
ingar í fullorðnum til undantekn-
inga og einskorðaðist slík meðferð
að mestu við börn og unglinga.
Framfarir I tannréttingum sam-
fara bættri tannheilsu og vaxandi
umhyggju fólks fyrir útliti sínu
hafa hins vegar leitt til þess að
tannréttingar fullorðinna færast
nú mjög í vöxt og á þetta jafnt við
um ísland sem önnur vestræn ríki.
Á síðari árum hafa orðið stórstígar
framfarir í ýmsum greinum tann-
lækninga, og þar eru tannréttingar
engin undantekning. Mesta byltingin
var e.t.v. sú, að upp úr 1970 var
þróuð aðferð til að líma festingar
beint á glerung tannanna. Fyrir þann
tíma þurfti að beija “hring“ eða band
upp á hveija tönn, og var það bæði
seinlegt og óþægilegt. Festingarnar
eða “kubbarnir" sem limdir eru á
tennumar eru oftast úr stáli, en fást
nú auk þess tannlitaðir og eru þá
úr plasti eða postulíni. Til skamms
tíma var aðeins hægt að líma á gler-
ung, en með tilkomu nýrra bindiefna
er nú jafnframt hægt að líma festing-
ar á tennur úr gulli og postulíni og
plast- og silfurfyllingar.
Hverjir þurfa á tannréttlngu
að halda?
Skipta má fullorðnum tannrétt-
ingasjúklingum í tvo hópa eftir því
hvemig meðferðarþörfín er til komin:
í fyrri hópnum eru einstaklingar
sem klárlega þurftu að fara í tann-
réttingu meðan þeir voru á hefð-
bundnum tannréttingaaldri en gerðu
ekki, hugsanlega vegná þess að þjón-
ustan stóð ekki til boða eða af fjár-
hagsástæðum. Þessi hópur þarf yfir-
leitt að fara í talsvert viðamikla og
kostnaðarsama tannréttingameðferð
sem getur tekið tvö ár eða meir.
Þessi hópur sjúklinga hefur stækkað
gífurlega síðustu tvo áratugi, og má
sem dæmi nefna að í Bandaríkjunum
er talið að fjórðungur allra þeirra sem
hófu tannréttingameðferð árið 1990
hafi verið eldii en 18 ára og tilheyrt
þessum hópi. Á Islandi er þessi hóp-
ur hiutfallslega stærri en í nágranna-
löndunum, því tannréttingar eiga sér
stutta sögu hérlendis og því margir
sem ekki áttu kost á meðferð á ungl-
ingsárum sínum.
I síðari hópnum eru svo þeir full-
orðnu einstaklingar sem þurfa á
tannréttingu að halda í tengslum við
aðra tannlæknismeðferð. I fjölmörg-
um tilfeilum er þá um einfalt og oft
tiltölulega ódýrt inngrip að ræða
miðað við heildarkostnað meðferðar-
innar, t.d. að rétta upp tönn eða tenn-
ur fyrir brúarsmíði, draga út rót til
að auðvelda krónusmíði, lokatannbil-
um sem myndast hafa vegna tann-
holdsbólgu eða loka frekjuskarði (sjá
myndir). í öðrum tilvikum getur svo
meðferðin verið fióknari, t.d. ef tann-
rétting er framhaldsmeðferð hjá
sjúklingi með kjálkaliðsvandamál.
Þessi hópur sjúklinga hefur verið
fremur lítill, og er ástæðan að hluta
til sú að eigin tennur hafa lengst af
enst íslendingum illa. En með auknu
Myndir 3-4 (tannamyndir af frekjuskarði fyrir og eftir meðferð).
Frekjuskarði lokað ásamt ýmsum öðrum lagfæringum. Aldur sjúkl-
ings í upphafi meðferðar 29 ár, meðferðartími 1 ár og 2 mánuðir.
langlífí manna og tanna eykst við-
haldsþörfin, og því má reikna með
að þeim fjöigi ört á komandi árum
sem þurfa tannréttingar.
Hverjir fara í tannréttingu?
Rannsóknir sýna að það sem helst
rekur fólk af stað í tannréttingar er
útlitsþátturinn. Þetta gildir alveg
sérstaklega um fullorðið fólk , enda
er engin ástæða til að gera lítið úr
útlitsþættinum þegar meta skal þörf
fyrir tannréttingameðferð. Til marks
um það eru nýlegar athuganir sem
gerðar hafa verið á þeim áhrifum sem
skakkar og óásjálegar tennur hafa á
sjálfsímynd og sjálfstraust einstakl-
inga. Niðurstaðan er í stórum drátt-
um sú að útlit tannanna skiptir miklu
meira máli en áður var talið, og að
áberandi skakkar tennur geta valdið
þeim sem þannig er úr garði gerður
miklu sálarböli.
Hvað kostar
tannréttingameðferð fyrir
fullorðna?
Þessi spurning er bæði eðlileg og
sjálfsögð. Ef horft er á málið í víð-
ara samhengi má segja, að almennt
eru tannréttingar dýr þjónusta alls
staðar í heiminum. Verð á hefðbund-
inni tannréttingameðferð, þar sem
tæki eru sett á tennur efri og neðri
góms og meðferðin tekur u.þ.b. tvö
ár, virðist liggja einhvers staðar á
bilinu 150 - 300 þúsund. Ber þá að
hafa í huga að í sumum löndum
greiðir hið opinbera hluta kostnaðar,
í öðrum löndum borga tryggingafé-
lög stærsta eða allan hluta kostnað-
arins en víðast hvar er því þó þannig
háttað að tannréttingar fullorðinna
eru að fullu greiddar af þeim sem
þjónustuna þiggur. Nákvæmlega
hvar ísland liggur í þessu samhengi
er erfitt að staðhæfa, bæði hvað
varðar endurgreiðsluhlutann því
reglur þar eru enn í mótun, og eins
varðandi verðið, því sameiginleg
verðskrá fyrir tannréttingar er bönn-
uð samkvæmt lögum.
Kostnaður vegna tannréttinga-
meðferðar, þar sem um er að ræða
einfalt inngrip sem ekki krefst flók-
innar gagnatöku, mælinga og með-
ferðaráætlunar, og þar sem búnaður
er einfaldur og meðferðartími stutt-
ur, verður af augljósum ástæðum
lægri. Það er eðlilegt og sjálfsagt
að sá sem hyggst láta rétta tennur
sínar fái kostnaðaráætlun hjá við-
komandi tannréttingalækni, þar sem
sett er þak á meðferðarkostnað, og
þar sem aðilar gera með sér ein-
hvers konar samkomulag um
greiðsluhætti.
Lokaorð
Framfarir í læknavísindum, aukið
langlífi og auknar kröfur til líkam-
legrar vellíðunar og betra útlits hafa
breytt viðhorfi almennings til heil-
brigðisþjónustunnar. Með þessari
stuttu kynningu á tannréttingum
fullorðinna hefur vefið leitast við að
benda á þá möguleika sem framfarir
og tækninnýjungar hafa opnað á því
sviði.
Með einföldum aðgerðum má oft
stórbæta útlit tannanna og styrkja
þannig sjálfsímynd einstaklingsins.
Það má þó aldrei gleymast, að þótt
möguleikarnir á tannréttingum full-
orðinna hafa stórbatnað, er besti
meðferðartíminryeftir sem áður ald-
urinn 6-12 ára. Á þessu aldursskeiði
má oft með einföldum aðgerðum sem
styðjast við vöxt andlits og kjálka
komast hjá umfangsmeiri tannrétt-
ingum síðar á ævinni. ■
Árni Þórðarson og Ketill Högnason
Höfundar eru tannlæknar í Reykja-
vík.
Þessir ungu
krakkar búa yfir
ótrúlegu hugmyndaflugi
ÞAÐ mátti heyra saumnál detta í smíðastofu Foldaskóla fyrir skömmu
þar sem fram fór sumarnámskeið íþrótta- og tómstundaráðs Reykjavík-
ur í nýsköpun fyrir 9, 10 og 11 ára krakka. Einbeitingin skein úr hverju
andliti á meðan hönnunarvinnan stóð yfir og ekki var áhuginn minni
þegar kom að því að útfæra hlutina í endanlegri mynd. Þátttakendur
voi-u fjórtán talsins úr hinum ýmsu skólum borgarinnar, en fyrir utan
hönnunar- og smíðavinnu gerðu krakkarnir eitt og annað sér til dund-
urs utan dyra þegar þannig viðraði.
Gísli Þorsteinsson er smíðakennari
í Foldaskóla og mikill áhugamaður
um nýsköpun barna. Einnig Iiðsinntu
á námskeiðinu Bragi Einarsson hug-
vitsmaður og V aldór Bogason smíða-
kennari í Hamraskóla. Foldaskóli er
móðurskóli fyrir nýsköpun á íslandi,
en undanfarin 3 ár hefur verið hald-
in svokölluð nýsköpunarkeppni
grunnskólanema. Þar hafa nemend-
ur sannað getu sína til að kljást við
raunveruleg verkefni og koma með
einfaldar og gagnlegar lausnir á
þörfum umhverfisins. Áhersla hefur
verið lögð á að koma nýsköpunarná-
mi og -starfi inn í grunnskólakerfið
og tryggja brejAtum viðhorfum
framgang. Í Foldaskóla hefur verið
þróað starf með nemendum bæði í
formi skyldunáms, vals og nám-
skeiða og getur hæglega verið fyrir-
mynd fyrir aðra skóla sem áhuga
hafa á slíku starfí.
„Hérna byijaði þetta allt og hér
hefur mesta gróskan verið. Nú viljum
við miðla öðrum skólum af okkar
reynslu. Um 120 krakkar tóku þátt
í nýsköpun í skólanum í vetur og
nemendur úr Foldaskóia áttu hvorki
meira né minna en 520 hugmyndir
af þeim 700 hugmyndum, sem bár-
ust í Hugvitskeppni grunnskólanema
í ár. Jarðvegur hér er því afar góður
og við vonum að þetta muni skila
sér út í þjóðfélagið í auknum atvinnu-
tækifæmm. Við viljum hvetja þessa
krakka til dáða enda búa þeir yfir
ótrúlegu hugmyndaflugi. Ekki er ráð
nema í tíma sé tekið. Við emm m.a.
að reyna að koma á samskiptum við
krakka erlendis sem eru að fást við
líka hluti og vitum nú af nokkuð
öflugum félagasamtökum ungra
hugvitsmanna í Argentínu, Svíþjóð
og Kúveit,“ segir Gísli.
Þetta er í annað sinn sem ÍTR
stendur íyrir slíku sumamámskeiði,
en í fyrra var Litli uppfínningaskól-
inn, eins og hann var þá kallaður,
til húsa í Ketilstaðaskóla í Mýrdal.
Á námskeiðinu veltu þátttakendur
sköpunargáfunni fyrir sér, hvemig
alvöru hlutir verða til, hvemig sölu-
vara verður til og hvernig fram-
VILBORG Gísladóttir .
JÓHANN Örn Vilmundarson.
HULDA Lárusdóttir.
Bústaðir álfa
í Elliðaárdal kortlagðir
ÁLFAR hafa alltaf verið okkur hugleiknir, þjóðsögur okkar og
menningararfleið er full af sögurn af álfum. Það kannast flestir við
strákinn sem henti grjóti í álfaklett, og manninn sem heillaðist af
álfameyju, og fleiri álfasögur. Enn eru álfar áhrifamiklir á íslandi.
Breyta hefur þurft skipulagi framkvæmda, bygginga og vega vegna
þeirra. Nærtækt dæmi er Álfhóllinn á Álfliólsvegi í Kópavogi, og
fleiri slíkar raskanir verða á okkar mannlegu framkvæmdum.
Álfabyggð í Elliðaárdalnum
kortlögð
Álfar hafa áhrif á fleiri sviðum.
Á döfinni er að gera nýtt álfakort
yfir Elliðaárdalinn á vegum Ferða-
málanefndar Reykjavíkur. Margrét
Theodórsdóttir sem á sæti í nefnd-
inni segir hugmyndina vera þá að
fólk geti virkjað ímyndunaraflið og
upplifað ævintýri jafnframt því sem
það nýtur útiverunnar í náttúrunni.
Álfar eru óijúfanlega tengdir
menningu okkar og sögu, flest allir
íslendingar eru sagðir trúa á álfa,
huldufólk og tröll, og jafnvel þó