Morgunblaðið - 10.06.1995, Blaðsíða 8

8 C LAUGARDAGUR 10. JÚNÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Maðurinn sem
tengdi gítarinn
Les Paul, einn áhrífamesti rafgítarleikarí
sögunnar, varð áttræður í gær. Asgeir
Sverrísson rekur feríl mannsins og segir
frá hljóðfærínu fræga sem við hann er kennt.
FLESTIR sem kynnst hafa
hljóðfærinu eru sammála
um að eini galli þess
sé hvað það er þungt.
En í þyngdinni fólst einmitt sú
mikla breyting sem gerði Gib-
son Les Paul rafgítarinn að svo
einstöku hljóðfæri. Hönnuður-
inn, gítaristinn snjalli, Les
Paul, varð heimsfrægur maður
og hann átti eftir að standa að
baki ýmissa annarra tímamóta í
tónlistarsköpun auk þess sem
dúett hans og eiginkonunnar,
Mary Ford, naut mikilla vin-
sælda. Les Paul, einn snjallasti
jazz-gítaristi tónlistarsögunnar
varð 80 ára í gær, föstudag og
verður þeirra tímamóta minnst
með ýmsum hætti í ár m.a.með
sýningu í Smithsonian-safninu
í Washington.
Þrátt fyrir veikindi og ýmsa
erfiðleika hefur Les Paul enn
gaman af að taka í „lurkinn"
en á þann veg var fyrsta rafgít-
amum sem hann smíðaði
gjaman lýst; fyrsta
strengjahljóðfærinu
sem ekki hafði hljóm-
kassa. Hann býr í
New Jersey í Banda-
ríkjunum og tekur
enn upp í eigin hljóð-
veri þar sem finna má
„lurka“ af ýmsum
gerðum sem Gibson-
fyrirtækið hefur
framleitt undir
nafni hans.
Fyrsti
„lurkurinn“
Það var
árið 1941
sem Les Paul
datt í hug að
óþarft væri
með öllu að
rafgítar hefði
hljómkassa.
Þrettán ára
gamall hafði
Les Paul gert
sér ljóst að
hljóðdós („pic-
kup“) eins og
þekktust í
grammófón-
spilurum þess
tíma gæti
magnað upp
hljóð væri
Gibson Les Paul-Standard rafgitar
árgerð 1960. Þessi gítar hefur í
raun breyst lítið frá árinu 1952
og eftirlíkingarnar eru legió. Gít-
arinn var upphaflega með tveimur
einföldum segulnemum en er enn
framleiddur með þriggja þrepa
segulstilli, sérstökum hnöppum
fyrir tón og styrk en brúnni og
strengjafestingunni var breytt
1955. Gitarleikarar gefa aleigu
sina og skyldmenna með bros á
vör fyrir Les Paul hþ'óðfæri frá
1957-1960.
henni komið fyrir undir strengjum.
Hann hafði sömuleiðis ungur áttað
sig á því að mögnunarlaus
kassagítar gat ekki keppt
við hin hljóðfærin í stærri
hljómsveitum.
Fyrsta rafgítarinn bjó
Les Paul til árið 1927 og
var það í raun aðeins kas-
sagítar með hljóðdós úr
grammófóni. En árið 1941
þegar hann var að verða
þekktur sem jazz- og co-
untry-gítarleikari tók hann
sig til, sagaði út lurk einn
mikinn, kom fyrir á honum
þokkalega fullkominni hljóð-
dós og breytti í nothæfan
gítar.
Þessi bylting mæltist_ í
fyrstu misjafnlega fyrir. „Ég
tók hann með í verkefni á
Long Island og viðtökumar
voru ömurlegar. Þeir sögðu
að þetta væri það lélegasta
sem þeir hefðu nokkru sinni
heyrt,“ segir hann og glottir.
Paul tók sig því til og kom
„lurknum" fyrir í hefðbundn-
um hljómkassa af
Epiphone-gítar og
á naésta balli hlaut
hann frábærar við-
tökur.
Með þessu móti
gjörbreytti Les
Paul í raun stöðu
gítarsins og
lagði grunninn
að leiðandi
hlutverki
hljóðfærisins
í rokktónlist.
Þar sem gít-
arinn var
hljómkassa-
laus var unnt
að leika á
hann í gegn-
um magnara
með mun
meiri hljóð-
styrk en
áður hafði
þekkst án
þess að upp-
skera ýlfur
það og væl
sem fylgir
því þegar
leikið er á
hljómkassa-
gítar á
LES Paul við mynd af honum sem tekin var er hann var 15 ára.
nokkrum styrk. (Þetta er nefnt
„feedback“ á ensku og lýsir sér í
raun í því að segulnemar/hljóðdós-
ir gítarsins nema hljóðbylgjur þær
sem út úr hátalaranum streyma
þannig að eins konar „hringrás“
verður til. Margir snjallir tónlistar-
menn hafa nýtt sér „feedback" á
skapandi hátt).
Byltingarmaður
Les Paul kom sér upp eigin
hljóðveri og kom fram með ýmsar
nýjungar svo^ sem eins og bergmál
(,,reverb“). Árið 1953 lauk hann
við smíði fyrstu fjölrása hljóðupp-
tökuvélarinnar sem var algjör bylt-
ing á þessu sviði og gerði tónlistar-
mönnum í fyrsta skipti kleift að
leika ýmsar stakar laglínur, hlýða
á þær við upptöku annarra og
blanda þeim síðan saman við út-
spilun. Enn er þessi nýjung Les
Pauls algjör grundvöllur þess
starfs sem fram fer í hljóðupptöku-
verum á hveijum degi hvar sem
er í heiminum.
Hér á landi er Les Paul ef til
vill þekktastur fyrir undirleik sinn
með söngkonunni Mary Ford.
Þessi dúett þeirra naut mikilla vin-
sælda víða. Þau kynntust í sjón-
varpsþætti en hún hét raunar
Colleen Summers. Það nafn þótti
Paul ekki henta í skemmtiiðnaðin-
um og fannst Mary Ford mun
meira grípandi. Andagiftin
var hins vegar ekki meiri en
svo en nafnið fann hann eft-
ir að hafa blaðað í síma-
skránni. Þau gengu í hjóna-
band árið 1949 en skildu
1961. '
Handleggurinn festur
Þrátt fyrir mikla velgengni
hefir lífíð ekki alltaf farið
mjúkum höndum um gítarsnill-
inginn Les Paul. Árið 1948
lenti hann í alvarlegu bílslysi
og margbrotnaði hægri hand-
leggur hans er hann reyndi
að hlífa konu sinni við
högginu. Læknar
tjáðu honum að þeir
gætu fest handlegg-
„LURKUR-
INN“ fyrsti
rafgítarinn
sem ekki hafði
hljómkassa en
hann var felldur
inn í Epiphone-
gítar til þess að út-
litið virtist hefðbundið.
inn í einni tiltekinni stöðu en að
öðru leyti myndi hann ekki geta
hreyft hann. Paul sagði þeim að
festa handlegginn í stöðu gítar-
leikarans og þannig er hann enn
og myndar 90 gráðu horn. Hann
gekkst undir skurðaðgerðir á sjö-
unda áratugnum, fékk vægt
hjartaáfall 1975 og gekkst undir
mikla hjartaaðgerð tíu árum síðar.
Hendur hans eru nú bólgnar og
hann er illa haldinn af liðagigt.
Fender og Gibson
Það var í byrjun sjötta áratugar-
ins sem Les Paul hóf samstarf við
bandaríska Gibson-fyrirtækið sem
ásamt fyrirtæki Leo Fender er hið
þekktasta á sviði rafgítarfram-
leiðslu. Fyrirtækið hóf m.a. fram-
leiðslu á nokkrum gerðum af Gib-
son Les Paul-gítarnum, sem er
trúlega orðið þekktasta hljóðfæri
rokksögunnar ásamt Stratocaster-
gítar Fenders.
Gítarleikarar hafa löngum deilt
um hvort hljóðfærið sé betra en
slíkur samanburður er með öllu
óraunhæfur. Hljóðfærin hafa bæði
mjög sterk og ólík sérkenni. Gib-
son-gítarinn leiðir hljóð mun betur
sökum þyngdar sinnar og þétt-
leika, (þetta er yfírleitt nefnt
„sustain"), hefur að öllu jöfnu
kraftmeiri segulnema („pickup“,
höfundi er ekki kunnugt um not-
hæft íslenskt orð yfír þennan bún-
að) og er að ýmsu leyti vandaðari
smíðisgripur.
Stratocaster-gítarinn, einkum
sú tegund sem hefur gegnheilan
háls úr hlyni, hefur hins vegar
alveg sérstakan hljóm, sem alltaf
nær í gegn og skilar sér við allar
aðstæður. Gítarinn er mjög með-
færilegur og léttur auk þess sem
hálsinn er festur með skrúfum sem
auðveldar stillingu hans með tilliti
til halla.
Les Paul var að sönnu ekki
fyrsti maðurinn til að leika á
rafmagnaðan gítar. En með
því að hanna fyrsta hljómkas-
salausa gítarinn lagði hann af
mörkum eitt merkilegasta
tæknilega framlagið til rokk-
tónlistarinnar. Upptökutækni
gjörbylti hann með hugmynda-
flugi sínu og áræðni.
Snjall og dáður
Ekki er hins vegar hægt að
skilja við Les Paul án þess 'að
minnst sé á sérstakan stíl hans
og yfírburða tækni sem gerði
hann að einum af merkari
rafgítarleikurum sög-
unnar. Allir þeir sem
unun hafa af gítarleik
hljóta að hrífast með
og því er það svo að
í hópi aðdáenda Les
Paul má finna ólíkustu
tónlistarmenn, hinna
ólíkustu tíma;
Django Reinbardt,
Paul McCartney,
Chet Atkins og
rokkmennið
Slash.
Byggt á Inter-
national Herald
Tribune, The Guit-
ar Handbook, ofl.
Morgunblaðið/Golli
PÉTUR, Martial og Guðrún í Garðakirkju. Sitjandi er Sigurð-
ur Rúnar Jónsson, upptökustjóri (öðru nafni Diddi fiðla!).
Á FYRSTU þriðjudagstónleik-
um sumarsins í Listasafni Sig-
urjóns munu Pétur Jónasson,
Martial Nardeau og Guðrún S.
Birgisdóttir flytja franska og
spænska tónlist, samda í kring-
um síðustu aldamót. Efnisskrá
tónleikanna er að hluta til tekin
af geislaplötu sem væntanleg
er frá þeim fyrir næstu jól.
í spjalli sem blaðamaður
Morgunblaðsins átti við Pétur
sagði hann að þessa dagana
væru þau í plötuupptökum í
Garðakirkju á Álftanesi. „það
verður „impressionískur" blær
á plötunni og tónleikunum á
þriðjudaginn, frá þeim glæstu
tímum, um og eftir aldamótin,
eins við köllum þá“.
Á tónleikunum verða verk
eftir fjölmarga höfunda, þar á
Glæstir
tímar
meðal eitt verk eftir Martial
Nardeau, sem hann samdi sér-
staklega fyrir þessa h(jóðfæra-
skipan, þ.e. gítar og tvær flaut-
ur, en það verk er líklegast það
yngsta á dagskránni. „Við verð-
um með ýmsar útáskiptingar á
tónleikunum, spilum bæði dúó
og tríó.“
Eins og fyrr sagði verður
frönsk og spænsk tónlist í há-
vegum höfð átónleikunum,
enda hefur Frakkland gjarnan
verið kallað land flautunnar og
Spánn land gitarsins.
Tónlist í skólum
Þetta verða fyrstu tónleik-
arnir sem listamennirnir halda
saman í Reykjavík en þau ætla
að taka upp þráðinn í haust og
halda tónleika í skólum á höfuð-
borgarsvæðinu og um land allt.
„Skólatónleikamir eru liður i
átakinu „Tónlist fyrir alla“,
sem Jónas Ingimundarson er
aðalhvatamaðurinn að, en þetta
er tónleikaröð sem sem stofnað
var til árið 1992 og hefst í sept-
ember ár hvert. Átakið hefur
gengið vonum framar og nú
bætumst við í hópinn," sagði
Pétur.
Tónleikarnir í Siguijónssafni
hefjast kl.20.30 næstkomandi
þriðjudag.