Morgunblaðið - 13.11.1994, Síða 4

4 B SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
FQRKAR
MENNTIR
SIGURÐAR
NORDALS
ÞÓTT MENN á öndverðri 19.
öld væru, eins og fyrr er getið,
farnir að gera greinarmun á
,áreiðanlegum’ og miður
áreiðanlegum sögusögnum frá
fyrri tímum og vissu nokkurn
veginn, hvar í tíma mörkin
voru milli þeirra, voru þeir þá
ekki famir að gera sér neina
rellu út af því, með hverjum
hætti hinar áreiðanlegu sögur hefðu geymzt
óbijálaðar svo langan tíma sem þeir gerðu þó ráð
fyrir milli atburða og ritunar, sem var þó allt að
300 áram eða í sumum dæmum jafnvel hóti meira.
Og þó vaxandi tortryggni á geymd traustra
sögusagna um svo langan tíma kunni að hafa vakið
menn til nokkurrar umhugsunar um þetta efni, var
það samt í rauninni óbilgjöm staðhæfing eins
manns, er kom eins og nokkurs konar sprengja,
sem hratt af stað þeim deilum og umræðum, sem
enn era ekki á enda kljáðar, um snið hinna
munnlegu frásagna og afstöðu söguritaranna til
þeirra.
Sprengjan var bók Rudolfs Keysers,
Nordmændenes Videnskabelighed og Litteratur í
Middelalderen, sem kom út í Efterladte Skrifter
1866. Vitanlega hafði höfundurinn (háskólakennari
frá 1829, d. 1864) lengi haldið skoðunum sínum
fram í fyrirlestrum og miðað við þær í ýmsum ritum,
sem hann hafði birt. En eigi að síður brá mörgum
í brún, þegar þær komu hér fram í heildaryfirliti
um miðaldabókmenntir Norðmanna.
Aðalatriðin í staðhæfingum Keysers era þessi:
1) Sögumar vora fullmótaðar í munnlegri geymd
og varðveittust svo óbreyttar kynslóð frá kynslóð.
2) Þess vegna skiptir ekki máli, hver eða hveijir
færðu þær í letur. Norðmenn „notuðu penna
íslendinga“ til þess. En alveg eins og elztu
dróttkvæðin vora norsk, þótt skráð væra á íslandi,
var t.d. Ólafs saga helga í Heimskringlu ekki eftir
Snorra, heldur sögumanninn og sagnfræðinginn
Þorgeir afráðskoll, sem uppi var á fyrri helmingi
11. aldar. 3) Auk þess vora íslendingar Norðmenn
og ekkert annað en Norðmenn, meðan þeir skráðu
fornmenntirnar. Hins vegar urðu þeir síðar
íslendingar.
Það vildi nú svo vel til, að Keyser og lærisveinar
hans vora áður kunnir fyrir óbilgjarna þjóðrækni,
sem kom niður á fleiram en íslendingum, ekki sízt
Dönum. Bókin vakti því allmikil andmæli úr ýmsum
þáttum, og lögðu íslendingar þar fátt til málanna.
Eigi að síður hafa skoðanir Keysers mjög mótað
viðhorf almennings í Noregi allt til þessa dags.
Þótt Þorgeir, sem Svend Grundtvig kailaði
„furðuverkið frá Niðarósi", hafi ekki náð að skipa
það sæti, sem Keyser ætlaði honum, líta Norðmenn
enn í dag, án frekari heilabrota, á Snorra Sturluson
sem norskan sagnaritara.
Sá maður, sem af mestum lærdómi og rökfestu
andmælti hinni norsku ásælni, var Konrad Maurer,
sem þá hafði allra manna víðtækasta og
djúptækasta þekkingu á norskum og íslenzkum
fommenntum, enda hefur vart verið við það jafnazt
síðan. En sá var ljóður á ráði hans, að rit hans
vora torlesin, svo að varla nokkur samtíðarmaður
hans orkaði að bijóta þau til mergjar, enda var
hann auk þess of langt á undan sínum tíma til
þess, að mönnum væri gildi þeirra ljóst.
Þar sem Keyser eignaði .sagnamönnum’ alla
dýrðina, reyndi Maurer að gera sér grein fyrir starfi
höfundanna, að safna að sér efni í rit sín og vinna
úr því. Þó að hann semdi þá ritgerð um eina af
íslendinga sögum, Hænsa-Þóris sögu, sem hefði
getað valdið tímamótum í rannsókn þeirra, fór það
fyrir ofan garð og neðan hjá fræðimönnum um
hans daga og lengi síðan. En rannsóknir hans á
konungasögum leiddu það svo berlega í ljós, hvernig
einn höfundur hefði þar búið í hendur öðrum, hver
eftir annan, að fullmótun þeirra sagna í munnlegri
geymd var að minnsta kosti úr sögunni, og gerði
Gustav Storm með bók sinni um sagnaritun Snorra8
þær kunnari en Maurer hafði sjálfur gert, þó að
þeirri bók Storms sé meira ábótavant en hefði
þurft að vera, ef hann hefði lært allt það af Maurer,
sem kostur var á.
En langar stundir liðu frá því að rit þeirra
Keysers og Maurers vora birt, þangað til mörkin
milli þess, sem eigna skyldi hinum munnlegu
frásögnum og hlutdeild höfundanna, væri reynt að
draga til fyllri hlítar.
Þótt kynlegt væri, varð það rit um Strengleika
eftir Rudolf Meissner,9 sem olli nýjum upptökum
þessara umræðna. Þegar hann tók að athuga áhrif
miðaldamennta á stíl og hugsunarhátt í
fomsögunum, varð honum það undranarefni,
hversu sjálfstæðar sögurnar, og þá einkum
íslendinga sögur, vora að þessu leyti. Niðurstaða
hans af þessum athugunum varð sú, að úr því að
þessar sögur væra ritaðar af klerkum og svo hefðu
miðaldaklerkar hvorki getað hugsað né ritað, væri
óhjákvæmilegt að gera ráð fyrir, að þeir hefðu
einungis skrásett, og skrásett nákvæmlega, það,
sem aðrir hefðu sagt þeim, — og þær frásagnir
hlytu bæði að anda, efni og stíl að vera miklu eldri
en ritunartíminn.
Ekki þarf að eyða að því í mörgum orðum, hvetjar
veilur era í þessari rökfærslu og ályktunum. í fyrsta
lagi er alls ekki víst, að allar þær sögur, sem
Meissner hafði í huga, séu ritaðar af klerkum. í
öðra lagi var býsna varhugavert að miða smekk
og lífsskoðun íslenzkra klerka á 12. og 13. öld við
það, sem annars staðar var í Norðurálfu á þeim
tímum. Og í þriðja lagi, ef svo hefði verið, hlaut
það að vekja undran, að þeir skyldu láta sig hafa
það að færa svo óklerkleg fræði í letur og geta
komið þeim ómenguðum á bókfellið.
Bók Meissners komst i fárra manna hendur og
vakti ekki mikla athygli. En nú kom sá maður til
sögu, sem bæði dró róttækar ályktanir af
athugunum hans og kunni að bera þær svo fram,
að menn daufheyrðust ekki við.
Andreas Heusler (1865-1940) hafði þegar, áður
en bók Meissners kom út, í formála sínum að
Zwei Islándergeschichten, gert ráð fyrir því, að
tvær gerðir Bandamanna sögu væra ritaðar hvor
um sig eftir munnlegum frásögnum, um leið bg
hann í kaflanum um Hænsa-Þóris sögu hafði sýnt,
að hann annaðhvort af ásettu ráði færði sér ekki
í nyt niðurstöður Maurers um söguna eða skiidi
ekki, hvers virði þær vora. Nú dró hann saman
niðurstöður sínar um íslendinga sögur í skýrustu
og skörpustu mynd, sem hann kallaði
„Freiprosa“-kenningu, andstætt „Buchprosa“-
kenningu Maurers. Þessar andstæður má nefna
sagnfestu og bókfestu á íslenzku.
Heusler var vitanlega algjörlega laus við þá
áráttu Keysers að vilja draga Norðmönnum meira
en drottinn hafði gefíð þeim, enda fjallar rit hans
ekki um konungasögur, heldur einungis fornaldar-
og íslendinga sögur. Það eru ekki heldur sannindi
sagnanna í einstökum atriðum, sem honum er í
sjálfu sér annast um, eins og Finni var. Heusler
leit á íslendinga sögur sem heimildir um foman
germanskan hugsunarhátt og Íífsskoðun, Die
Islándersagals als Zeugnisse germanischer
Volksart, eins og hann nefnir ritgerð frá 1917.
Heusler var Svisslendingur, sem hafði lent í Berlín,
og listamaður í skapi og að hæfileikum. Andúð
hans á Maurer, sem hann kallar .amusisch’, og
bókmáli hlýtur honum að ósjálfráðu m.a. að hafa
stafað af því, að honum leiddust Þjóðveijar og
lærdómssnið þeirra og þýzkra vísindarita.
Heusler gerir í fám orðum sagt ráð fyrir því,
að hinar munnlegu frásagnir íslendinga hafi náð
þroska, sem annars staðar séu ekki dæmi til, þótt
eitthvað í áttina megi finna í norskum munnmælum.
Þær séu ritaðar mjög nákvæmlega eftir þessum
munnlegu sögum, bókfellið hafi tekið við þeim með
nákvæmni hljóðritans. Þess vegna sé fjarstæða að
kalla ritarana höfunda. Úr því að sumar elztu
sögurnar séu svo vel sagðar sem raun ber vitni,
þá sé einsætt, að hér sé ekki um bóklega stílþróun
að ræða, heldur hafi allt gerzt í hinni munnlegu
geymd.
Ritgerð Heuslers vakti almenna athygli
fræðimanna, og skipuðu sér margir af hrifningu
undir merki hans, svo að heita má, að hún og bók
Knuts Liestols um upphaf íslendinga sagna,10 sem
líka var aðgengileg og vel skrifuð, hafí síðan ráðið
mestu um skoðanir meiri hluta fræðimanna. Hafa
sumir menn, t.d. Per Wieselgren, fetað svo djarft
í fótspor meistaranna, að þeir hafa hætt sér út á
meiri flugstigu en þeir mundu sjálfír nokkum tíma
hafa gert.
Finnur Jónsson var nú í æmum vanda staddur,
eins og gjörla kemur fram í 2. útg. hinnar miklu
bókmenntasögu hans. Heusler hafði sett ofan í við
Finn fyrir að tala um ,höfunda’ sagna. Á hinn
bóginn gat Finnur ekki slegið hendinni á móti þeim
styrk, sem honum var að sagnfestukenningunni
fyrir trúna á sannindin, þótt honum hefði verið
meinilla við hana, þegar Keyser beitti henni til
þess að rýja íslendinga öllum sóma af sögunum.
Og ekki fannst honum fýsilegt að láta draga sig
í dilk með slíkum bókfestumönnum sem Bimi M.
ólsen, er einmitt skömmu áður en Die Anfánge"
kom út hafði birt ritgerð sína um Gunnlaugs sögu,
sem Finni líkaði meinilla. Hann kom því fram með
nokkurs konar afsökun í 2. útg. bókar sinnar, þar
sem hann tæpir á því, að bækurnar kunni samt
að hafa dregið einhvem ofurlítinn dám af þeim,
sem rituðu þær.12 í rauninni stóð Finnur í þessu
efni sem í mörgum öðram á því sakleysistigi, sem
fyrri hluti 19. aldar hafði staðið á: að trúa sögunum
„í öllu verulegu“ án þess að hugsa nánara um það
eða gera sér áhyggjur af því að skilja ekki, með
hveijum atvikum þær hefðu varveitzt svo vel með
þennan sannleikskjarna.
Buchprosa-heitið var upphaflega lítils-
virðingarorð Heusler um hinn amusiska Maurer og
hans nóta, en ekki valið af þeim sjálfum, enda var
hér í rauninni ekki um neina .kenningu’ að ræða,
heldur aðeins rannsóknastefnu. Og vegna þess, að
þessi þáttur allur verður mótaður af þeirri stefnu,
er óþarft að lýsa henni frekara að sinni. En ef
ætti að segja eitthvað um hana til úrlausnar, þá
er hún fyrst og fremst í því fólgin að gera sér Ijóst,
að hinar munnlegu .sögur’, hvemig sem þær kunna
að hafa verið, era glataðar, nema hvað ef til vill
er unnt að ráða í af bókunum, og því verður að
byija á því að rannsaka hveija sögu um sig í stað
þess að byija á almennum bollaleggingum um það,
hvemig hinar munnlegu sögur kunni að hafa verið
.yfírleitt’, og draga síðan ályktanir um einstakar
sögur af því.
FINNUR JÓNSSON kemst svo
að orði í Ævisögu sinni: „Eg
neita því líka, að íslenzkur
skáldskapur og sögutilbúning
ur standi í nokkuru sambandi
við fræði annarra Evrópu-
þjóða.“13 Auðvitað á hann hér
ekki við Noreg eða jafnvel
önnur Norðurlönd, heldur sér-
staklega suðrænar menntir.
En ekki era allir á einu máli um þetta, og þarf
ekki að fara til manna, er taka jafndjúpt í árinni
sem Rubow, til þess að finna því stað. Eg minnist
þess einu sinni, að eg heyrði Natanael Beckman
segja í ræðu, að af öllu því, sem honum þætti
merkilegt um íslendinga, fyndist honum mest til
um fjölbreytta þekkingu þeirra á erlendum fræðum,
og nefndi hann hin serknesku eða arabísku
stjömuheiti í rímfræðum þeirra sem frábært dæmi
þessu til sönnunar. Minna mætti líka á það sem
furðu athyglisvert dæmi, að sé nokkurs staðar
unnt að benda á tiltekna stund og atvik og segja:
hér hefjast íslenzkar menntir, þá er það þegar
Höfuðlausn var kveðin í Jórvík 948, — og með því
kvæði kemur ekki einungis nýjung inn í norrænar
bókmenntir, sem er erlend, heldur nýjung, sem enn
var fágæt og hafði lítt ratt sér til rúms erlendis.
Sú skoðun, sem Axel Olrik hefur sett fram og
getið er í fyrra bindi íslenzkrar menningar," en
Alexander Bugge tekið undir15 og nefna mætti
einangrunarkenningu, þarf að vísu ekki að vera
alveg svo einhliða sem hún er sett fram af Finni,
en er samt mjög í því fólgin, að einangrunin fremur
en erlend áhrif hafi skorið úr um þroska og sérkenni
íslenzkrar menningar. Það er nokkuð undarlegt að
sjá son Sofusar Bugge og höfund bókarinnar um
Vesterlandenes indflydelse16 aðhyllast þessa stefnu.
En það er stundum eins og fræðimönnum virðist
sem önnur lögmál um mannlegan þroska og
möguleika hafi gilt á íslandi en annars staðar í
veröldinni.
Þótt hinar ólíku eða andstæðu skoðanir á erlendri
menntun íslendinga og áhrifum hennar séu ekki
beinlínis hluti af ágreiningnum um sannindi og
skáldskap og sagnfestu og bókfestu, snerta þær
hvorutveggja mjög. Þvi verður t.d. ekki neitað, að
þegar vér rekumst í sögunum á atriði, sem sanna
má, að beinlínis séu sótt í bækur, sem íslendingar
þekktu og voru jafnvel þýddar á íslenzku, þá sé
torvelt að halda því fram, að þau atriði séu söguleg
eða jafnvel, að þau séu komin úr munnlegum
arfsögnum. Og þótt fyrir geti komið, að sama atriði
sé fundið upp á tveim eða fleiri stöðum, án þess
að samband sé á milli, eða jafnvel sama atvikið
gerzt, þá er tæpt að neyta þeirrar skýringar, nema
sérstök rök séu fyrir henni. Það er yfirleitt heilbrigð
sagnfræðileg aðferð að gera fremur ráð fyrir
aðkomnum áhrifum en sjálfstæðri sköpun, fremur
fyrir eðlilegri fijóvgun en meyjarfæðingu, hvar sem
um tvennt er að velja. Og það er næsta hæpin
söguleg skoðun að hyggja, að einangrun horfi til
andlegrar fijósemi, eins og bezt má skiija af því,
hversu varhugavert væri að taka sér slíkt til
fyrirmyndar í menntalífi samtíðarinnar. Hitt er
annað mál, að tileinkun erlendra áhrifa getur verið
misjafnlega sjálfstæð, þau geta verið melt eða
ómelt, örvað framleikinn eða kyrkt hann í fæðingu.
En í því efni sýna dæmi einstakra þjóða og ekki
síður einstakra höfunda, að því einhæfari sem
áhrifín eru, því hættulegri era þau fyrir sjálfstæða
sköpun, þar sem víðtæk og ijölbreytt áhrif hjálpa
mönnum einatt til þess að finna sjálfa sig, án þess
að þeir líki eftir einhveiju sérstöku — eða eins og
Keyserling sagði: Der kiirzeste Weg zu sich selbst
geht um die Welt herum.
Ef litið er nú á þær þrennar
andstæður, sem þegar eru
nefndar og öðrum fremur hafa
valdið ágreiningi meðal
fræðimanna í rannsóknum
sagnanna, má að vísu greina
ýmiss konar óskir, vilsýni og
hlutdrægni að baki sumum
myndum þeirra. Sjálfír
höfundar sagnanna vildu láta
leggja trúnað á þær og beittu til þess ýmsum ráðum,
eins og annars staðar verður nánar skýrt.
íslendingum er annt um hróður forfeðra sinna,
ekki einungis afrek hetjanna, heldur sannleiksást
söguritaranna, svo mjög sem sögurnar hafa verið
snar þáttur í metnaði þeirra og allri baráttu fyrir
sjálfstæði og hvers konar framsókn. Þeim er ekki
nóg að eiga þjóðhetjur eins og Wilhelm Tell,
Siegfried og Rollant, þótt þær hafí reynzt öðrum
þjóðum dijúgar í sama skyni. Það er talið til
landkosta í sumum sveitum og á sumum jörðum
að eiga þar merka sögustaði, og fólki þykir skömm
til koma, að þetta séu skáldsögustaðir, þó aldrei
nema Baker Street hafí orðið pílagrímsstaður vegna
Sherlock Holmes. Norðmenn vilja vitanlega ekki
síður og af sömu ástæðum, að afrekasögur konunga
þeirra séu sem sahnastar og gullskeifur Sigurðar
Jórsalafara séu raunveruleg rausn og ekki sótta
í franskt hetjukvæði. Þó að Keyser teldi Snorra
Norðmann, var Þorgeir afráðskollur í Niðarnesi