Morgunblaðið - 13.11.1994, Síða 8

8 B SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER1994
MORGUNBLAÐIÐ
MAIMIMLÍFSSTRAUMAR
SIDFRÆÐI///verjir eru kostir oggallar refsinga?
Refsing í uppeldi
HVAÐ er refsing og hvernig á að
beita henni? Hafa refsingar gildi
í barnauppeldi? Er skynsamlegt
að sleppa þeim? Er e.t.v. rangt að
beita þeim? Hvenær er hvassyrði
gagnlegt og hvenær skaðlegt?
*
Imyndum okkur mann sem er
óendanlega þolinmóður og
langlyndur. Hann er góðviljaður
fram í fingurgóma, miskunnsamur
og ævinlega fús til að fyrirgefa.
Hann missir aldrei stjórn á skapi
sínu og tekst
ávallt að halda
reiði sinni í skefj-
um. Hann lítur
alltaf á björtu
hliðina og er yfir-
máta skilningsrík-
ur. Hann skamm-
ast aldrei og
hneykslast ekki yfir neinu. Hann
er ljúfur og beitir aldrei refsingum.
Spyijum svo: Er hann efnilegur til
að ala upp barn?
Hugmyndin um góða foreldrið
er að það noti ekki refsingar. Það
styrkir hið góða í fari barnsins og
sýnir langlyndi gagnvart því sem
miður fer. Það fyrirgefur umhugs-
unarlaust. Gallinn á hinn bóginn
við þessa uppeldisaðferð er að hún
tekur of langan tíma. Barnið vex
hratt úr grasi og verður flutt að
heiman fyrr en varir. Refsing er
af þessum sökum nauðsynleg til
að árangur náist, en hvað er refs-
ing?
Refsing er tækni til að kenna.
Hún er notuð til að vara við hætt-
um og koma í veg fyrir óæskilegt
atferli. Það er auðvelt að beita
henni og hún hefur áhrif án tafar.
Hún getur falist í því að meina
barninu að gera það sem það vill
eða láta það gera eitthvað sem það
vill ekki.
Hugtakið refsing í barnauppeldi
merkir í raun milda aðgerð til að
segja hvað má ekki gera. Refsing
er vandmeðfarin því ef hún verður
harkaleg og of tíð fær barnið óbeit
á refsandanum.
Meginkostur refsingarinnar er
að hún stöðvar strax það sem hún
bannar. Það er heimska að béita
henni löngu eftir að hið bannaða
var gert. Refsing dugar aftur á
móti skammt ein og sér. Gallinn
er að hún bendir ekki á hvað best
sé að gera í staðinn fyrir það sem
bannað er. Foreldrar sem láta
nægja að skamma og banna eru
ekki lofsverðir.
Góður uppalandi er þolinmóður
og langlyndur. Hann er miskunn-
samur og fús til að fyrirgefa. Það
er ekki auðvelt að reita hann til
reiði en ef það tekst - lætur hann
sólina ekki setjast yfir reiði sína,
heldur'nær sáttum áður. Hann lít-
ur á björtu hliðina en veit að hin
dökka getur kennt sitthvað. Hann
fyrirgefur þegar hann veit að iðr-
un hefur átt sér stað. Hann kenn-
ir aga til að hjálpa barninu að
vinna bug á annmörkum sínum.
Hann kennir líka sjálfsaga til að
barnið geti orðið eigin herra yfir
ástríðum sínum.
Hann lætur ekkert skaðlegt orð
líða af munni sínum til að bijóta
barnið niður eða sjálfstraust þess.
Þegar þörf gerist er hann hvas-
syrtur en til uppbyggingar og
þeim til góðs sem heyrir. Gagn-
rýni hans getur verið hörð en
markmið hennar er að barnið læri
fljótt og vel hvernig best sé að
gera.
Góður uppalandi þekkir rétt
barna sinna um að; njóta virðing-
ar, lifa við öryggi og umönnun,
þroska hæfileika sína, vera vernd-
úð gegn ofbeldi og misnotkun,
vera hlíft við erfiðisvinnu, og vera
hjálpað til að öðlast líkamlegan,
vitsmunalegan og siðferðilegan
þroska. Refsing má aldrei bijóta
á mannréttindum barns og á að-
eins að vera hjálpartæki. Þær
skulu í raun ávallt vera mildar og
aldrei skaða líkama eða sál.
Það er hægara sagt en gert að
vera góður uppalandi ef samfélag-
ið er ekki með á nótunum. Ef
samferðamenn hans finna ekki til
ábyrgðar gagnvart barni hans,
getur honum orðið erfitt um vik.
Ef hann ætlar að fylgja 7. grein
yfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna
um réttindi barnsins og stuðla að
því að tómstundaiðja þess sé bæði
holl og góð eins og menntunin,
þá getur hann það ekki einn. Það
er t.a.m. mjög erfitt að stjórna
því hvað barn má horfa á í sjón-
varpi eða á myndbandi. Það er
hægt inni á heimilinu en hinsveg-
ar eru sjónvarpstæki út um allt!
Samfélagið í’heild er því mjög
áhrifaríkur þáttur í uppeldinu.
Uppalandinn getur ekki borið
ábyrgðina einn, nágranni hans ber
hana líka.
Barnið hefur tilhneigingu til að
reyna allt og það þarf líka að
þekkja ljósið og myrkrið, sæluna
og sorgina. Það lærir ekki að gera
greinarmun á góðu og vondu,
réttu og röngu nema kynnast
bæði ást og refsingu. Það þarf að
læra hvaða afleiðingar hegðun
þess hefur, hvort hún er góð eða
slæm. Það á rétt á siðferðislegum
þroska og þarf því að skilja hvers
vegna það er rangt að valda öðrum
sársauka. Ef það skilur það mun
það síðar meir ekki traðka á öðr-
um heldur láta gott af sér leiða.
SPEKI; Refsing getur orkað
meira en þúsund blíð orð - og
eitt blítt orð getur vegið þyngra
en nokkur refsing.
eftir Gunnar
Hersvein
LÆKNISFRÆÐI / / linnir
umferöinni...
Fóstursval
HVERT undrið rekur nú annað í
heimi þeirra vísinda sem kennd eru
við glasafijóvgun.
AHammersmith-spítalanum í
Lundúnum hafa að undan-
förnu verið gerðar tilraunir í þá átt.
að velja álitlegasta fósturvísinn af
mörgum og ýta honum af stað í
gönguna miklu,
sem hefst þegar
frjóvgað egg sest
að í slímhúð móð-
urlífsins og lýkur
ekki fyrr en á dán-
ardægri. En með
„álitlegum" vísi er
átt við þann sem
ekki geymir í sér
tilhneigingu til arfgengra sjúk-
dóma.
Fyrir þremur árum létu þeir
Hammersmith-menn til skarar
skríða og liðsinntu hjónum sem
bæði tvö voru með gengalla er
stundum veldur alvarlegum sjúk-
dómi í öndunar- og meltingarfær-
um. Hjónin áttu eitt barn, dreng
með þennan erfðasjúkdóm og eng-
ar horl'ur á löngum og eðlilegum
iífdögum. Þau höfðu ákveðið að
jeggja ekki út í frekari barneignir,
en skiptu um skoðun þegar þau
fréttu af genavísindum læknanna
á Hammersmith. Eins og aðrir sem
fást við glasafijóvganir gefa þeir
í UPPHAFI var eggið — og
sáðfruman.
verðandi móður hormónalyf sem fá
eggjastokka hennar til að losa fleiri
egg út í kviðarholið en gengur og
gerist einu sinni í mánuði þegar
náttúran fær að ráða. Eggin eru
tekin og geymd í vökva ásamt
sæði eiginmannsins; þau fijóvgast
þar og síðan upphefst frumuskipt-
ing. Nokkrum dögum síðar eru
valdir einn eða tveir fósturvísar,
sem athuganir benda til að séu
ógallaðir, og þeir fluttir til áfram-
haldandi þroska í leg móðurinnar.
Áðurnefndum hjónum fæddist svo
í fyllingu tímans myndarlegt
stúlkubarn sem dafnar vel og verð-
ur ekki misdægurt. Telpan heitir
Chloe (samanber Dafnis og Klói)
og er fyrsta barnið í heiminn borið
að afstöðnu fóstursvali. Síðan hafa
þónokkur mannsbörn gengið sömu
braut og mun sá hópur nú vera
um það bil fjórir tugir og helming-
urinn ættaður frá Hammersmith.
Þeir sem þykjast sjá fyrir óorðna
hluti spá því að ný undur og stór-
merki sigli í kjölfar þeirra sem
þegar eru á hvers manns vörum.
Slímtruflunin lífshættulega sem
þjakar bróður hennar Klói litlu er
einn af mörgum sjúkdómum sem
stafa af gölluðum genum og segj-
ast þeir sem um hennar mál fjöll-
uðu hafa athugað fósturvísa vegna
þrettán erfðasjúkdóma. Kunnugir
menn og bjartsýnir telja að þannig
mætti með tíð og tíma útrýma sum-
um þessara kvilla.
Því má ekki gleyma að í barátt-
unni við krabbameinið eru miklar
vonir tengdar þessum nýju vísind-
um. Um æðimörg illkynja æxli er
vitað að frumuskipting þeirra er
hröð og áköf, ekki óáþekk fyrsta
spretti fóstursins. Hafa menn leitt
að því getum að sitthvað kynnu
krabbameinsfræðin að hafa upp úr
margháttaðri athugun á vexti þess
og viðgangi. Sú trú styrkist vænt-
anlega við þá vitneskju síðustu ára
að ákveðnar tegundir krabbameins
virðast í tengslum við afbrigðileg
gen eða eigi beinlínis rót til þeirra
að rekja. Það er að vísu engin ný
reynsla að sum krabbamein leggist
í ættir, en haldbærar skýringar
hafa ekki legið á lausu.
Fleira er á döfinni. Ennþá veit
enginn hvernig sáðfruma og egg
„skynja“ hvort annars nærveru né
heldur hvernig eggið fer að því að
aflæsa þegar fyrsti gesturinn er
kominn í skjól. Þar er væntanlega
einhver efnafræði að verki sem
gæti verið gagnlegt að hafa til hlið-
sjónar við getnaðarvarnir í framtíð-
inni.
eftir Þórarin
Guðnason
UlVIHVERFISlVIÁL //iYrt) eru
landgrœbsluskógarf
Ektd bara
orðin tóm
FARSÆLT samstarf opinberra aðila og samtaka áhugamanna um þjóð-
þrifaverkefni á sér sjálfsagt margar hliðstæður hér á landi sem annars
staðar. Þar er oftast um að ræða umfangsmikil verkefni sem auðveldara
er að koma í framkvæmd ef áhugamannasamtök standa þar að baki og
leggja fram vinnu og fagkunnáttu. Hið opinbera svarar þá með fjárfram-
lagi á móti og sparar við það launakostnað. Slíkt samstarf fijálsra félaga
og opinberra stofnana krefst að sjálfsögðu vandaðs undirbúnings og skipu-
lagningar og nauðsynlegt er að árlega liggi fyrir úttekt á árangri svo
hægt sé að tryggja að hvorki vinnuframlagi né fé sé kastað á glæ.
Dæmj um slíkt samstarf er umfangsmesta skógræktarátak sem um
getur á Islandi, landgræðsluskógaverkefnið, sem hófst árið 1990 og stend-
ur enn. Þetta er samstarfsverkefni Skógræktarfélags íslands, Skógræktar
ríkisins,_Landgræðslu ríkisins og Iandbúnaðarráðuneytisins en Skógrækt-
arfélag íslands er forsvarsaðili.
Landgræðsluskógum voru sett
markmið í upphafi en þau eru
þessi: — að endurheimta íslenska
birkiskóginn og víðiflákana, — að
rækta nýjar tegundir tijáa og jurta
sem hafa ekki get-
að borist til ís-
lands að sjálfsdáð-
um, — að gera ís-
lenska gróðurríkið
sterkara og fjöl-
breyttara. Með
þessu er stefnt að
því að auka flatar-
mái skógivaxinna
svæða, sem talið er að hafi verið
25% af heildarflatarmáli landsins
við landnám en er nú aðeins 1%. í
upphafi .voru valin 80 svæði víðs
vegar um land til gróðursetningar
og eftirfarandi atriði höfð að leiðar-
ljósi: — að svæðið væri tryggilega
friðað fyrir búfjárbeit, — að svæðið
væri lítt eða ekki gróið, — að svæð-
ið væri aðgengilegt almenningi og
ekki langt frá byggð, — að tryggð-
ur væri samningur við umráðanda
svæðisins um friðun og áframhald-
andi ræktun.
Aðildarfélög Skógræktarfélags
íslands eru nú 50 talsins og starfa
í öllum héruðum landsins með um
7000 skráða félaga. Framkvæmd
landgræðsluskógaverkefnisins hef-
ur verið í höndum félaganna hvers
á sínu svæði. Þau leggja fram sinn
skerf í vel skipulögðu sjálfboðaliða-
starfí sem hefur skilað ótrúlegum
árangri. Fyrsta árið tóku 8000
manns þátt í gróðursetningunni en
síðan hefur sjáffboðaliðum heldur
fækkað. Ástæðuna má að miklum
hluta rekja til þess að sveitarfélög
hafa í vaxandi mæli gerst aðilar
að átakinu. Þau beina unglinga-
vinnu í heimahéraði að hluta í gróð-
ursetningarstörfin og greiða Iaun
fyrir. Framlag sjálfboðaliða er þó
meginþátturinn. Til dæmis er öll
skipulagning og undirbúningsvinna
við einstök svæði unnin á vegum
skógræktarfélaganna. Félögin
annast og eftirlit með framkvæmd-
um. Fagfólk á þeirra vegum fylgist
með gróðursetningu á þessi völdu
svæði og metur árangur. Þá hefur
Skógræktarfélag íslands gengist
fyrir námskeiðum víða um land
fyrir flokks- og verkstjóra og sóttu
um 200 manns slík námskeið á síð-
asta ári. Á hveiju svæði er einnig
unnin ræktunaráætlun til lengri
tíma þar sem því verður við komið.
Frá upphafi Landgræðsluskóga
árið 1990 hafa verið gróðursettar
á þess vegum fimm og hálf miljón
plantna í þessa völdu reiti. Fyrstu
tvö árin var staðið að umfangsmik-
illi fjáröflun til plöntuframleiðslu
og leitað til almennings og fyrir-
tækja um stuðning. Síðustu þijú
árin hefur Skógrækt ríkisins hlaup-
ið undir bagga og afhent eina mi-
ljón plantna árlega til Land-
græðsluskóga svo tryggja mætti
framhaldið. Landgræðsla ríkisins
sem einnig er samstarfsaðili hefur
tekið að sér flutning á plöntum
milli landshluta en með þróun flutn-
ingakerfisins hefur verið unnt að
lækka kostnaðinn um helming frá
því_ sem var fyrsta árið.
í kjölfar landgræðsluskógaverk-
efnisins hafa komið til sögunnar
endurbættar aðferðir við gróður-
setningu og ný tæki til notkunar.
Fylgst er með framvindu plantn-
anna og rannsakaðir áhrifaþættir
á afföll á vegum Rannsóknarstöðv-
ar Skógræktar ríkisins á Mógilsá.
Þá hafa verið reyndar nýjar tijáteg-
undir víða um land sem lítil áhersla
hefur verið lögð á til þessa. Þannig
fæst dýrmæt reynsla sem mun
koma framtíðarskógrækt á íslandi
til góða.
Þetta samstarfsverkefni opin-
berra stofnana og samtaka áhuga-
manna um skógrækt hefur þegar
skilað umtalsverðum árangri og
aukið mönnum trú á að hægt, sé
að stöðva uppblástur og vinna sigur
á landeyðingaröflunum. Það hefur
jafnframt vakið sveitarfélög í öllum
landshlutum til vitundar um nauð-
syn þess að vernda gróður og efla
tijárækt í heimahéraðinu. í raun
má segja að landsmenn, bæði til
sjávar og sveita, hafi beðið eftir því
að fá tækifærí til að gerast þátttak-
endur í skipulögðum framkvæmdum
á sviði uppgræðslu lands og skóg-
ræktar — að sýna hug sinn í verki
en láta ekki sitja við orðin tóm.
eftir Huldu
Valtýsdóttur