Morgunblaðið - 17.06.1994, Síða 4

4 B FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
4
DAGLEGT LIF
Álitið er að 10-20%
Betri svefn
eigi við langvarandi svefnleysi að stríða
- nokkur góð ráð
„ÉG HUGSA um eitthvað, tel kindur, tæmi hugann, reyni að hafa
ekki áhyggjur af því að morgundagurinn verði ómögulegur þó lítið
sé sofið, bylti mér, fer framúr og fæ mér mjólk, leggst, hugsa — remb-
ist við að hugsa ekki...“
Þannig lýsir roskinn
karlmaður nóttunum
þegar hann á erfitt
með svefn og í rann-
sóknum sem gerðar
hafa verið á svefnleysi
kemur í ljós að vanda-
málið ágerist eftir því
sem æviárin verða
fleiri en háir frekar
konum en körlum.
Talið er að um
10-20% fólks eigi við
viðvarandi svefnvanda
að stríða, en í könnun-
um sem hafa verið
gerðar kvarta 30-35%
um að hafa átt erfitt
með svefn einhvern-
tíma á síðasta ári. Á
Landspítalanum er nú
starfrækt sérstök
svefnrannsóknarstofa.
Þar starfa sálfræðingur, tveir lækn-
ar og lífeðlisfræðingur. Allir starfs-
mennirnir hafa ólíkar áherslur í sínu
starfí, þeir sinna grundvallar svefn-
rannsóknum og síðustu ár hafa þeir
einnig sinnt meðferð og rannsóknum
á flestum tegundum svefntruflana,
þar sem reynt er að taka tillit til sem
flestra þátta, andlegra og líkam-
legra.
Júlíus K. Bjömsson sálfræðingur
hefur fengist við að rannsaka ein-
staklinga sem eiga við langvarandi
svefnleysi að stríða.
Það hafa flestir einhverntíma
fundið fyrir því að geta ekki sofið
og oft eru ástæðurnar til að mynda
áhyggjur, streita eða einhverskonar
áföll. Eftir nokkra daga eða vikur
nær fólk venjulega að sofa eðlilega
á ný. Sumir ná því ekki og það fólk
býr við - langvarandi
svefnleysi og oft er
miðað við þijár vikur í
því sambandi.
Gera nákvæmar
svefn-
mælingar á fólki
„Við vitum heilmikið
um eðlilegan svefn og
getum gert nákvæmar
mælingar. Við skráum
þær yfir nótt á heilaraf-
riti, augnrafriti og
vöðvarafriti. Með þess-
um grunnmælingum
getum við sagt til um
á hvaða svefnstigi ein-
staklingur er og hvort
svefninn er eðlilegur
eða ekki.“
Júlíus segir að mæli-
tækin taki fólk með sér
heim að kvöldi og sofi með þau og
skili þeim næsta morgun. „Við höf-
um að miklu leyti þróað tækjabúnað-
inn sjálf, hann er fyrirferðarlítill og
auðveldur í notkun. Þegar búið er
að skoða heilaritin er fólk frætt um
hvemig svefninn er og hvaða breyt-
inga er þörf.“
Morgunblaðið/Þorkell
JÚIÍUS Björnsson sál-
fræðingur á svefnrann-
sóknarstofu Landspít-
alans.
Hvað veldur svefnleysi?
Svefnleysi stafar af ýmsum orsök-
um, líkamlegum, geðrænum eða
kannski valda og viðhalda aðstæður
í umhverfinu svefnleysinu.
Júlíus telur mikilvægt að greina
svefnleysið og finna þannig viðeig-
andi meðferð. „Það sem í byijun
olli svefnleysi þarf ekki að vera það
sama og viðheldur því. Svefntrufl-
anir geta haldið áfram eftir að upp-
runalegar orsakir eru horfnar. Því
er þetta dæmigerður vítahringur
sem þarf að ijúfa þannig að svefninn
verði eðlilegur á ný. Við getum með
mælingum okkar séð og metið svefn-
tíma og hvort viðkomandi fær næg-
an djúpan svefn eða draumsvefn,
hve mikill vökutími er og af hvaða
völdum svefntruflanirnar eru.“
Þegar svefnleysi orsakast af hegð-
unarmynstri virðist sá svefn vera
eðlilegur en of stuttur. Oft viðhalda
spenna, kvíði og streita svefnleysi
og sá svefn sem fæst við slíkar að-
stæður verður oft sundurslitinn,
grunnur og óendurnærandi.
Júlíus bendir á að þeir sem eru
svefnvana eigi oft erfitt með að
meta lengd svefns sem þeir fá en
það lagist venjulega þegar svefn
íengist og svefnmynstur verður eðli-
legt á ný.
Sofðu eins mikið og nauðsynlegt er til að þér líði vel
næsta dag, en ekki meira. Stuttur tími í rúminu lítur út
fyrir að vera tengdur góðum svefni, en langur tími tengdur
iélegum og trufluðum svefni.
Reglulegur fótaferðartími styrkir dægursveiflur og leiðir
að lokum til reglubundins háttatíma.
Dagleg líkamieg áreynsla yfir langan tíma leiðir til dýpri
svefns, en óreglulegar æfingar hafa engin áhrif á svefninn
nóttina eftir.
Hávaði sem er sjaldgæfur truflar svefn jafnvel hjá þeim
sem ekki vakna og ekki muna eftir honum daginn eftir.
Jafnvel þótt of heitt svefnherbergi trufli svefn þá er
ekkert sem bendir til að kalt herbergi bæti hann.
Hungur truflar svefn. Létt máltíð fyrir svefn (2 tímum)
hjálpar mörgum til að sofna.
Svefnlyf í hófi geta hjálpað, en langvarandi notkun þeirra
er að minnsta kosti árangurslaus og til skaða hjá mörgum.
Kaffi á kvöldin truflar svefn, jafnvel ly'á þeim sem halda
öðru fram.
Alkóhól getur lijálpað spenntum einstaklingum að sofna
fljótt, en sá svefn sem fylgir í kjölfarið er sundurslitinn.
í stað þess að reyna aftur og aftur að sofna, þá hjálpar
það að kveikja ljósið, fara fram úr og gera eitthvað allt
annað en að reyna að sofna. a
Afengi
í meðalhófi
MARGT hefur verið ritað og
rætt um skaðsemi áfengis og
alla þá kvilla, sem fylgt geta í
kjölfar ofneyslu þess.
Góðu fréttirnar eru hinsvegar
þær að ef áfengi er drukkið í hófi
kann það að draga úr hættu á
hjartaáfalli um allt að helming.
Vandrataður er þó meðalvegurinn,
en í tímaritinu Asiaweek eru nefnd-
ir til sögunnar einn til tveir
drykkir á dag og það kall-
að meðalhóf. Frá þessu
var greint í The New Eng-
land Journal of Medicine
j? ekki alls fyrir löngu, en
þar staðhæfðu vísinda-
menn að hófleg drykkja
kynni aðeins að leiða
til góðs. Þeir höfðu þó
allan fyrirvara á ög sögðu
að þó áfengi gæti að þessu
leyti hjálpað 50 ára göml-
um manni, gerði það
kannski illt verra fyrir
& 30 ára gamla konu. Til-
lit yrði að taka til heilsu-
farsástands viðkomandi einstak-
linga, aldurs og lífsmynsturs. ■
Gaslaus?
Sýndu forsjálni og fáðu þér gasmæli frá Gaslow.
Þannig getur þú alltaf séð hvort nóg gas er á
kútnum fyrir
næstu notkun.
★ Mjög einfaldurí ásetningu.
★ Fæst bæði fyrir 9 kg og 11 kg kúta.
★ Hentar fyrirgasgrill, báta, ferðabíla o.fl.
★ Sýnir einnig hvort um gasleka er að ræða.
Sölustaðir: Allar bensínstöðvar og BYKO.
Upphlutur er nú án efa
vinsælastur íslenskra þjóðbúninga
NOKKRAR stórhátíðir á síðustu
120 árum hafa verið mótandi
fyrir þróun og notkun íslenskra
þjóðbúninga. Má þar fyrst nefna
þjóðhátíðina 1874 og áhrif Sig-
urðar Guðmundssonar málara,
konungskomuna 1907, Alþingis-
hátíðina 1930, Lýðveldishátíðina
1944, 1100 ára afmæli íslands-
byggðar 1974 og ef að líkum
lætur 50 ára afmæli lýðveldisins
sem er í dag.
Þjóðbúningar eru hluti af menn-
ingu hverrar þjóðar og vinnubrögð,
sem notuð eru við gerð þeirra, er
dýrmætur menningararfur. Út er
komið rit eftir Fríði Ólafsdóttur,
dósent við Kennaraháskóla íslands,
en síðastliðin ár hefur hún unnið að
rannsókn á upphlutsbúningi, sögu
hans og þróun á 20. öld. Hún lýsir
því hvernig búningurinn var aðlag-
aður aðstæðum, tísku og tíðaranda
aldarinnar auk þess sem í bókinni
er einnig að finna ítarlega lýsingu
á aðferðum við gerð búningsins og
birt eru snið af upphlutsbolum og
skyrtum fyrir fullorðna og börn.
Bókin er sömuleiðis prýdd fjölda
mynda til skýringa og fróðleiks.
Fyrsta eintakið afhenti hún forseta
íslands, frú Vigdísi Finnbogadóttur,
á Bessastöðum fyrir skömmu.
Fríður segir að þrjú tímabil séu
einkennandi fyrir notkun og breyt-
ingar á upphlutsbúningi og með það
að leiðarljósi skiptir hún ritinu upp
í kafla. Fyrsta tímabilið er 1900-
Þórdís Tryggvadóttir, Magnús-
sonar teiknara, í upphlutsbún-
ingi sem saumaður var eftir hug-
mynd Tryggva upp úr 1930.
1940, þá 1940-1970 og loks 1970-
1994. Fyrir tveimur árum fór Sam-
starfsnefnd um íslenska þjóðbúninga
þess á leit við hana að endurvinna
bækling um upphlut 20. aldar sem
gefinn var út árið 1974. Hún fékk
inni í Þjóðminjasafni íslands til að
rannsaka upphluti í eigu safnsins
auk þess sem hún fór í smiðju fjöl-
margra aðila til að skoða upphluti
frá mismunandi tímum þessarar ald-
ar. Ótal upphlutsbolir voru mældir
nákvæmlega, teiknuð af þeim snið
og borin saman. Samtímis voru
skráðar vinnuaðferðir svo finna
mætti þær algengustu á hveiju tíma-
bili. Margar vinnuaðferðir, sem not-
aðar voru við upphlutssaum, eru frá-
brugðnar nútímafatagerð en þær ber
að virða og varðveita sem einkenni
íslensks þjóðbúnings, segir Fríður.
„Upphlutur er sá íslenskra þjóð-
búninga sem notið hefur vaxandi
hylli á 20. öld. Aðalhlutar upphluts-
búningsins eiga rætur að rekja til
tísku endurreisnartímans er mið-
aldakyrtillinn var tekinn sundur um
mittið svo að úr varð aðskorinn, rei-
maður efri hluti og vítt pils. Upphlut-
ur þýðir flík, sem er borin fyrir ofan
mitti og niðurhlutur er flík, sem er
borin neðan við mitti. Upphlutsbún-
ingur fær því nafn sitt eftir hinum
ermalausa efri hluta búningsins,
upphlutnum, sem einnig er oft
nefndur upphlutsbolur og lengi hafði
verið millifat bæði hversdags og
spari. Sams konar flík er algeng í
kvenþjóðbúningum margra Evrópu-
landa,“ segir m.a. í ritinu.
Ennfremur segir: „Upphlutur 20.
aldar mótast sem sjálfstæður spari-
búningur við konungskomuna 1907
er stúlkur, sem gengu um beina,
voru klæddar svörtum upphlutsbún-
ingi, hvítum skyrtum og svuntum.
Um aldamótin 1900 mátti heita að
peysuföt væru eini hátíðarbúningur