Morgunblaðið - 11.02.1995, Blaðsíða 6

6 D LAUGARDAGUR 11. FEBRÚAR 1995
-H
*
AN ÞESS að þekkja mikið til
nýgræðingsins í dönskum
bókmenntum hafa margir
heyrt getið um danska rit-
höfundinn Peter Höeg og skáld-
sagnapersónu hans, Smillu. Saga
Smillu hefur verið þýdd og gefín út
í um þrjátíu löndum eins og er, auk
þess sem danski kvikmyndaleik-
stjórinn Bille Augúst er að gera
stórmynd eftir henni. Og annar
ungur Dani virðist ætla að feta í
fótspor hans. Michael Larsen sendi
frá sér bók á síðastliðnu ári, sem
á dönsku heitir „Uden sikker vid-
en“, sem á íslensku gæti heiti Án
öruggrar vitneskju og þessi bók er
einnig farin að seljast til útgáfu
erlendis. Hún á það sammerkt með
bókinni um Smillu að hún er í aðra
röndina spennubók.
Thomas Thurah er ekki mikið
gefínn fyrir að alhæfa um stefnur
og strauma í nýjustu dönsku bók-
menntaafurðunum, en ef á hann sé
gengið, geti hann bent á að ungir
rithöfundar séu áberandi uppteknir
af árekstri skynsemishyggju nú-
tíma samfélags annars vegar og svo
dekkri og drungalegri tilfínninga
og villtra hvata og undirmeðvitund-
arinnar hins vegar, sem sé óhjá-
kvæmilegur fylgifískur mannsins.
„Það er hæglega hægt að benda
á ýmsar nýjar bækur ungra höf-
unda, sem sýna þessa tilhneigingu.
í smásögum eftir Michael Valeur
segir frá ástarsambandi sem leysist
upp, því stúlkan fær ekki losað sig
frá upplifun sem hún hefur orðið
fyrir í fjarlægum frumskógi og í
annarri sögu segir frá ungu fólki,
sem missir ömmu sína og við það
taka undarlegir hlutir að gerast.
Jokum Rohde notar biblíuefni, sög-
una um Jónas, til að móta skáld-
sögu sína, sem gerist í hverfínu við
Istedgade og klámiðnaðinum þar.
Grunnsagan úr biblíunni er notuð
til að skýra og skilgreina nútímann.
Hans Flemming Hilt segir frá ung-
um manni, sem er einn og einangr-
aður frá samfélaginu og öllu mann-
legu sambandi. Þegar hann verður
Átök skyn-
semi og
villtra hvata
Danir, sem á annað borð lesa bækur og hafa áhuga
á bókmenntum og bóklestri, benda oft á að tölulega
séð séu Danir hinir mestu lestrarhestar. En ef þeir
þekkja til lestrargleði íslendinga bæta þeir oft við
að íslendingar slái þeim þó við. Á bókmenntadag-
skrá í Norræna húsinu í dag segir Thomas Thurah
gagnrýnandi við „Weekendavisen“ frá nýjustu stefn-
um og straumum í dönskum bókmenntum. Um þetta
og fleira ræddi Sigrún Davíðsdóttir nýlega við
hann í Kaupmannahöfn.
ástfanginn af stúlku
sér hann engin önnur
ráð en að drepa hana
tii að geta alltaf haft
hana hjá sér. Því er
nákvæmlega lýst, en
án allra útskýringa,
hvemig hann kann
ekkert annað en að
eyðileggja. í smásög-
um sínum fjallar Mads
Brenöe um tilfínninga-
kulda mannsins í inn-
antómu nútímaþjóðfé-
lagi og notar til þess
sterk meðul, blóð og
ofbeldi, en sinnir ekki
sálfræðilegum eða öðr-
um skýringum í per-
sónusköpun sinni.
Þessir höfundar eiga
ekki sammerkt að
fjalla um neitt ákveðið
efni, en þeir eiga það
sammerkt að lýsa
fremur hlutunum en
útskýra. Þeir lýsa því
sem liggur í tímanum
á fremur yfírborðs-
kenndan hátt, em vel
skrifandi en ekki sér-
lega djúphugulir. Þeir
leita gjarnan til annarra miðla, eins
og tónlistarmyndbanda og auglýs-
inga og nota áhrif þaðan í frásögn
sína.
Bók Michael Larsens, „Uden
sikker viden“, líkist þessum bókum
að því leyti að einnig hann notar
persónur sem em fremur mann-
gerðir en vel útfærðar persónur og
stíllinn er litskrúðugur, dramatísk-
ur og yfírborðskenndur. Sagan seg-
ir frá blaðamanni. Kærastan hans
er myrt og þegar hann fer að leita
skýringa fínnur hann klámmyndir
af henni. Síðar kemst hann að því
að þær em falsaðar og hann á í
höggi við iðnað, sem fæst við að
breyta og endurskapa raunvemleik-
ann. Sagan lýsir til dæmis hvernig
aðalpersónan vill í raun ekki fínna
svörin og þegar hann verður líka
að horfast í augu við eigin æsku
reynir hann líka að horfa fram hjá
raunvemleikanum þar.
Þó saga Michael Larsens líkist
hinum á yfírborðinu, leitast hún við
að túlka, en það gera hinar ekki. í
bókinni tekst honum að flétta ein-
kenni afþreyingarbókmennta inn í
módemíska hefð. Bókin felur því
bæði í sér hefð og brot á hefðinni,
samhengi og ósamhengi.
En með því að huga að þessum
nýju bókum kemur einnig í ljós
munur á kven- og karlrithöfundum.
Burtséð frá að mennirnir hafa
gjaman tilhneigingu til að skrifa
til að vera öðmvísi, láta taka eftir
sér, em ýmsar af yngri konunum
mjög trúar hinu bókmenntalega
raunsæisformi. Þær hlusta eftir
hvunndagsraunveraleikanum og
hafa næma eftirtekt eftir því lág-
mælta og fyrirferð-
arlitla og fínna dra-
matíkina þar.
Hvað varðar mun
á yngri og eldri höf-
undum em þeir eldri
líkari yngri konunum
að þvi leyti að þeir
em lágmæltir og
halda sig fast við
bókmenntahefðina.
Hvað sögutímann
_______________MORGUNBLAÐIÐ
varðar er hann lengri en í verkum
yngri höfunda, sem oft halda sig
við mjög stuttan sögutíma. Knud
Sörensen er dæmi um þetta. Hann
er frábærlega næmur og fjallar
gjaman um aðstæður í litlu sveita-
samfélagi. Um það sem er hluti
þess og það sem stingur í stúf, um
hið sagða og ekki síst hið ósagða.
Það er einkennir verk hans er næst-
um ýktur skortur á ytri dramatík.
Peter Höeg hefur skrifað fjórar
bækur og strax í þeirri fyrstu lagði
hann gmnninn að þeim síðari að
því leyti að hann fæst við þennan
árekstur hins skynsama raunsæis
við undirmeðvitundina. Sálræn dýpt
í frásögn hans og stíllegur glæsi-
leiki gerir þó bækur hans að meiru
en yfírborðskenndri frásögn. í síð-
ustu bókinni, „De máske egnede“,
fæst hann meðal annars við tímann
sem tákn þess hvernig hvunndagur-
inn er hlutaður í sundur og mann-
eskjan sífellt mæld og vegin. Sú
bók er langtum hlýlegri og inni-
legri en fyrri bækur hans.“
- Þú nefndir að ofbeldi og blóð
einkenndi bækur yngri rithöfunda.
Það er þá sama tilhneiging og
gætir í nýjum dönskum kvikmynd-
um, líkt og í Næturverðinum og
reyndar víðar í listum?
„Já, og það er ekkert til að hafa
áhyggjur af. Höfundarnir myndu
allir segjast vera á bandi hins góða,
en nota þetta til að lýsa hvernig
samtíma hvunndagslíf verður stöð-
ugt fátæklegra. 011 list á þessari
öld hefur einkennst af því að storka
og ögra boðum og bönnum og því
sem áður var gengið. Hún æpir á
athygli og notar sterk meðul til að
fanga hana. Tján-
ingarmáti nútíma-
bókmenntanna verð-
ur að sjást í þessu
samhengi.
En ef það er eitt-
hvað til að hafa
áhyggjur af er það
kannski hve bók-
menntimar, og
reyndar einnig aðrar
listgreinar, era orðn-
Rætt við danska
gagnrýnandann
Thomas Thurah,
sem heldur fyrir-
lestur um dansk-
ar bókmenntir í
IMorræna húsinu
ídag
Hin lógróma rödd
alþýðulífsins
LÍFIÐ í Danmörku á sér fjöl-
margar birtingarmyndir. Það
er lífíð sem blasir við á mal-
bikinu í Kaupmannahöfn, lífíð
sem lesa má um í kvennablöðunum
og síðdegisblöðunum, félagslegu
vandamálin sem kmfín era til
mergjar í flaumi umræðuþátta fjöl-
miðlanna. Og svo er það lífíð eins
og Knud Sörensen segir frá því.
Lífið til sveita, á sveitabæjunum og
í þorpunum, þar sem íbúamir heyra
reyndar óminn frá borgarlífínu og
fjölmiðlaumræðunni, en eins og
Knud Sörensen hefur sjálfur sagt í
einni bók sinna þá fínna sveitabúar
fytt í þeirri umræðu, sem snertir líf
þeirra sjálfra. Og þeir sem ekki eiga
jþess kost að kynnast þessu lífí dreif-
býlisbúa sjálfir eiga vart kost á betra
innsæi í það en í verkum Knud Sör-
ensens.
Rithöfundurinn er fæddur 1928
í Hjörring á Norður-Jótlandi og Jóti
heldur hann áfram að vera, því nú
býr hann í gömlu húsi á eyjunni
Mors í Limfirði. Norður-Jótar eru
sagðir sérstök manngerð, hægir og
rólegir, kannski ögn þungir í fyrstu,
en líka hlýir og fastir fyrir. Limfjörð-
urinn snýr út að Norðursjónum og
sveitimar í kring og upp að norður-
odda Jótlands, Skagen, er það sem
kemst næst því að vera náttúra í
íslenskum skilningi. Afgangurinn
er að mestu bara einn stór akur,
auk skóga inni á milli. Það er í þessu
umhverfí, sem Knud Sörensen hefur
búið og starfað. Lengi framan af
í dag er danski rithöf-
undurinn Knud Sören-
sen gestur í Norræna
húsinu. Hann er einn
af eldri kynslóðinni í
dönskum bókmenntum,
en einn af þeim sem
ekki fer mikið fyrir.
Verk hans eru ekki
æpandi á yfirborðinu,
en þeim fylgir einlægni
og þungi og þau lýsa
líka lífí, sem fer ekki
mikið fyrir. Sigrún
Davíðsdóttirkynnir í
eftirfarandi grein gest-
inn o g stiklar á stóru
um verk hans.
vann hann sem landskiptamaður,
en svo kallast þeir, sem hafa eftirlit
með^ landamerlq'um. Núorðið er
hann einn af fremur fáum dönskum
rithöfundum, sem getur framfleytt
sér á ritstörfunum einum saman,
auk þess sem hann er eftirsóttur
fyrirlesari og upplesari.
Fyrstu bókina, Sprengingu, gaf
hann út sjálfur í félagi við annan
1961. Upphaf skáldferils hans er
venjulega miðað við Ijóðabókina
Rauðu kaffíkönnuna, sem kom út
1965 hjá Gyldendal, svo hann var
ekki bamungur, þegar hann kom
fram á sjónarsviðið sem skáld. Síðan
hafa bækumr komið út ein af ann-
arri, ljóðasöfn, smásögur og skáld-
saga, hátt á þriðja tug bóka, auk
þess sem hann hefur skrifað ævi-
sögu danska rithöfundarins og Jót-
ans Steen Steensen Blichers (1728-
1848). Báðir sækja viðfangsefni sitt
til jósku heiðanna og era mótaðir
af heimaslóðunum á Jótlandi.
Yrkisefni Knud Sörensens era af
margvíslegum toga, ýmist lífið í
kringum hann, endurómur af því
sem gerist úti í hinum stóra heimi
eða ferðaskissur. Langoftast er
sjónarhomið þó á einhvern hátt
markað sveitinni og sveitalífínu,
ekki bara lífinu eins og það var einu
sinni, heldur einnig lífínu eins og
það er nú til dags. „Bondeslutspil"
frá 1980 er safn ljóða og smá-
sagna, sem er safnað saman ein-
mitt til að draga upp mynd af sveit-
inni. í inngangi bókarinnar segir
Knud Sörensen að allir
viti að Danmörk hafí
einu sinni verið bænda-
landið. Nú sé sveitin
orðin að sumarlandi í
huga flestra, staður
sem borgarbúar leiti til
í fríum. „En það býr
ennþá fólk utan bæj-
anna. Það býr þar allt
árið og stundar störf
sín. Þó því hafí fækkað,
er það þó enn umtals-
verður hópur og líklega
ér enginn annar þjóðfé-
lagshópur, sem hefur
breytt jafn mikið um
lifnaðarhætti og þetta
fólk. Þessi hópur hefur
verið í vörn undanfama
áratugi, verið undir
þrýstingi „þróunarinn-
ar“, af þeirri stefnu,
sem hefur verið rekin
og ekki verið rekin. í
þjóðfélagsumræðunni
hefur verið horft und-
arlega mikið framhjá
þessum hópi og varla
drepið á vandamál í
bókum, tímaritum,
sjónvarpi og útvarpi."
í lok formálans segir Knud Sören-
sen að nánast af tilviljun hafi hann
tekið til við að segja frá aðstæðum
til sveita fyrir um áratug. Um jarð-
ir, sem lögðust í eyði, um bændur
sem fóru að vinna í verksmiðjum
og fleira í þessum dúr. Hann hafí
svo haldið að hann hefði tæmt efn-
ið, en finni nú að svo sé ekki. Því
tók hann saman þetta safn áðurút-
gefínna og nýrra texta.
Það er þó ekki þannig að lífíð í
bókum Knud Sörensens sé eintóm
sveitasæla. Einmanaleiki, óöryggi
og kvíði hangir yfir, en líka gott
veður og góð uppskera. Sumir em
fluttir til Ameríku, aðrir famir burt
og um leið slitnar sambandið. Kvæð-
in em oft eins og margar ævisögur,
ein eftir aðra, þar sem líf einstakl-
inga er rissað upp í grófum dráttum,
en um leið þannig að lesandinn get-
ur séð allt hitt fyrir
sér, sem ekki er sagt.
Bæði sorgin og gleðin
er lágmælt, ekki tár-
stokkin eða með hlát-
rasköllum, bara eitt tár
og tvírætt bros.
Og skáldið sjálft lifir
einnig á lágu nótunum.
Lifír engu óreglulegu
listamannslífi, en frem-
ur eins og bóndi eða
verkamaður, sem tekur
daginn snemma og
sinnir sínum verkum
og fer svo snemma í
rúmið. í nýlegu viðtali
við Knud Sörensen í
„Jyllands-Posten“ lýsir
hann vinnudegi sínum
sem reglulegum og
skipulegum. Og þó
hann trúi ekki í blindni
á tæknina er þó ekki
þar með sagt að hann
leiði hana hjá sér. At-
vinnutæki hans sjálfs
er tölva, sem hann er
fima hrifinn af. Hún
gerir honum svo auð-
velt fyrir að leiðrétta
og það hentar honum
einmitt vel, því hann liggur lengi
yfir hveijum texta, bætir og betr-
umbætir svo útgáfumar em marg-
ar, áður en verkið telst fullunnið.
Og þó hann kjósi að búa í Iitlum bæ
á lítilli eyju á Jótlandi leggur hann
ekki fæð á borgir og borgarlíf. Hann
gæti að eigin sögn alveg eins ort í
íbúð á Manhattan, en ekki án þess
að hafa fengið sveitina sína í merg
og bein.
Knud Sörensen hefur sagt að
skipta megi fagurbókmenntum í
tvennt. Annars vegar séu bók-
menntir skrifaðar af rithöfundum,
sem ausi af eigin lífsreynslu og lífí,
hins vegar bókmenntir skrifaðar af
höfundum, sem ausi af umhverfínu
og í þeim hópi sé hann. Hann talar
aðeins einstaka sinnum beint til le-
sandans í 1. persónu, en segir frá
og lýsir því sem í kringum hann er
Danska Ijóð-
skáldið og rit-
höfundurinn
Knud Sören-
sen er gestur
á bókmennta-
dagskrá Nor-
ræna hússins