Morgunblaðið - 18.03.1995, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
__________________________________LAUGARDAGUR 18. MARZ 1995 B 7
KOSNINGAR 8. APRÍL
Gjörbylting í
launamálum
ÁSTANDIÐ í launa-
málum hefur undanf-
arin ár einkennst af
úrræðaleysi og stöðn-
un. í marga áratugi
hafa stjórnmálamenn
og verkalýðsleiðtogar
talað fjálglega um að
forgangsatriði allra
kjarasamninga væri að
minnka launabilið.
Þrátt fyrir þetta hefur
bilið breikkað og
lægstu kauptaxtar eru
sífellt íjær því að
nægja til lífsframfær-
is. Þessi langvarandi
reynsla af árangurs-
leysi, burt séð frá því
hvort um svokölluð góðæri er að
ræða eða ekki, hlýtur að sýna fram
á að þörf er á því að endurskoða
þann grundvöll sem launakerfi og
samningar byggjast á.
Láglaunaháskinn
Kjarni málsins er sá að í gegnum
árin hefur þróast taxtafyrirkomu-
lag innan verkalýðshreyfmgarinnar
sem byggist upp í mörgum þrepum
með óverulegum launamun milli
þrepa. Þegar kemur svo til þess
að hækka lágu launin þannig að
þau verði lífvænleg þá hvorki geng-
ur né rekur vegna þess að sú stór-
vægilega hækkun lægstu launanna
sem nauðsynleg væri myndi jafna
út launaþrepin að verulegu leyti.
Þetta þýðir að einhveijir sem t.d.
hafa ekki fengið neina menntun
yrðu jafnháir í launum og þeir sem
hafa menntað sig eða vinna ein-
hver hærra metin störf. Hingað til
hefur verndun þessara launabila
verið einskonar gæluverkefni
verkalýðsfélaganna í stað þess að
mynda samstöðu til þess að taka
ábyrgð á því að enginn vinnandi
maður þurfi að búa við þær mann-
legu hörmungar sem leiða af því
að geta ekki framfleytt sér þótt
unnið sé í fullri vinnu. Launakjör
hinna lægst launuðu er alvarlegt
mái og það er ábyrgðarhluti ef
verkalýðsfélögin týna sér í aukaatr-
iðum. í sjávarháska þykir vasklegt
að beina allri orku að því forgangs-
atriði að bjarga þeim sem eru nær
drukknun, jafnvel þótt þeir sem á
land séu komnir þurfi líka aðhlynn-
ingar við. í þeim láglaunaháska
sem margir eru staddir
í núna þarf að bjarga
þeim sem verst eru
settir og finna þann
lágmarkslaunagrund-
völl sem lífvænlegur
getur talist. Síðan þarf
að skapa rauvnerulega
þjóðarsátt og skilning
á því að engin vinn-
andi maður verði undir
þeim mörkum.
Jafnræði vinnuafls
og fjármagns
Hér að ofan er ein-
ungis verið að ræða
um það launafólk sem
ekki fær greidd líf-
vænleg laun fyrir vinnu sína. Leið-
rétting á þessu er að sjálfsögðu
Launþegar eiga að hafa
ákvörðunarrétt um mál-
efni fyrirtækis, að mati
Sigrúnar Þorsteins-
dóttur, og hlutdeild í
hagnaði þess.
forgangsatriði á undan öllum öðr-
um málum. Með þessu er þó ekki
átt við að þetta sé allt og sumt sem
fjalla þurfi um á hinu breiða sviði
launamála. Húmanistar vilja um-
breyta allri umræðu um laun og
jöfnuð. Hingað til hefur hugtakið
launajöfnun einungis átt við hlut-
fall það sem eðlilegt yrði talið inn-
byrðis milli hinna ýmsu launþega-
stétta. Algjörlega hefur hins vegar
verið sneitt hjá hinni stóru spurn-
ingu um raunverulegan jöfnuð sem
er jafnræði milli þeirra sem leggja
fram vinnuna og þeirra sem eiga
fyrirtækin og fjármagnið. Með öðr-
um orðum svo virðist sem tekist
hafi að hylja gleymsku og doða
grundvallarumræðuna milli gildis
vinnunnar annars vegar og gildis
peninganna hins vegar.
Spákaupmennska eða
efling atvinnulífsins?
Húmanistar vilja breyta þeim
fáránlegu tengslum sem nú ríkja
milli vinnuafls og íjármagns. Þeir
Sigrún
Þorsteinsdóttir
Siðmennt telur alvarleg-
ast, segir Þorvaldur
•• +
Om Arnason, að ekki
var hróflað við forrétt-
indum þjóðkirkjunnar.
hafa tekið við. Gera má ráð fyrir
að trúar- og lífsskoðanir fólks hafí
verið einsleitari en nú þegar þjóðfé-
lagið er margþættara, vísindin
öflugri og tengsl við önnur menn-
ingarsvæði mikil og vaxandi.
Lögvemduð forréttindi kirkjunn-
ar raska eðlilegu jafnvægi í trúmál-
um og skoðanamyndum, ekki síst
efnahagslegu forréttindin. Stjóm-
arskrárákvæðið sem gilt hefur frá
1915, um að enginn sé skyldur tila
ð greiða gjöld til annarrar guðs-
dýrkunar en þeirrar sem hann sjálf-
ur aðhyllist, hefur komið að tak-
mörkuðu gagni vegna forréttind-
anna sem lesa má út úr 62. grein-
inni. Auk safnaðargjalda hefur rík-
ið styrkt þjóðkirkjuna um hundruð
milljóna króna á ári gegnum al-
menna skattheimtu (m.a. laun
presta) og það gjald greiða menn
óháð því hvort þeir eru í þjóðkirkj-
unni eða hvort þeir trúi yfírleitt á
nokkum guð. Einnig er trúar-
bragða- og siðfræðikennsla í skól-
um einhæf og þröngsýn vegna yfir-
burðastöðu evangelísku lúthersku
þjóðkirkjunnar.
Það em alvarleg mistök að sam-
þykkja nýja stjórnarskrá með
ákvæði um löngu úrelt sérréttindi
þjóðkirkjunnar. Samkvæmt tveim-
ur skoðanakönnunum Gallups á
íslandi sem gerðar vom 1993 og
1994 er meirihluti þjóðarinnar
fylgjandi aðskilnaði ríkis og kirkju
(55% 1993 og 62% 1994, af þeim
sem afstöðu tóku). Búast má við
að þessari skoðun vaxi fiskur um
hrygg eftir því sem hugmyndir um
almenn mannréttindi og þar með
talið raunvemlegt trúfrelsi ná rót-
festu í þjóðarsálinni. Búast má við
því að langur tími muni líða áður
en stjómarskránni verður breytt á
ný og því er sorglegt að sam-
þykkja nýja stjórnarskrá fyrir 21.
öldina sem byggir á 19. aldar skiln-
ingi á trúfrelsi.
Siðmennt lagði til að núgildandi
62. grein stjórnarskrárinnar verði
numin úr gildi og tengslum ríkis
og þjóðkirkjuverði einfaldlega skip-
að með lögum. Einnig að þriðja
efnisgrein 64. greinar verði felld
niður, enda ekki eðlilegt að ríkið
innheimti fyrir kirkjuna frekar en
önnur félög í landinu. I þessu felst
vilja breyta þeirri hugsun sem geng-
ur út frá því sem náttúrlögmáli að
launþegar fái einungis laun en fjár-
magnseigendur hagnað og að fjár-
magnseigendur ráði öllu um stjóm
fyrirtækisins en launþegamir engu.
Launþegar þurfa að hafa fullan
ákvörðunarrétt um málefni fyrir-
tækisins til jafns við eigendur og
fulla hlutdeild í hagnaði þess. Sá
ójöfnuður sem hingað til hefur ríkt
milli fjármagns og vinnuafls hefur
fram að þessu verið réttlættur með
áhættu fjárfestans (fjármagnseig-
andans) rétt eins og sérhver verka-
maður stofni ekki í hættu tilveru
sinni í nútíð og framtíð í sveiflum
kreppu og atvinnuleysis. Aðild
starfsmanna að ákvörðunum um
málefni fyrirtækisins er nauðsynleg
til þess að hagur fyrirtækis og
starfsmanna verði í fyrirrúmi. Ef
þetta er ekki gert er hætt við að
fjármagnseigendur fari út í spá-
kaupmennsku með hagnað og taki
þannig út úr fyrirtækinu fé sem
hefði þurft að nota til að starfs-
menn hefðu viðunandi laun, hægt
væri að efla fyrirtækið, auka frjöl-
breytni í framleiðslu og fara inn á
nýjar brautir. Komið hefur fram í
fréttum að eftir að flutningur fjár-
magns var gerður fijáls nú nýverið
hafa fjármagnseigendur flutt fé sitt
úr landi svo hundruðum milljóna
skiptir. Þetta gera þeir án nokkurs
samráðs eða tillits til þess fólks sem
skapaði þetta sama fjármagn með
vinnu sinni.
Afnám hörmungarlaunanna
Hækkun lægstu launanna er
nauðsynleg vegna þeirra sem við
þau búa og sú ástæða er ærið nóg
ein út af fyrir sig. En það eru einn-
ig veigamiklar þjóðfélagslegar og
efnahagslegar ástæður fyrir þess-
ari nauðsyn. Misrétti í launamálum
gagnvart stórum hluta þjóðarinnar
skapar fjölmörg félagsleg vanda-
mál. Efnahagsvandi fjölskyldna
leiðir til aukinna veikinda, ofbeldis
og alls kyns lífsflóttaleiða sem eru
bæði mannlegar hörmungar og
kostnaður fyrir þjóðfélagið. í at-
vinnulífinu leiðir láglaunastefna til
lélegs árangurs, áhuga- og þátt-
tökuleysis og hinn lági kaupmáttur
stuðlar að kreppu, samdrætti og
atvinnuleysi því að sá sem á ekki
til hnífs og skeiðar er hvorki burð-
ugur neytandi né skattgreiðandi.
Afnám hörmungarlaunanna og
jafnræði vinnuafls og fjármagns
er sá grunnur í efnahagslífnu sem
húmanistar telja nauðsynlegan til
að hægt sé að skapa mannvænt
þjóðfélag.
Höfundur er talsmnður
Húmanistahreyfingarinnar.
Hrikalegar
afleiðingar
GUNNAR Birgis-
son vill ekki við-
urkenna að lögin frá
1992 hafa hrakið
hundruð námsmanna
heima og erlendis frá
námi. Hann einblínir á
tölur um fjölda náms-
manna sem skráðir
eru í lánshæft nám í
íslenskum skólum en
horfír fram hjá þeim
veruleika að lánþeg-
um hefur fækkað stór-
kostlega. Það er sann-
að hér á eftir.
Fækkun erlendis
um 25%
1. Frá gildistöku laganna hefur
íslenskum námsmönnum sem taka
lán vegna náms erlendis fækkað
um 623 eða um 25%. Fækkunin
er mest í Bandaríkjunum, en einn-
ig fækkar lánþegum verulega í
námi á Norðurlöndunum, eða um
25,5%. Það er ekki hægt að kenna
skólagjöldum um þessa fækkun.
Það sést á Norðurlandatölunum.
Aðalskýringin er sú að LÍN gerir
meiri kröfur um námsframvindu
en unnt er að uppfylla í þessum
skólum. Stjóm LIN undir forystu
Gunnars Birgissonar hefur búið
sér til prívatháskólakröfur sem
standast hvergi í venjulegum há-
skólum.
Mest fækkun I
raunvísindum
2. Með setningu ólaganna um
námsmenn frá 1992 hefur náms-
Nú þykjast allir vilja
efla lánasjóðinn, segir
Svavar Gestsson,
meira að segja Alþýðu-
flokkurinn.
stytting á stjórnarskránni sem er
af hinu góða. Þessar athugasemdir
komu mér vitandi ekki til umræðu
í þinginu, hvað þá að þær væru
teknar til greina.
Einnig vakti Siðmennt athygli á
ákvæði í mannréttindasáttmála
Evrópu um rétt foreldra til að
menntun barna þeirra samræmist
trúar- og lífsskoðunum þeirra (sbr.
greinargerð með frumvarpinu, bls.
10) og var lagt til að þessu ákvæði
yrði fundinn staður í stjórnar-
skránni. Það var ekki heldur gert.
Hvenær fá þingmenn málið?
Hvers vegna þegja þingmenn
þegar það kemur ítrekað fram í
skoðanakönnun að meirihluti þjóð-
arinnar vill aðskilja ríki og kirkju?
Hvað segja þeir sem nú eru að bjóða
sig fram til þings? Ætla þeir að
þegja líka?
Þeir sem vilja koma nútímalegu
trúfrelsi á dagskrá í stjórnmálaum-
ræðunni þurfa að láta t il sín taka.
Þeir geta notað bæði Siðmennt og
nýstofnuð samtök til aðskilnaðar
ríkis og kirkju, SARK, til að sam-
stilla kraftana.
Höfundur er formaður
Siðmenntar, félags áhugafóiks um
borgaralegar athafnir.
mönnum fækkað mismikið eftir
greinum. Mest fækkar nemendum
í raunvísinda-, tölvu-, tækni og
stærðfræðigreinum og í sjávarút-
vegs- og landbúnaðargreinum eða
um 36% í hvorum flokki.
Fækkun um 1.000 strax
3. Námsmönnum í lánshæfu
námi á íslandi hefur fjölgað á liðn-
um árum um 4-7% á ári. 1992
til 1993 varð fækkun um 5%. Eða
um 385 manns. Við setningu hinna
nýju laga fækkaði námsmönnum
í lánshæfu námi því þegar í stað
samtals heima og erlendis um
1000 manns.
Barnafólki fækkar
um 34%
4. Lánþegum hjá LÍN fækkaði
úr 5.651 í 3.888 frá því að lögin
tóku gildi 1992 eða um 31%. Hver
er ástæðan? Um það er deilt.
Því er haldið fram að fjöldi ein-
hleypra bamlausra námsmanna,
„sem ekki þurfí á lánunum að
halda“ eins og það er orðað af
menntamálaráðherra, búi lengur í
foreldrahúsum en áður og reyni
að komast hjá því að taka lán.
Þessi kenning dugar ekki því að:
a) bamafólki í námi fækkar eða
um 34% frá gildistöku laganna til
ársins 1993/94. b) einstæðum for-
eldram hefur fækkað um 42%.
Fækkun mest á Vestfjörðum
5. Það liggur einnig fyrir að
námsmönnum fækkar misjafnlega
mikið eftir landshlutum. Það er
sérstakt rannsóknarefni. Þeim
fækkar mest á Vest-
fjörðum eða um nærri
40% en alls fækkar
lánþegum á íslandi
um 30%.
Staða sjóðsins var
sterk
Rök Gunnars Birg-
issonar og Jóns Bald-
vins, hins nýfrelsaða
áhugamanns um
menntamál, fyrir
niðurskurðinum á LÍN
eru þau að sjóðurinn
hafi verið á hausnum
Svavar Gestsson vegna óráðsíu okkar
Ólafs Ragnars er við
fóram með menntamála- og fjár-
málaráðuneytin. Þetta er ósatt:
Ríkisendurskoðun skilaði skýrslu
um stöðu LÍN í aprfl 1991. Þar
segir meðal annars: „Lánasjóður-
inn getur staðið undir öllum núver-
andi skuldbindingum með eigin fé
sínu.“ Ég fullyrði að það er leitun
að nokkrum fjárfestingarlánasjóði
sem stóð jafnvel og þessi sjóður á
miðju ári 1991. Ríkisframlög
höfðu sveiflast til úr 50% í 90% á
umliðnum tímabilum. Framlagið
var of lágt 1991 að kröfu Jóhönnu
Sigurðardóttur sem sá alltaf of-
sjónum yfir öllum framlögum til
Lánasjóðs íslenskra námsmanna.
Það era engin rök að sjóðurinn
hafí staðið svo illa að þess vegna
hafi orðið að skerða kjör náms-
manna meira en nokkurs annars
þjóðfélagshóps á undanförnum
áram. Það vora engin rök fyrir
því önnur en þau að niðurskurðar-
meistarar ríkisstjómarinnar fundu
enga mótstöðu í menntamálaráðu-
neytinu og gengu þess vegna yfír
það á skítugum skónum með al-
kunnum afleiðingum. Enda liggur
auk þess fyrir að staða sjóðsins
hefur versnað. Framlögin hafa
lækkað. Og það liggur fyrir að
endurgreiðslur námslánanna era
allt of þungar og námsmenn munu
ekki ráða við þær á komandi árum
að borga 5-7% af launum í náms-
lán ofan á húsbréfakostnað og
skatta upp á 41%. Það er því í
rauninni alveg ljóst að lánasjóður-
inn og framtíð hans er nú óvissari
nú en vorið 1991.
Það er nóg komið
af tillitsleysi
Það er þúsundum íslenskra fjöl-
skyldna áhyggjuefni hversu
menntamálin hafa goldið fyrir nið-
urskurðarstefnuna á þessu kjör-
tímabili. Þúsundir íslenskra ung-
menna era annað hvort hætt í
námi, hætt að taka lán og farin
að vinna með námi eða era í óvissu
með nám sitt. Vegna laganna sem
sett vora af Alþýðuflokknum og
Sjálfstæðisflokknum 1992.
Nú þykjast allir vilja efla lána-
sjóðinn, meira að segja Alþýðu-
flokkurinn. Ég hvet alla þá sem
era í námi eða eiga börn í námi
að fara vandlega yfír lánamálin.
Þeir sem bera ábyrgð á hrikaleg-
um afleiðingum laganna fyrir þús-
undir íslenskra námsmanna era
ekki trausts verðir. Það er nóg
komið af tillitsleysi við námsmenn
og fjölskyldur þeirra. Það er nóg
komið af skeytingarleysi um fram-
tíðina.
Höfundur er fyrrverandi
menntamálaráðherra og skipar
efsta sæti G-listans íReykjavík.
Sjábu
hlutina
í víbara
” samhengi!